Алтайдын Чолмоны

Јылдар ӧткӱре айдып саларга

08.06.2021

Кажы ла јуу коронду. Је анчада ла јаан шыраны ла тӱбекти албатыга граждан јуу экелет. Ол ӧйинде тууразынаҥ ӧштӱлер келип турган эмес, граждан јууда бир ороонныҥ, бир ук-тӧстӱ, бир билениҥ улузы бой-бойыла тартыжат, канын тӧгӧт…

Бистиҥ энебис Лидия Кармановна Чекуракова Россияда граждан јуу ӧйинде чыккан. Алтай Республиканыҥ ӧс калыгыныҥ балазы бойыныҥ адазы керегинде кӧпти куучындайтан. Карган адабыс  Карман Чекураков граждан јуу ӧйинде Алтайда тартыжуга чыккандардыҥ башкараачызы болгон. Ол каанныҥ черӱзиниҥ есаулы болгон, Георгиевский ӱч кресттиҥ кавалери Александр Кайгородовло кожо алтайлардаҥ ла орустардаҥ турган мылтыкту отрядтар тӧзӧгӧн. Бу улус тӧрӧлиниҥ Россия государствоныҥ ичинде автономиязы, кемнеҥ де камааны јок болоры учун јуулашкан.

Кем ол ондый –  командир Карман Чекураков? Нениҥ учун Алтайда граждан јуу оныҥ адыла колбулу?

Ол Улаган аймактыҥ Чибит јуртында чыккан, ол тушта Томский губернияныҥ Бийский уездиниҥ јуртында. Архивтиҥ документтериле кӧрзӧ, Карман Чекураков алтай патриоттор Григорий Иванович Чорос-Гуркин, Аргымай Кульджин, Александр Кайгородов кирип турган Каракорумдагы биригӱниҥ баштаачыларыныҥ ла туружаачыларыныҥ бирӱзи болгон. Ол ӧйлӧрдиҥ керечилеринеҥ ле башка да аргаларла алылган јетирӱлерле болзо,  бу улус совет јаҥга удура эмес, олор государстводо Алтайыныҥ автономиязы учун тартышкандар.

А. Кайгородов бир ӧйдӧ А. В. Колчак адмиралдыҥ, јарлу флотоводецтиҥ, океанолог-билимчиниҥ таҥынаҥ бойыныҥ каруулында болгон. Је 1918 јылда А. Кайгородов оноҥ чыгартыртып, Алтайга јанган. Алтайда граждан јууны шиҥдеген тӱӱкичи, ГАГУ-ныҥ ректорыныҥ болушчызы
В. Поклоновтыҥ айтканыла, Кайгородов Чорос-Гуркинниҥ јӧмӧӧчизи болгон.

Каракорумныҥ биригӱзиниҥ јакылтазыла ол мениҥ карган адам К. Чекураковло кожо 20 јылдарда башка уктулардыҥ (инородческие) отрядтарын тӧзӧп баштаган. Јартамалду куучындардыҥ кийнинде Чуй ӧзӧктиҥ алтайлары туруп чыккандардыҥ отрядтарына кӱӱнзеп кирип туратан. Олордыҥ тоозы јаантайын кӧптӧп, бир кезек 3 муҥга да једе берген болгон. Олор аттарлу, јуучыл јепселдерлӱ јаан ийде болгон. Ол отрядтарды акалу-карындашту Карман ла Товар Чекураковтор башкарган. Штабты А. Кайгородов башкарган. Олор бойыныҥ санаа-шӱӱлтелери учун јалтанбас тартышкан ла удурлажаачыларын канча катап јеҥген (Ак Боомдогы согуш).

Аттарла, аш-курсакла олорды алдында Карман канча катап болужын јетирген јурттардыҥ улузы јеткилдеген. Мениҥ карган адам бай, јакшы јадынду кижи болгонын ончозы билер. Ол эл-јонго Монголиядаҥ ла Кыдаттаҥ јӱзӱн-базын эдимдер, не-немелер экелип туратан. Онойдо ок Чекураковтор отогы ӧс калык ортодо јарлу ла тоомјылу улус болгоны база јаан камаанын јетирген.

Карманныҥ ла Товардыҥ адазы Чекурак Быйланов  деп аргалу-чакту, мал-ажы кӧп кижи болгон. Чуй ӧзӧктӧ тилмешчи де болуп кӧстӧлгӧн. Архивтиҥ документтеринде ол 1898 јылда баштапкы катап Алтайда Соок-Јарык деп јуртта (Инегенниҥ јанында) алтай балдарга школ ачкан. Ондо оныҥ беш балазы: Карман, Товар, Казат, Тымый, Тай  ӱренген. Ӱредӱчи болуп  Александр Кайгородовтыҥ јаан аказы Нестор Кайгородов иштеген. Карман ла Александр ол ло Соок-Јарыкта јууктада нӧкӧрлӧшкӧн. Чекурак Быйланов бойыныҥ школында кудайдыҥ јаҥын ӱредерге јараду берген.

20 јылдардыҥ бажында, качан Алтайский крайды кызылдар алып алган тушта, Ойрот јери дезе «ару» арткан болгон. Туруп чыккандарда ол ӧйдӧ бойыныҥ амадузын бӱдӱрип ийер ижемји болгон. Иван Долгихтиҥ отрядыла согушта јеҥдиртип, акалу-карындашту Чекураковторго арткан-калган јуучылдарыла јажынып јӱрерге келишкен. Јербойыныҥ улузы олорды јаҥыс та сатпаган эмес, је не-немезиле де, јӧмӧшкӧн сӧстӧриле де болушкан. Олор туруп чыккандарга јеткерлӱ јерлер керегинде айдып, куучынду јерге аш-курсак салып берип турар болгон. Ол болуш бир калык болгон адында ла совет јаҥды јаратпай турган шылтактардаҥ улам эдилген. Кызыл отрядтар јербойыныҥ эл-јонын карам јоктоҥ кезип, тоноп ӧлтӱрген.

Ол туштардыҥ эҥ коромјылу кӱни кандык айдыҥ 10-чы кӱни болгон эди. Долгих деген кызылчерӱчил кӧп сананбайтан, ого олјого киргендер ончозы бандиттер ле ӧштӱлер деп чотолгон. Катанду јурттыҥ тӱндӱк-кӱнчыгыш јанында кызылчерӱчилдер эл-јонды кырган. Долгих бойы ӱлдӱзиле улустыҥ баштарын кезе чапкан. Јуртта ый-сыгыт эмес, ӱй улустыҥ улуганы турган. Катандуныҥ јери андый калју ӧйлӧр кӧрбӧгӧн.

С. Д. Афанасьева ӧрӧкӧнгӧ ол тушта 12 јаш болгон. Ол коркымчылу кӱн јаш кыстыҥ санаазына јаантайынга артып калган: «Бис, оок балдар, чеденге артылып, не болуп турганын баштап тарый оҥдобой, кӧрӱп турганыс. Кӧп улус јуулышкан, кан деп неме сӱрекей кӧп тӧгӱлген, коркымчылу болгон… Оноҥ бис айылдар сайын јӱгӱре бергенис». Јаан јаштулардыҥ айтканыла, Долгих маказы канып, калјуурып, кандалып калган ӱлдӱзиле ары-бери јаҥып, улустыҥ баштарын кезе чабып турган. В. Гришаев деген публицист (КГБ-дагы досье-керектеҥ, «Алтай» журнал, 1993 ј.) бичиген: «Казырлан-атыйланза, Долгихтиҥ оозынаҥ кӧбӱк чыгатан. Улусты ӧлтӱрген кийнинде анаар ла бир ородӧӧн чачып турар. Јуртта јаткандарды ӧлтӱрериле коркыдып, сӧӧктӧргӧ јууктабазын, јерлештерин јуубазын деп јакарып койгон болгон».

1922 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 1-кы кӱнинде дезе Иван Долгихке эҥ бийик кайрал — Јуучыл Кызыл Мааныныҥ ордени табыштырылган. Оныла кожо мындый «једимдӱ» иш учун андый ок кайралды база алты ЧОН-овец алган.

Катандуда улусты мынайып калју кырганы керегинде табыш текши Туулу Алтай ичинде угула берген. Кайгородовты јӧмӧгӧн  Карман Чекураков, Бочкаревтор ло оноҥ до ӧскӧлӧри аҥылу молјулу бӧлӱктерле (ЧОН) учына јетире тартыжар деп шӱӱлтеге келген. Је ол ӧскӧ куучын. Туруп чыккандардыҥ отрядтары оодо соктырткан кийнинде  Алтайда граждан јуу токунап барган.

Ада-энелер, тӧрӧӧндӧр граждан јууда корогондорын јууп салган текши сӧӧккӧ јӱк 30 јылдардыҥ кийнинде барган. Олорды албаты ӧштӱлери деп айдып, ады-јолдорын да адаттыртпай туратан. 20-30 јылдардагы граждан јуу Алтайыста мындый канду изин артыргызып салган.

Јуу-согуштар Карман Чекураковтыҥ да билезине каршузын јетирген. Карманды арестовайтап саларда, оныҥ ӱйи ӱч балазыла артып, канча кыйын-шыраны ӧткӧн. Мениҥ карган энем Татьяна  Андреевна Аргокованы арестовайтап, ӧгӧни алтын-мӧҥӱнин кайда јажырган деп тыҥ ла кыйнагылаган. Ол тушта карган энемде чууда бала болгон, ол мениҥ энем Лидия Кармановна. Эки ле айлу. Чибитте јаткан ӱй кижиниҥ ле бистиҥ тӧрӧӧн кижи Чекуракова Анна Сергеевнаныҥ эске алынганыла, ӧштӱлер эне кижини кыйнап, јаш балазын азыраарга бербей, оны ӧлтӱрип салар деп коркыткылаган. Кыйнашка чыдаш болбой, карган энебис јӱӱле берген. Оныҥ Инегендеги тӧрӧӧндӧри андый табышты угып, эки айлу балазын (энебисти) арчымакка сугуп, бойыныҥ айылына апаргылап алган. Карманныҥ арткан эки балазын база тӧрӧӧндӧрине аткарып ийген. Карманныҥ јаан кызы Анна Бичиктӱ-Боомдо чыдаган. Кижиге барып, ол ӱч бала азырап салган: Виктор Диянов, Валентина Паянтинова, Светлана Бушулдаева. К. Чекураковтыҥ оогош уулы јеткердеҥ улам јиит тужында јада калган.

Јаш тужында арайдаҥ калган энебис јаанап-чыдап, Каштак Байдановко барып, айыл-јурт тӧзӧп, сегис бала азыраган: Леонид, Зинаида, Клара, Александр, Галина, Надежда, Јергелей, Ырысту. Леонидтеҥ ӧскӧзи ончозы эзен-амыр. Ада-энебис бастыра балдарын ак-чек таскадып, бийик ӱредӱ аларга болушкан. Энемди чыдаткан Тымый эјебис дезе 106 јаш јажаган. Карган энебис Т. А. Аргокованы онойып јазып болбогондор, ол уур оорудаҥ улам божогон.

Тергеебистиҥ кӧп улузы эмди де мениҥ карган адамды бандит деп чотойдылар. Је архивтеги јетирӱлер К. Чекураков ло А. Кайгородов, Г. И. Чорос-Гуркин чылап ок, база Каракорумдагы биригӱниҥ турчылары болгон деп кӧргӱзет. Учы-учында олор ӱчӱлезин актап салгандар.

Кажы ла албатыга бойыныҥ калык јилбӱлери эҥ учурлу. Онойып, 1991 јылда Валерий Иванович Чаптынов баштагандар Алтай Республикабысты тӧзӧгӧн. Ас та болзо, алтай калыгыс эмди де бойыныҥ республикалу болор тап-эригин корып јат. Каракорумдагы биригӱниҥ чындыгын ӧй кӧргӱзип салды.

Корумдар јоголголокто, бу јерлер тӱзеде кыралалгалакта бис, Карман Чекураковтыҥ калдыктары, јажырылган, ӧскӧртилген ончо керектердиҥ аайына чыгып, карган адабыс керегинде чын јетирӱлерди чыгарып, айдып салар кӱӱнибис бар.

Карман Чекураковтыҥ барказы

Александр ЧЕКУРАКОВ белетеген