Алтайдын Чолмоны

Туризм: бойыстаҥ камаанду сурактар

08.06.2021

Быјылгы јас республикада туризмниҥ келер ӧзӱми јанынаҥ блааш-тартышту шӱӱжӱлерле аҥыланган.
Тергеениҥ јонјӱрӱмдик ле экономикалык ӧзӱминиҥ таҥынаҥ планы, туристик кластерлер ле јербойыныҥ улузыныҥ јилбӱлери, јондыкты санааркаткан ӧскӧ дӧ сурактар керегинде Алтай Республиканыҥ ар-бӱткенниҥ байлыктары, экология ла туризм аайынча министерствозында туристско-рекреационный ла санаторно-курортный иш аайынча бӧлӱктиҥ јааны Сынару КУЛАКОВА куучындайт.

– Эрмек-куучынысты Алтай Республиканыҥ јонјӱрӱмдик ле экономикалык ӧзӱминиҥ таҥынаҥ планынаҥ баштазаас кайдар. Туркластерлер керегинде тал-табыш шак оныла колбой башталган. Тергеениҥ ӧзӱминиҥ таҥынаҥ планын тургузар кандый суру болгон?

– Россия Федерацияныҥ башкарузы јонјӱрӱмдик ле экономикалык ӧзӱми соҥдогон, эл-јоныныҥ јадын-јӱрӱми уйан 10 тергееге јӧмӧлтӧ акча чыгарган, олордыҥ тоозына Алтайский край, Калмыкия, Карелия, Тыва, Алтай республикалар ла о. ӧ. тергеелер кирген. Бу акчаны тузаланары јанынаҥ программа белетеер јаан иш 2019 јылда  эдилген – тергеениҥ таҥынаҥ ӧзӱминиҥ планы онойып белетелген. Ол РФ-тыҥ башкарузыныҥ јакааныла 2020-2024 јылдарга јӧптӧлгӧн. Бу планга республикада тудатан јолдор, улус јадар туралар, газ ӧткӱрер, сӱрее-чӧптиҥ аайына чыгар ла ӧскӧ дӧ иштер кирген. Планга келиштире респуликаныҥ документтерине кубулталар эдилген.

Онойдо, бис „Алтай Республикада ич ле тыш туризмниҥ ӧзӱми“ деген программага кубулталар эткенибис. Темдектезе, јеткилдеш инфраструктураны ӧскӱрерине керектӱ акчалар темдектелген. Јол јанындагы јеткилдешке: бу јерлерди электроотло, газла, суула јеткилдеерге, јорыкчыларга ажанар, амыраар, јеҥилденип барар јерлерди тударга,  суулардыҥ јараттарын ла улус базар јолдорды јазаарга, сӱрее-чӧптиҥ контейнерлерин тургузарга ла о. ӧ. иштерге чыгарылган субсидия акчалар. Былтыр бу иштерге 5 млн салковой чыгарылган болзо, быјыл — 50 млн салковой. Олордыҥ 11 млн салковойы ӱлелген, арткан акчаны кемге берери јанынаҥ конкурска суру документтер алары кичӱ изӱ айдыҥ 1-кы кӱнинде тӱгенген. Эмди ол  суруларды кӧрӱп, акчаны кемге берерин ӱлештирерис.

Экологиялык орык јолдорды ла туристтердиҥ маршруттарын белетеер ууламјыны алза, Алтай Республиканыҥ аҥылу корулу ар-бӱткендик јерлеринде: Кадындагы заповедникте, Инеген ичинде ле Шабла кӧлгӧ барар јолдордо туристтер јӱрер экологиялык орык јолдор тӧзӧӧргӧ акча чыгарылар, керектӱ документтер ӱзе бар. Јорыкчылардыҥ јӱрер јолдорын јазаарга — айылдарды, амырап отуратан такталарды, сӱрее-чӧп таштайтан јерлерди јазаарга акча „Экология“ деген АРИ ажыра чыгарылган.

Туристтер јӱрер јаҥы маршруттарды белетеер, модульный конор тураларды алар, су-кадыгыныҥ айалгазынаҥ улам јорыктаарга кӱч болгон улустыҥ јорыгын јеҥилтер ле о.ӧ иштерге аргачыларга былтыр 4 млн салковой берилген, быјылга темдектелген акча база 4 млн салковой.

„Продвижение туристского продукта“ деген ууламјыга чыгарылган акча билдирлӱ кӧптӧгӧн — бого республиканыҥ турбизнесиниҥ кӧрӱлери, пресс-турлар, республиканыҥ адын чыгарган, тергее јорыкчыларга јилбилӱ болор амадула ӧткӱрген иш-керектер кирет. Мынаҥ озо Москвада ӧткӧн Интурмаркет деген кӧрӱде бистиҥ республика 12 кв јерде иштейтен ле уйан кӧрӱнетен. Удура ла Алтайский край 150-200 кв м јер алып, јерин јаан экрандарда мактап, ойын-бијезин кӧргӱзип туратан. Бу иштерге керектӱ акчаны федерал јаҥда быжулап, былтыр  бис 15 млн, быјыл 13 млн салковой алганыс. Мынаҥ озо акчаныҥ кеми 6 млн салковойдоҥ ашпайтан. Быјыл Интурмаркетке республиканыҥ ӧс калыгыныҥ кӱӱлик энчизин ле јайаанын кӧргӱскен Добрыня Сатинди ле „Телецкий“ этнопарктыҥ башкараачызы  Сынару Анатпаеваны апарганыс, ол алтай аш-курсакты, республикада јаткан ӧс калыктыҥ чӱм-јаҥын кӧрӱге чыгарган. Республика кӧрӱзине 80 кв м јер алар аргалу болгон. Тергеебистиҥ туризмде иштеген аргачылары анайда ок Казань ла Екатеринбург калалар јаар кӧрӱлерге барып келген. Јайгыда, коронавирусла айалга јымжаза,  тергеебисте гастрофестиваль ӧткӱрерге турубыс ла республиканы, оныҥ культуразын кӧргӱзер ӧскӧ дӧ керектерди јӧмӧӧргӧ болужадыс.

Јолдыҥ јанындагы туристтерге кӧргӧдий солун јерлерди темдектеген кӱреҥ ӧҥдӱ бичимелдерди јаҥыртар иш темдектеп алганыс. Ээчий Эл-Ойын Кан-Оозы аймакта болорыла колбой, бу аймакта Шодоевтиҥ музейине, ар-бӱткени јараш „Девичий плес“ деген јерге јолды кӧргӱзер бичимелдер белетелген. Бу темдектерди јаҥыс орус тилле эмес, коштой алтай, английский тилдерле бичиири јанынаҥ мениҥ шӱӱлтем јӧмӧлгӧн.

Былтыр сӱрее-чӧп таштаар 44 темир контейнер алып, муниципал тӧзӧлмӧлӧргӧ бергенис. Олордо „Ару Алтай“ деп бичилгенин улус ајарган болор. Быјыл база 20 контейнер аларын ла пластик сӱрее таштаар сетка-контейнерлерди тургузарын пландайдыс.

Јорыкчыларды јетирӱлерле јеткил-деер  тӧс јерлерди (ТИЦ — туристско-информационный центр) тӧзӧӧрине быјыл 20 млн салковой чыгарылган. ТИЦ-тер туристтерди республикада кӧрӧр солун јерлерле, ондогы јеткилдештерле таныштырар. Мында ок республиканыҥ байлу јерлеринде бойын канайда тудунары, јерди сӱрее-чӧплӧ быртытпазы ла о.ӧ. ээжилер јанынаҥ јетирӱлӱ чаазындар ӱлелип, јартамалду иш ӧткӱрилет. Бу аргачылардыҥ угузу кӱӱниле эдилген иш. Мындый јерди тӧзӧӧргӧ турган аргачыга бис оргтехника, мебель аларга болуш јетирер аргалу. Сананганысла, анайда ок јетирӱлик бир тӧс јер болор керек. Ого ончо јетирӱлер јуулып, ончо ТИЦ-тер бой-бойыла колбулу иштеер учурлу.

Јаан учурлу ууламјылардыҥ бирӱзи — турбизнесте иштеер улусты белетеери. Бу ишке бис кажы ла јыл 5 млн салковой акча чыгарадыс. Быјыл 15 кижи Крымныҥ 5 јылдысту „МРИЯ“ деген отель-комплексинде конор турадагы јеткилдешке ӱренген, ол тоодо Чамал, Улаган, Кан-Оозы аймактардыҥ ла Горно-Алтайск каланыҥ улузы. Тургуза ӧйдӧ Горно-Алтайский университетте ле  Горно-Алтайскта М. З. Гнездиловтыҥ адыла адалган технологический техникумда туризмде иштеер кадрларды белетеер ӱредӱлер ӧткӱредис. Бу керектӱ иш, нениҥ учун дезе эзеннеҥ ала бистиҥ республикада иштеген гид-экскурсоводтор аттестация ӧдӧр учурлу. Аҥылу коруда болгон јерлерде иштеер, атла јорыктаар ла тегин де экскурсиялар ӧткӱрер улусты белетеер ууламјыла бойыстыҥ улузысты ӱредер курстар тӧзӧлгӧн.

– Эмди ол кластер деген немени јартап берзегер, ол не амадула тӧзӧлгӧн, Сынару Николаевна?

– Тургуза ӧйдӧ башка-башка бӱдӱмдӱ кластерлер ороонныҥ бастыра тергеелеринде тӧзӧлгӧн. РФ-тыҥ 2014 јылда јӧптӧлгӧн „Экономическое развитие и инновационная экономика“ деген государстволык программазына 2019 јылда  кубулталар эдилген (РФ-тыҥ башкарузыныҥ 2019 јылдагы 1572 номерлӱ јӧби). Ол аайынча субъекттерде туристический кластерлерге кирген инвестициялык ӱлекерлердиҥ јеткилдеш инфраструктуразыныҥ тудумдарын тударга ла јаҥыртарга федерал бюджеттеҥ субсидия акча чыгарылары темдектелген.

Туризм аайынча федерал агентство 2020 јылдыҥ јаан изӱ айыныҥ 2-чи кӱнинде бу акчаны тергеелерге берериниҥ ээжилерин јӧптӧгӧн. Ол аайынча, тергеелерде тӧзӧлгӧн туристический кластерлердиҥ ӱлекери РФ-тыҥ президентиниҥ эмезе башкарузыныҥ јакыганыла, эмезе тергеениҥ акт доку-ментиле „приоритетный“ деп темдектелген болор керек. Алтай Республиканыҥ 2020-2024 јылдарга јонјӱрӱмдик ле экономикалык ӧзӱминиҥ таҥынаҥ программазы РФ-тыҥ башкарузыныҥ јакааныла 2020 јылда јӧптӧлгӧн (937-чи номерлӱ јакааны), ого туристско-рекреационный кластерлердиҥ јеткилдеш инфраструктуразын ӧскӱрерине, ол тоодо јол јанындагы јеткилдешке чыгарар акчалар темдектелген.

Тургуза ӧйдӧ „Туризм и индустрия гостеприимства“ деген национальный ӱлекер белетелет ле ол аайынча тергеелерге јеткилдеш инфраструктураны тӧзӧӧргӧ лӧ јаҥыртарга (бу дезе туризм иштеген јерлерди электроотло, суула, газла, јылула, колбула јеткилдеер, јолдо очистной сооружениелер тудар, јараттар јазаар ла о. ӧ. иштер) јаан кемдӱ акчалар чыгарылар. Олорды аларга тергее колында чоттолгон, јӧптӧлгӧн документтӱ болор керек.

Мындый ишти, мастер-планды, биске Алтайдагы „Экология“ деген тергеелик институт ажыра Сбербанктыҥ  StrategyPartnersGroup компаниязы белетеп јат. Бу јӧптӧлгӧн, бӱдӱретен документ эмес, билим-шиҥжӱ иш, ондо тергееде туризмди ӧскӱрери аайынча ченемел, тайанатан јетирӱлер ле тӱп-шӱӱлтелер јуулган. Сӧс келижерде, оны белетеген улус республикала јорыктап, Кош-Агаш, Чамал, Кӧксуу-Оозы, Майма аймактарда болуп, турбизнесте иштегендерле, муниципал ишчилерле куучындаджып, јербойыныҥ улузыныҥ суруларын ла кӱӱнземелдерин база уккан ла олорды ижинде темдектеген. Кан-Оозы аймактыҥ јерин туристтер кӧндӱре ӧдӧ берет, оныҥ учун мында кластер тӧзӧӧри јуралбаган.

Нениҥ учун бу компания мастер-планды бӱдӱрген деп сурап јадылар. Бис 223-чи федерал јасакла башкарынганыс, ол конкурста турушкан улусты, олордыҥ ченемелин кӧрӱп, талдап алар арга берет. 44-чи федерал јасакты алар болзо, ондогы баалар јабыс та болзо, кем конкурста јеҥери јарт јок болуп јат. Бистиҥ ижисте мындый ченемел база бар, темдектезе, Москвада бистиҥ кӧрӱ ӧдӧтӧн јерди јазаар конкурсты кандый да компания јеҥип алат, оноҥ кӧрзӧҥ, ишти чала-была, ат ла эдип салган болор. Строительный иштерди бӱдӱрер конкурсты ойноп алып, ишти коомой эткен эмезе ӧйинде бӱдӱрбеген учуралдар канча болуп јат…

– Туристик кластерлер тӧзӧлзӧ, ондо ончо иш туризмле колбулу болор, јербойыныҥ улузы јаҥжыккан ижин бӱдӱрип болбос, јер јок артар деген чочыдулар айдылат.

– Туристско-рекреационный кластерге  кирген јердиҥ улузы бойыныҥ ижин азыйда ла чылап бӱдӱрер, јерин кыралаар, мал-ажын тудар. Кем де олордыҥ јерин айрыбай јат. „Караколдогы кӧлдӧр“ деген кластерди тӧзӧӧрин мен, ар-бӱткени јараш бу јерге каршу эдилер деп, баштап јаратпай туратам. Бисте туризм экономика министерствого кирген ӧйлӧрдӧ. Эмди сананзам, тергееге бу ӱлекер тузалу. Прокуратураныҥ некелтезиле, кӧлдӧрди јараттай 600 га јерде  тудумдар тудулбас, корулу јер болор. Оноҥ, мында тудулган эбирӱ јол республикага керек. Сок јаҥыс Чуйдыҥ јолында јайгыда эмди де кӧлӱктер бадышпай јат, бойыгар кӧрӱп јадыгар.  Бу јолдо јаан  јазал иштер ӧткӱрерге эмди де кӱч. Ар-бӱткендик кандый бир јеткер болуп, јол бӧктӧлӧр чочыдуны ајарудаҥ база ычкынбас керек.

Улаганныҥ Чолушман ӧзӧгинде кластер темдектелген. Мында јербойыныҥ аргачылары туризмде эрчимдӱ туружып јат ла ӱлекерди бӱдӱрерине акчазын кожор, јерин бойыныҥ санаа-кӱӱнине келиштире јазаарында туружар деп иженедим.

Кластерлерде ӱлекерлер инвестициялык ине, акча башка-башка „кармандардаҥ“ — федерал ла јербойыныҥ бюджеттеринеҥ, инвесторлордоҥ, аргачылардаҥ јуулат.

Јер керегинде айдар болзо, бис туризмге јерди арендага берип јадыс, 49 јылга тузаланарга. Оны иштеерге алып, ар-бӱткенди корыыр јасактарды бускан аргачыла јӧптӧжӱни токтодып салар аргалу. Калганчы эки јылга АР-дыҥ ар-бӱткенниҥ байлыктары, экология ла туризм аайынча министерствозы агаш кӧмзӧниҥ јерлеринеҥ туризмде иштеерге јер бербеген.

– Шӱӱжӱлерде ӧскӧ јерлердиҥ арга-чакту улузы республиканыҥ јаан кемдӱ јерлерин алып, туризмде акча иштегени, бистиҥ јокту јондо ондый арга јок болгоны керегинде ачынчылу айдыныштар кӧп угулган. Темдектезе, ол ло „Алтай-Резорт“ керегинде.

– Кластерлерде улустыҥ иштеген јерин айрыыры кайда да бичилбеген. Агаш ээлемниҥ јерлери, рекреацияныҥ јерлери арендага, удурумга тузаланарга берилип јат. Садып алган, садылган јерлер — ол кӧбизинде јурт ээлемниҥ јерлери, улустаҥ садып алган, оныҥ кийнинде тузаланар бӱдӱмин кубултып салган јерлер. „Алтай-Резорттыҥ“ иштеген јери — јурт ээлемниҥ јери болгон.

Тургуза ӧйдӧ бисте ээленерге садып алар јерлер — ол јурт ээлемниҥ јерлери ле улустыҥ айыл-јурты турган јер. Бӱгӱн јер садылат деп тал-табыш јаан. Је јерди кем садып турган? Бойыстыҥ ла улузыс — јер-пайын, тура тударга алган јерин эмези туразын јериле. Јаан акчалу, олигарх деген улус арендага јер албай јат, алза, ээленерге алар. Бистиҥ ле улустыҥ јерин садып алала, оноҥ јалкуурбай, туризмде эмезе ӧскӧ канайда тузаланарына кӧчӱрип алат.

Улустыҥ ээленген јерин 200-300 муҥ салковойго садып алала, 3-5 миллионго садып турган учуралдар толтыра. Бу баага кем алар — байа ла туура јердиҥ улузы: москвичтер, Новосибирсктиҥ улузы…

– Бу сӱрекей кӱч, ӧҥзӱре сурак. Бала-барказын ӱредип чыдадарга аргазы јетпей турган, иш баштаарга акчазы јок улус кайда барар, оныҥ учун садып турган не. Јерин 1 млн салковойго садып турган јарларды кӧрӱп, бу акчага Горно-Алтайскта бир кып тура да садып алар арга јок болгонын сананадыҥ. Калада 1 кып квартираныҥ баазы тургуза ӧйдӧ 3 млн салковойды ашканын алза.

– Мениҥ билеримле, бистиҥ бир фермерге иштеген јериҥди 20 млн салковойго сат деп, улус келип јӱрген, садар-сатпас деп сананып турган болгон. Туризмде тузаланган јер учун калан акча јаан. Је ончо јерин эмес, бир кичинек ӱзӱмин алып, ондо турачак-эш тудуп, иштеерге јараар не. Эмди аргачылык иште кандый ла программалар бар. Былтыр  Ростуризм грант акчазыныҥ текши кеми 1 млрд 200 млн салковойго конкурс ӧткӱрген ле ондо  470 ӱлекер турушкан. Алтай Республикадаҥ бу конкурста 13 ӱлекер јеҥӱ алган, эки ууламјыла грант алган улус бар. Олор ӧзӱмине 38 млн акча алып јат. Таҥынаҥ программалар, нацпроект ажыра тергеелерге акча чыгарылар, олордо туружар  керек.

Бу ла ӧткӧн шӱӱжӱ-кычырыштардыҥ кийнинде биске кӧп улус келип, суру-бичиктерин артырган. Иш эдерге турган улуска бис кредит эмезе субсидия аларга, гранттарда туружарга болужып јадыс. Таҥынаҥ аргачы болуп чотко турган, јарым јыл иштеген болор керек, курстарда ӱренип алза, оноҥ артык.

– Ойто ло мастер-планга бурулзабыс, Сынару Николаевна. Ондо Себиниҥ бажында кижиниҥ санаазы караҥуйлаар јаан тудум тудары темдектелген. Бу ар-бӱткенниҥ кереези ле јербойыныҥ ӧс калыгына байлу болгон, тузаланары ээжилелген  аҥылу коруда јер. Кӧп улус, ол тоодо јондык биригӱлер, тергеебисте бу ла ӧскӧ дӧ ажу-боочылардыҥ бажында саду ла аргачылык иш ӧткӱрбези учун турат. Бу јуралганын солыыр арга бар ба?

– Мастер-план — туризмди бистиҥ тергееде кайда, канайда ӧскӱрери аайынча шӱӱлтелер деп, база катап айдып јадым. Тургуза ӧйдӧ республикада туризм кандый да чокым ууламјы-план јок ӧзӱп барып јат: кем нени эдерге турган, оны ла эдип. Кластерлер бого келген јорыкчылардыҥ јорыгын, амыраар јерлерин чокымдап ла ууламјыла, ӧзӱмине јӧмӧӧр амадула тӧзӧлӧр.

Мастер-планды белетегендер Себиниҥ бажында болуп, улустыҥ иштеген јерин кӧргӧн не. Биске садыжатан, туристтерди јеткилдейтен јер боочыныҥ эдегинде керек деп билбеген. Је боочыныҥ бажында садуны ӧткӱрбези керегинде муниципалитеттиҥ ле јондыктыҥ јӧптӧлгӧн документи керек.

Јеринде туристтерди јеткилдеер јол јанындагы јарамыкту јерлерди тӧзӧӧри ле мында иштеген јербойыныҥ аргачыларыныҥ тоозын кӧптӧдӧри  аймактарга, муниципалитеттерге јарамыкту деп бодойдым, каландар олорго барза, бюджет кирелтелери бийиктеер. Шӱӱжилген ӱлекер јӱк тӱп-шӱӱлтелер, ого кубулталар эдери бистеҥ камаанду.

Туризм Алтайыска једип келген, оны токтодор арга јок. Је мында туризм тӧзӧмӧлдӱ, культурный туризм болзын, ар-бӱткенис кунурабазын, калыктыҥ јаҥжыккан культуразы бузулбазын, улус туризмнеҥ акча иштеп алар аргалу болзын деп албаданар керек. Мында јербойыныҥ јаҥдарыныҥ, јондыктыҥ баштаҥкайлу ижинеҥ кӧп неме камаанду. Јуулажып эмес, бой-бойысты угужып, јӧптӧжип иштеер керек. Ол тушта туза-турулта болор деп сананадым.

Светлана Кыдыева