Алтайдын Чолмоны

Адиман аткыр, јӱгӱрик, базыткыр…

10.06.2021

Быјыл чаган айдыҥ 8-чи кӱнинде бир канча улус Аскатта Чаҥкыр кӧлдӧргӧ барып јӱргенис. Бис Аскатта токтоп, оноҥ ары јолды јойу басканыс. Кӧлдӧргӧ једип барзаас, ондо чаган айдыҥ иштебес кӱндеринде кӧп туристтер келип калган, кыймыражып турган. Эмеш тыштанып, эҥ јаан кӧлдиҥ бӱрӱҥкий чаҥкыр суузынаҥ буу чыгып јайылганын, айландыра агаштар кӧлдиҥ буузынаҥ, байла, мӧҥӱн тошло бӱркелип, куулгазын чӧрчӧк јериндедий мызылдажып турганын кӧрӱп басканыс. Кӧлгӧ эки-ӱч кижи кирип ийеле, јылу турачакка јӱгӱре бередилер. Бу ӧйдӧ јуунак бӱдӱмдӱ алтай келин сууга база кирген. Ол сууга база эки катап кирген. Бис алтай келинле оморкоп то, ого кайкажып та туруп калганыс. Бистиҥ ортобыста бой-бойыла таныш эмес те улус болгон. Бир канча улус келинге «Адиман! Адиман!» деп кыйгырыжып турганын угуп, солун адын база кайкаган эдим.

Бала јашта – аш кылгада

Мениҥ бичимелимниҥ тӧс геройы Людмила (Адиман) Коргинала мен онойып танышкан эдим. Оныҥ кийнинде угуп јӱрер болзом, ол полиатлонныҥ спортчызы эмтир. Ада-энези, ӧскӧн-чыккан јери керегинде сурап угар болзом, бойымныҥ јерлежим, Кан-Оозы аймактыҥ Экинур јуртыныҥ кижизи, болуп калган. «Мениҥ сӧӧгим кыпчак, ада-энем Петр Шуруевич ле Александра Манатовна Шкаковтор. Мен он баланыҥ алтынчызы. Бистиҥ ортобыста архитектор, врач, строитель улус бар. Акаларым колы ус, техниканы јакшы оҥдоор, билер улус. Јада калган Тон акам маҥтап брааткан машинаныҥ табыжынаҥ ла оныҥ «оорузын» билип ийетен. Тискинчиге кандый јерин кӧрӧрин, јазаарын эмезе солыырын айдып беретен. Ол божоп каларда, Экинур јурт не аайлу јоксынган эди… Адам бастыра јӱрӱминде колхозтыҥ гаражында иштеген, энем кире-чыга колхозтыҥ ижинде турушкан, бисти азырап чыдаткан. Мен чыйрагымла, эрчимимле энемди тӧзӧгӧм деп бодойдым. Энем энезиниҥ сок јаҥыс кызы болгон, адазы јууда сурузы јок јылыйган. Энем кӧп балдар азыраарга амадаган. Бистиҥ Булакыдагы ӧлӧҥ эдип турган јерисле коштой  ӧлӧҥдӧгӧн  улустыҥ эске алынганыла, энем ӧлӧҥгӧ велосипедтӱ барар. Олор эҥирде абралу јанып клеетсе, энем покосто ло иштенип јӱрер. Оноҥ абралу улусты велосипедиле јаба једижип, акалай берер. Мен эҥирде энеме чай кайнадып койзом, энем сӱреен сӱӱнетен эди. Мени энем эчки дейтен. Школдо сӱӱген урогым физкультураныҥ болгон» – деп, Адиман (мен оны алтай адыла адайын) куучынын баштаган.

Кыстыҥ школдо физкультурала ӱредӱчилери Анатолий Акмаевич Аламчин, Николай Куйукович Бабин, Алексей Давыдович ле Серафима Анатольевна Итушевтер болгон. Ол аймак кеминде маргаандарда јеҥил атлетикала, волейболло, конекло туружып туратан. Физкультурала баштапкы ӱредӱчи-тазыктыраачызы Анатолий Акмаевич чыйрак ла эрчимдӱ балдарды ајарып, олорды кӧпкӧ тазыктырган. Кыс школдыҥ ӧйинде спортзалдаҥ ла стадионноҥ чыкпайтан дезе, јастыра болбос.

Адиман деп солун атла кем адаган деп сурагыма ол каткырып куучындаган: «Мени бала табар турадаҥ экелерде, эки јашту акам келип кӧргӧн эмтир. Адам ады Людмила болзын деген. Уулчакка улус «Люда, Люда» деп, айт дежерде, ол колын јаҥып, «А-а, јаман!» – дейле, база берген. Онойып, мениҥ алтай адым Адиман болуп калган. Школго мен 5,5 јаштуда баргам. Энемди јайнап туруп, школго керектӱ ончо не-немени алдырткам. Је школдо ӱредӱчи мениҥ јажымды сурайла, «Люда, сен јан, школго эзенде кел» деп, јалакай айткан. Мен сыр ыйда јанып келгем, тӱниле ыйлагам. Айылда улус барзын, бир неделедеҥ кӱӱнине тийе берзе, бойы токтоп калар дешкен. Је мен школды таштабагам, он классты божотком».

Салымы болгон, ӱредӱ берген ӧйи

 Адиманныҥ тегин эмес, турумкай кылыгы јаштаҥ ала сезиле берген. Ол Экинурдыҥ школын божодоло, Новосибирскте колбуныҥ институдына кирип барган, је бир балл јетпеген. Институтта ого справка береле, оны бу ла калада колбуныҥ техникумына аткаргандар. Соҥында Адиман иштеп јӱреле, институтты база божодып койгон. Техникумда спортты сӱӱген кыс тазыктырынарын таштабаган. Кар јок јурттаҥ келген кыс чанала јӱгӱрип, бассейнде јӱзӱп ӱренип алган. «Чӧҥӱп туруп ӱренгем. Бир катап чӧҥӱп браадарымда, мени тазыктыраачы узун агашла чыгара тартып алган. Тазыктыраачы спортко кӱӱндӱ, јайалталу кысты ајарып, Адиманды чанала тазыктырып, техникумныҥ командазына кийдирген. Онойып, ӱч јыл бештерге ӱренеле, колбуныҥ техниги деп специальность алган. Јакшы ӱренген кыска иштеп барар јерин талдап алар арга берилген.

«Је мен кылыкту ла кижи база – деп, Адиман каткырат. – Иштеп баргадый јерлер кӧп болгон: Горно-Алтайск, Кош-Агаш, Майма, Оҥдой ло ӧскӧ дӧ. Мен дезе, ӧчӧжип туруп, орус он выпускниктиҥ Барнаулдагы блаажып турган беш јериниҥ бирӱзин алып алгам. Барнаулда калалар ортодогы станцияда иштегем.  Ӧткӧн чактыҥ 80-чи  јылдарында Барнаулда нациялар ортодо айалга коомой болгон. Бир јыл иштейле, мында не арткам деп,  санааркаар болгом».

Адиман иштеп те јӱреле, тазыктырынарын ундыбаган. Ол јылдыҥ јылу ӧйинде ыраак јокто јуртээлем институттыҥ стадионына барып, волейбол до ойноп туратан. Мында ол салымына туштаган. Черӱниҥ кийнинде пединституттыҥ физкультура бӧлӱгине кирерге келген, абитуриент уул футбол ойноп келетен. Эркешке капшуун алтай кыс јарай берген. Эки јиит јӱрек јаражып, ол ло јай айыл-јурт тӧзӧгӧн. «Ӧскӧ кижи абитуриентке эмес, выпускникке барар не – деп, Адиман каткырат. – Бис айылду бололо, Барнаулда јатканыс. Мен иштеп туруп, Эркешти ӱредип алгам. Биске јиит биле деп, общежитиедеҥ кып берген, ондо уулду болгоныс. Квартиралу болотон эки арга болгон, је Эркеш јанатам деген. Онойып бис Алтайыска јанганыс. 90-чы јылдар, перестройка, акча да, не де јок. Карын, «Сибирь-Телекомноҥ» акциялар берген болгон. Баазы кӧдӱриле берерде, акчазын алып алгам. Ол акчала Горно-Алтайсктаҥ эски болчок туралу јер садып алганыс. Бу јердеҥ он кирези машина сӱрее-чӧп чыгара тартканыс. Арга-кӱчис келишкенче ле тура тутканыс. Уулыс чыдаган. Ол Голицынский пограничный институтты божоткон, офицер. Эмди Бурятияныҥ ла Туваныҥ гранында Закаменский деп заставада турат. Москвада ӱренип јӱреле, бурят бала экелген. Той эдеристе, бу алтай айылды тутканыс. Эмди олор кыс азырап јат. Баркам меге тӱҥей».

Јаҥы бӱдӱмдерле кожо маргаандар, јеҥӱлер кӧптӧйт

 Чындап, бистиҥ куучын Адиманныҥ јайла кожо јаҥы ла кӧчкӧн јылу ла јараш алтай айылында, амтанду ла тамзык алтай талкан-сарјулу, теертпектӱ тепшизин айландыра ӧткӧн. «Калада мен «Ростелекомдо» эҥ кӱч, коммерческий бӧлӱкте иштегем, тӱнде јанатам, спорт то ундылып баштаган. Оноҥ технический бӧлӱкке кӧчӧлӧ, беш сааттаҥ ала тазыктырынар арга боло берген. Алтайлардыҥ волейболло командазында педколледжтиҥ спортзалында ойноп туратаныс, бис эмдиге ле ойноп јадыс. Эмди мен республиканыҥ волейболло командазында туружып турум. Полиатлонло ишмекчи ӧмӧликтер ортодо маргаандарда кажы ла јыл туружадым. Полиатлонго мылтык адары, гимнастика, отжимание, чанала јӱгӱрери, јайгыда јеҥил атлетика кирет. Республиканыҥ полиатлонло маргаандарында бойымныҥ јажымда улайын ла баштапкы јерлер аладым. Полиатлонло Раиса Язарова база јакшы кӧргӱзӱлерлӱ, ол эмди Улаган аймагы учун маргыжат. Мен Кан-Оозы аймак учун база туружар эдим. Је ондо мениҥ јажымда спортчылар јок, полиатлон командала туружатан бӱдӱм ине. Бистиҥ башкараачыбыс ГАГУ-да физкультураныҥ ӱредӱчизи, полиатлонист, рафтинист Вера Алексеевна Водолеева».

Ӱч јыл кайра Адиман ок-јаадаҥ адарыла јилбиркеп баштаган эмтир. Бир катап баштапкы јер де алган. Тургуза ӧйдӧ ол јаҥы ок-јаа садып алган ла оны Ойбокто ӧдӧтӧн Эл Ойында ченеп кӧрӧргӧ туру. Тӧрӧл Кан-Чарас алтайы спортчы кызына болушкай!

Былтыргы, пандемияныҥ кӱч ӧйинде, ончо спортзалдар, стадиондор, бассейн бӧктӧлип, улус айылдарына отура берерде, кыймыгуга, тазыктырынуга темигип-ӱренип калган спортчыларга кандый кӱч болгоны јарт. Адиманныҥ айтканыла, бастыра эт-кан ӱренишкениле тыҥ кыймыгу, тартыжу некеген ӧйдӧ ол таныжы Наталья Кушеровага туштаган. «Мен бистиҥ республикада тӱндӱк базыттыҥ бӧлӱгин ачып јадым, кел!» – деп, ол кычырган. Онойып, Адиманныҥ спорт јилбӱлерине тӱндӱк базыт кожулган ла база бир сӱӱген бӱдӱми боло берген. Ол мында да маргаандарда јеҥӱчилдердиҥ тоозында ададат. Јуукта республиканыҥ Камлакта ӧткӧн «Сема» кубогында 10 км базытта баштапкы јер алган. Быјыл Адиман онойдо ок каланыҥ ишмекчи ӧмӧликтери ортодо јӱзӱшле ӧткӱрилген маргаанда турушкан, баштапкы јер алган. Онойдо ок кышкыда конекло јӱгӱрип, база баштапкы јерге чыккан.

Айылдыҥ бир стенезинде илилген кӧп тоолу медальдардаҥ кижиниҥ кӧзи кылбыгатан эмтир. Олор Адиманныҥ ла эжиниҥ, база спортчы-футболист Эркештиҥ, башка-башка ӧйдӧги ле кемдӱ маргаандардагы једимдерин керелейт. Олордыҥ ортозында маргаанда туружаачы спортчыныҥ тӧжине илетен темдекте «Manul trail» деп бичилген. Адиманныҥ јартаганыла, ол 2019 јылдыҥ јаан изӱ айында Сайлукемниҥ заповеднигинде ӧткӧн јӱгӱриште турушкан. Ӱч боочы ажыра 21 километрге јӱгӱриште ороонныҥ 250-неҥ ажыра спортчылары келип турушкан. Адиман ондо ӧйине келижип, финалга јеткен.

«Эркеш Горно-Алтайсктыҥ футболло командазында ойногон болгон. Бу команда кӱчтӱ, ченемелдӱ, улайын баштапкы јерде болуп турган. Эркеш тӧрӧл Кан-Оозы аймагыныҥ ветерандарыныҥ командазын тазыктырып, канчанчы јыл улай оны баштапкы јерге чыгарып туру. Футболисттер бойыныҥ акчазыла келип јат, ойноп јат. Маргаан тушта мен олорго курсак азып, кӱндӱлеп јадым. Јанары јанып јат, коноры конуп калат» – деп, Адиман эш-нӧкӧри керегинде куучындады. Спортчы кижи спортчыларды оҥдоп турбай…

Чаҥкыр кӧлдӧрдӧ сууга киргени керегинде сурабай калбадым. Адиманныҥ куучыныла, ол эжиле кожо јылдыҥ кандый ла ӧйинде тазыктырулардыҥ, маргаандардыҥ кийнинде јанып келеле, сууны јаҥду ла јылыдып, мылчада јунунып алат. Оныҥ учун олор соок суудаҥ коркыбайдылар.

Адиманныҥ јуук ӧйдӧ амадуларыныҥ бирӱзи – ол куран айдыҥ бажында тӱндӱк базытла, кырларла јӱгӱришле Кумжулуда ӧдӧтӧн маргаандарда јӱгӱриш бӱдӱмде туружары. Амадузы бӱтсин, јеҥӱ алзын деп кӱӱнзейли!

Н. Бельчекова

Фотојуруктар билениҥ альбомынаҥ