Эл-јонды јӧмӧӧри — каруулу ла быйанду иш

10.06.2021

Тергеебистиҥ јонјӱрӱмдик ишчилериниҥ ижин башкараачы, иштиҥ, јонјӱрӱмдик ӧзӱмниҥ ле эл-јонды ишле јеткилдеериниҥ министри Адар Сумин јонјӱрӱмдик корулаштыҥ бӱгӱнги ижиниҥ ууламјылары, айалгалары, «Демография» эл ӱлекердиҥ јӱрӱмде бӱдӱп турганы керегинде куучындайт.

— Россия Федерацияныҥ президенти 2020 јылда кичӱ изӱ айдыҥ 21-чи кӱниндеги «Россия Федерацияныҥ ӧзӱминиҥ 2030 јылга јетире ӧйгӧ национальный амадулары керегинде» јакаанында национальный ӧзӱмниҥ тӧс амадузы — эл-јонды кичеери, олордыҥ су-кадыгын ла амыр-энчӱ јадынын корулаары.

Алтай Республика јаҥжыкканы аайынча јаҥы чыккан балдар јанынаҥ кӧргӱзӱлери бийик субъекттердиҥ тоозына кирет. Је калганчы јылдарда республикада, текши ороондо чылап ок, андый кӧргӱзӱ јабызайт.

Алтай Республикада балдар чыгарын кӧптӧдӧргӧ, јадын-јӱрӱмниҥ су-кадык аайын тӧзӧӧргӧ лӧ эл-јонныҥ эрчимдӱ јӱрерин узадарга, 2019 јылдаҥ ала «Демография» деген эл ӱлекер иштеп баштаган. Республикабыста ол беш тергеелик ӱлекердеҥ турат: «Балдар чыккан билелерди акча-манатла јӧмӧӧри», «Јаан ӱйе», «Ишле јеткилдееринде болужары», «Јондыктыҥ су-кадыгын тыҥыдары», «Спорт — јӱрӱмниҥ аайы».

Бистиҥ министерство олордыҥ ӱчӱзин јӱрӱмде бӱдӱрип апарат. Бӱгӱнги кӱнде АР-дыҥ иштиҥ, јонјӱрӱмдик ӧзӱмниҥ ле эл-јонды ишле јеткилдеериниҥ министерствозыныҥ бюджеди 4161,1 млн салковой, оныҥ 3255,0 миллионын бис эл-јонды јӧмӧӧрине ууламјылайдыс. Бу тоо, 2017 јылдыгазына кӧрӧ, 3 катапка кӧп. Ӱч јыл кайра министерство 182 молју бӱдӱрип турган болзо, быјыл бистиҥ каруубыста 204 молју. Ол ок ӧйдӧ јонјӱрӱмдик болуш алып тургандар 41,3 муҥ кижиге кӧптӧп калган. Ол дезе баштапкы, ӱчинчи ле оноҥ арыгы чыкканынаҥ ала 3 јашка јетире, 3-теҥ 7 јашка јетире балдар учун јаҥы тӧлӧмирлер јӧптӧлгӧнинеҥ, јонјӱрӱмдик јӧптӧжӱ кийдирилгенинеҥ улам кӧптӧгӧн. Јаҥы коронавирус југуш оорудаҥ улам ишле јеткилдеер бӧлӱкте госјеткилдеш алар аргалу улустыҥ тоозы билдирлӱ кӧптӧгӧн. Онойып, 2020 јылда ишле јеткилдееринде болужар бӧлӱкте јӧмӧлтӧни бистиҥ республикада 40 муҥ кижи алган. Бу кӧргӱзӱ, 2017 јылдагызына кӧрӧ, 11 муҥга ажа берген.

Јонјӱрӱмдик јӧмӧлтӧ эдер государстволык иш-керектердиҥ кеми сӱреен кӧптӧп калган да болзо, јонјӱрӱмдик службабыстыҥ ишчилериниҥ тоозы 1100 кижи ле болуп артып јат. Коронавирус југуш оору бистиҥ кезик ишчилеристи база туура калбады. Кызу айалгада эл-јонло јуук колбуда иштеп тургандарыс бу оорула база оорыган. Је андый да болзо, јонјӱрӱмдик јӧмӧлтӧниҥ ончо иш-керектери, тӧлӧмирлери ӧйлӱ ӧйинде эдилген ле тӧлӧлгӧн. Ончо иштер ӧйинде бӱтсин деп, бистиҥ ишчилерге амыралта да кӱндерде иштеерге келижет. А јонјӱрӱмдик службаныҥ ишчилериниҥ ишјалы дезе ол ло бойы, эҥ ле јабыстарыныҥ бирӱзи болуп артат…

Ӧрӧ айдылган тергеелик ӱлекер иштеп баштаганынаҥ ала 6519 биле баштапкы балазы учун ай сайынгы тӧлӧмирлер алган. 2209 билеге ӱчинчи ле оноҥ арыгы чыккан балдар учун ӱч јашка јеткенче ай сайынгы тӧлӧмирлер јӧптӧлгӧн. Бала табынып болбой турган 252 биле кыйалтазы јок медициналык болуштыҥ тӧс программазы аайынча ЭКО-ло тузаланган. 2020 јылда ондый аргала 97 биле тузаланган, 9,8 млн салковойго турар болуш эдилген.

2011 јылдаҥ ала 2021 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 1-кы кӱнине јетире энениҥ тергеелик капиталына 2721 кере бичик табыштырылган.

«Демография» деген эл ӱлекер кеминде 2 айдаҥ ала 3 јашка јетире балдарга садиктерде јерлер мынаҥ да ары кӧптӧдилери темдектелет. 2021 јылда республикада андый балдарга 1165-теҥ ас эмес ӱзеери јерлер тӧзӧлӧри темдектелет.

2020 јылда «Ӱй улуска иш бедирееринде болужары —3 јашка јетире балдарга школдоҥ озо ӱредӱниҥ айалгаларын тӧзӧӧри» деген тергеелик ӱлекер кеминде 3 јашка јетире балдарын кичеер амыралтада отурган ӱй улуска профессионал ӱредӱ ле ӱзеери профессионал ӱредӱ берер иштер ӧткӱрилген. 2020 јылда андый ӱредӱни 68 эне алган.

Эр улустыҥ ла ӱй улустыҥ тоозын башкалап алза, тергееде айалга текши ороондодый ок. Эл-јон текшилей карып јат деп айдар керек. Јашӧскӱрим дезе балдар азыраарга тӱргендебей јат. 20 јыл кайра баштапкы балазын тапкан энелердиҥ орто јажы 21 болгон. Эмди дезе бу кӧргӱзӱ 29 јашка чыккан.

Кажы ла ӧйлӧрдӧ јаҥжыгулар, культура ла билелик байлыктар јаан ӱйедеҥ оогожына берилип туратан. Ӱйелер колбузыныҥ шылтузында культурабыс кунурабай, ӱзӱлбей улалып јат. Бӱгӱн јиит ӱйе астап, јаан ӱйеге јаантайын болуш ла ајару керек болуп турар чийӱге јууктап келди. Оныҥ учун туй ла ӱч јылдыҥ туркунына ончо субъекттерде «Демография» эл ӱлекердиҥ «Јаан ӱйе» деген федерал ӱлекери иштейт. Оныҥ стратегиялык амадузы јӱрӱмди узадары ла јаан јаштулардыҥ јадын-јӱрӱминиҥ кемин ле чыҥдыйын кӧдӱрери болуп јат.

Јурт јерлерде ле ыраак јурттарда јадып турган јаан јаштуларга медициналык болушка јединерге мобильный бригадалар болужат. Олор «Јаан ӱйе» деген ӱлекер кеминде тӧзӧлгӧн. Андый бригадалар ончо 10 јурт аймактарда иштейт. Быјыл 60 јаштаҥ ашкандарды эмчилик тӧзӧлмӧлӧрдӧӧн коронавирустаҥ вакцинация эттиртерге јетирери олордыҥ ижиниҥ учурлу ууламјызы болды.

2019 јылдаҥ ала 2020 јылга јетире ӧйдӧ 50 јаштаҥ ала ӧрӧ граждандарга ӱзеери профессионал ӱредӱ берер иштер ӧткӱрилген.

Бу ӱлекер кеминде јонјӱрӱмдик јӧмӧлтӧниҥ кӧчӱп јӱрер бӱдӱмине ӧзӱм берер сурак турат. Ол анчада ла јаҥыскан, јурт јерлерде јадып тургандарга ла бойын јеткилдеер аргазын јылыйткан эмезе су-кадыгы кирелӱ јаан јаштуларга ла кенектерге јарамыкту болор.

2022 јылдаҥ ала узак ӧйгӧ кичеериниҥ системазын кийдирери темдектелет. Бу јаҥы ууламјы су-кадык корулашты ла јонјӱрӱмдик јӧмӧлтӧни бириктирет.

Бу ок ӱлекер кеминде республиканыҥ јеринде «Болуштыҥ браследи» деген системаны кийдирер иштер ӧткӱрилет. Ол кижи керегинде керектӱ медициналык ла колбуга чыгар јетирӱлер берер электрон эмес браслеттер. Олордо темдектелген QR-код ажыра тӱбекке эмезе кӱч айалгага кирген кижи керегинде јетирӱлер алып, эмчилерге, полицияга, јонјӱрӱмдик службага јетирер арга бар.

Пандемия ӧйинде анчада ла интернат-туралардыҥ ишчилериниҥ ижин темдектеер керек. Олордыҥ ижи сӱрекей каруулу болот.

2020 јылдыҥ кандык айыныҥ 21-чи кӱнинеҥ ала 2021 јылдыҥ тулаан айыныҥ 29-чы кӱнине јетире бистиҥ стационар тӧзӧлмӧлӧриске карантин аайыла иштеерге келишкен. Јаан јаштулардыҥ ла кенектердиҥ интернат-тураларыныҥ, психоневрологиялык интернаттыҥ 200-теҥ кӧп ишчилерине 2 неделедеҥ ала бир канча айга јетире тӧзӧлмӧлӧрдӧ тӱни-тӱжи артып, јаан јаштуларга, кенектерге, оору улуска болуш јетирерге келишкен. Текши тооло кажызы ла 14 кӱндӱк андый 15 смена ӧткӧн.

Агаш тазылыла ӧзӱп, јердеҥ бек тудунып турганын ончобыс билерис. Јонјӱрӱмдик службаныҥ андый тазылдары — ол јӱрӱминиҥ кӧп јылдарын јонјӱрӱмдик ишке учурлаган улус. Ол јонјӱрӱмдик службаныҥ ла эл-јонды ишле јеткилдеер службаныҥ ветерандары, бийик профессионалдар, јалакай јӱректӱ улус. Олор бойыныҥ эҥ јакшы ченемелин јиит коллегаларына оноҥ ары улалтсын, байытсын деп берген.

Јонјӱрӱмдик службаныҥ кӱндӱлӱ ветерандары ла ишчилери, байрамла слерди. Бек су-кадык, амыр-энчӱ ле учуктый узун јӱрӱм кӱӱнзейдим. Слердиҥ ижигер јокко ороонныҥ учурлу амадулары бӱтпес. Эл-јонго сыйлаган јакшыгар канча катап кӧптӧп, кайа таштый бек су-кадык, ийде-кӱч, бийик кӱӱн-санаа ла ырыс болуп, слерге јандырылзын. Билелеригерде сӱӱш, најылык, амыр-энчӱ болзын!

***

Кажы ла јыл кичӱ изӱ айдыҥ 8-чи кӱнинде Россияда Јонјӱрӱмдик ишчиниҥ кӱни темдектелет. Ого учурлай Алтай Республиканыҥ эл драма театрыныҥ јаан залында кӧдӱриҥилӱ јуун ӧткӧн.

Алтай Республиканыҥ башчызы Олег Хорохордин јуулгандарды профессионал байрамыла уткуп тура: «Слер Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ ветерандарыныҥ, тул арткан эпшилердиҥ, кенектердиҥ, ӧскӱстердиҥ, јаҥыскан јадып турган пенсионерлердиҥ, арга-чагы коомой, јӱрӱмниҥ кӱч айалгаларындагы ончо улустыҥ јилбӱлерин корып, олордыҥ јӱрӱмин јарандырарга иштейдигер. Слер јаантайын олордыҥ јанында, болужарга јаантайын белен» — деп темдектеди. — Јонјӱрӱмдик ишчи — ол јаҥыс ла профессия эмес, јалакай, килеҥкей, буурзак ла јакшыны эдер, јӧмӧп лӧ болужып јӱрер кӱӱндӱ улус».

Тергеениҥ башчызыныҥ айтканыла, коронавирус ӧйинде, качан ончого јуук јаан јаштуларыска ајару ла болуш керек болуп турарда, јонјӱрӱмдик ишчилердиҥ ижиниҥ учуры анчада ла јаанаган. «Болужыгар једип тургандарга слер јакшыга ла эртенги кӱнге ижемји сыйлайдыгар. Слер муҥдар тоолу улуска керектӱ болуш јетиредигер» — деп, башчы кошты.

АР-дыҥ Эл Курултайыныҥ председателиниҥ ордынчызы Герман Чепкин уткуулду сӧзинде эл-јонды јонјӱрӱмдик јӧмӧӧри аайынча јасакберим Россия Федерацияныҥ јасакбериминде эҥ ле эрчимдӱ ӧзӱмдӱ бӧлӱктердиҥ бирӱзи болуп турганын айтты.

Оныҥ темдектегениле, бӱгӱн јонјӱрӱмдик јеткилдештиҥ системазында иштиҥ јаҥы эп-аргалары ла бӱдӱмдери кийдирилет; јеткилдештиҥ чыҥдыйы бийиктедилет.

Уткуулду сӧстӧринде Олег Леонидович ле Герман Евгеньевич јонјӱрӱмдик ишчилерге бек су-кадык, амыр-энчӱ, ырыс ла ижинде једимдер кӱӱнзедилер.

Кӧдӱриҥӱ ӧйинде эҥ артык, једимдӱ, узак иштегендерге кайралдар табыштырылды. РФ-тыҥ иш ле јонјӱрӱмдик корулаш аайынча министерствозыныҥ Быйанду самаразын тергееде јаан јаштулардыҥ ла кенектердиҥ 3-чи таҥмалу интернадыныҥ фельдшери Наталья Бадирова алды.

«АР-дыҥ эл-јонды јонјӱрӱмдик јӧмӧӧриниҥ нерелӱ ишчизи» деп кӱндӱлӱ атла тергеениҥ министерствозыныҥ јонјӱрӱмдик ӧзӱм аайынча бӧлӱгиниҥ баш специалисти Неля Езенева, эл-јонды ишле јеткилдеер Алтай Республика аайынча тӧс јердиҥ Кош-Агаш аймак аайынча филиалыныҥ директоры Владимир Яданов, аргалары кирелӱ балдардыҥ республикан реабилитационный тӧс јериниҥ логопеди Валерий Яманов адатты.

АР-дыҥ Кӱндӱлӱ грамотазыла Улаган аймактыҥ эл-јонды јонјӱрӱмдик јӧмӧӧри аайынча башкартузыныҥ специалисти Чейнеш Акчина, эл-јонды јонјӱрӱмдик јеткилдеериниҥ комплексный тӧс јериниҥ јонјӱрӱмдик иш аайынча специалисти Айана Баятова, АР-дыҥ јонјӱрӱмдик јеткилдеш ле эл-јонды ишле јеткилдеер бӧлӱгинде јеткилдеер тӧс јердиҥ баш бухгалтери Маргарита Брысова, Кан-Оозы аймактыҥ эл-јонды јонјӱрӱмдик јӧмӧӧриниҥ башкартузыныҥ директоры Сунер Иташев, Горно-Алтайск каланыҥ эл-јонды јонјӱрӱмдик јӧмӧӧриниҥ башкартузыныҥ јонјӱрӱмдик политика бӧлӱгин башкараачы Оксана Кадочникова, Кӧксуу-Оозы аймактыҥ эл-јонды јонјӱрӱмдик јӧмӧӧриниҥ башкартузыныҥ јонјӱрӱмдик ишчизи Нина Колмакова, јаан јашту ла кенек улустыҥ 3-чи таҥмалу республикан интернат-туразыныҥ постовой эмчилик ишчизи Наталья Копчакова, Алтай Республика аайынча эл-јонды ишле јеткилдеер тӧс јердиҥ баш бухгалтери Анжелика Кураганова, эл-јонды јонјӱрӱмдик јӧмӧӧри аайынча Майма аймактыҥ башкартузыныҥ директоры Варвара Кучияк, эл-јонды јонјӱрӱмдик јӧмӧӧри аайынча Оҥдой аймактыҥ башкартузыныҥ директоры Натали Мундусова, аргалары кирелӱ балдардыҥ республикан реабилитационный тӧс јериниҥ тӱште јӱрер бӧлӱгин башкараачы Аксана Ороева, эл-јонды јонјӱрӱмдик јӧмӧӧри аайынча Турачак аймактыҥ башкартузыныҥ јонјӱрӱмдик иш аайынча специалисти Елена Серых, АР-дыҥ иштиҥ, јонјӱрӱмдик ӧзӱмниҥ ле эл-јонды ишле јеткилдеериниҥ министерствозыныҥ бюджет пландарыныҥ ла отчет эдериниҥ бӧлӱгиниҥ јааны Наталья Толегенова, Алтай Республика аайынча эл-јонды ишле јеткилдеер тӧс јердиҥ Чамал аймак аайынча филиалыныҥ директоры Александр Чепурной, јаан јашту ла кенек улустыҥ 4-чи таҥмалу интернат-туразыныҥ казанчызы Галина Чулакова кайралдаттылар.

Э. КУДАЧИНА белетеген

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина