Алтайдын Чолмоны

Јаан учурлу керекке белетенери

10.06.2021

Балдарлу билелердиҥ тоозы кубулганы

2021 јылдыҥ ӱлӱрген айында Эл-јонныҥ бастырароссиялык тооалыжы ӧдӧри темдектелет. Ол онјылдыктыҥ эҥ учурлу кереги, нениҥ учун дезе, тооалыш  государственный јаан чындык јӧптӧр лӧ ороонныҥ политиказын пландаар арга берет.

Россияда балдарлу билелердиҥ кубулганы ла эл-јонныҥ келер тооалыжы нени кӧргӱзери керегинде ВПН-ныҥ сайтынаҥ кычырар арга бар: https://www.strana2020.ru/.

Россияда билелердиҥ кӧбизи бир балалу билелер. 2002 јылдаҥ ала олордыҥ тоозы бир эмеш кӧптӧгӧн (2002 јылда 65,24 проценттеҥ 2010 јылда 65,5 процентке јетире). Оныла коштой эки балалу билелер астаган (28,17 проценттеҥ 27,53 процентке), је ӱч ле оноҥ кӧп балдарлу билелер кӧптӧгӧн (6,59 проценттеҥ 6,99 процентке).

2007 јылда «Энениҥ капиталы» деп государственный программа бӱдӱп баштаган. Ол аайынча эки ле оны ээчиде балдарлу ада-энелерге тӧлӧмир эдилет ле оныла эки ле оноҥ кӧп балдар азыраарга пландаган ада-энелер тузаланып туру.

Келер тооалыштыҥ айыл-јурттардыҥ ла билелердиҥ тоозы, кеми ле структуразы керегинде јетирӱлери јонјӱрӱмдик ле экономикалык бӧлӱкте јӧптӧр јарадарында, ада-энелердиҥ (ол тоодо келер ӧйдиҥ ада-энелериниҥ) ле балдардыҥ јӧмӧлтӧ керексигендерин билип аларында јаан учурлу.

Россияныҥ эл-јоны орус тилди кандый билер?

Эл-јонныҥ бастырароссиялык тооалыжы — ороонныҥ нациялары ла тилдерди билери керегинде окылу ла чындык јетирӱлер алар сок јаҥыс арга болуп јат. 2010 јылдагы калганчы тооалыштыҥ турулталарыла, Россияныҥ орус тилди эҥ ле кӧп билер тергеези – Ненецкий автономный округ, ондо орус тилди билерин эл-јонныҥ 99,6% айткан  (41,9 муҥ кижи 42,0 муҥ эл-јонноҥ). Экинчи јерде – Мордовия Республика, ондо орус тилди 99,4% адаган ( 829, 6 муҥ кижи 834,8 муҥ эл-јонноҥ). Ӱчинчи јерде — Амурский ле  Нижегородский областьтар, Ставропольский край — 99,3%. Бийик кӧргӱзӱ Тульский (99,2%) ле Волгоградский областьта (99,0%).

Орус тилди эҥ ас билер тергее — Тыва Республика (307,9 муҥ эл-јонноҥ 260,7 муҥ кижи) — 84,7%. Экинчи јерде — Санкт-Петербург (4,880 млн эл-јонноҥ орус тилди билерин 4,295 млн кижи айткан) — 88,0%.  Ӱчинчи јерде — Ингушетия Республика — 88,4%. Оноҥ ары: Дагестан — 90,5%, Астраханский область — 90,8%, Чечен Республика — 91,8%,  Саха (Якутия) Республика — 92,3%.

Москвада Эл-јонныҥ 2010 јылдагы бастырароссиялык тооалыжында   11,503 млн эл-јонноҥ орус тилди 11,103 млн кижи билери јарталган — 96,5%.

2010 јылда эҥ ле кӧп орус тил билер эл-јонду тергеелер  Алтайский край, Томский, Новосибирский ле Кемеровский областьтар  болгон — 98,7, 96,6, 95,5 ла 98,6%.

Национальностьтор ортодо орус тилди эҥ ас билер улус Россияда јадып турган кыдаттар болгон  — 66,9%. 70% эмеш кӧп— дидойецтер, тиндалдар, годоберинецтер ле ортоазиялык сыгандар. Тувинецтерде — 82,8%, ле якуттарда (саха) — 89,6%.

Орус тилди Россияда јуртап турган јопондор јакшы билер (807 кижи 888-теҥ — 90,9%), итальянецтер (1255 кижи 1370-неҥ — 91,6%), туроктор (97 муҥ 105 муҥнаҥ — 92,5%), испанецтер (1111 кижи 1162-деҥ — 95,6%). Россиядагы немецтер орус тилди сӱреен јакшы билер: олордыҥ Россияда тоозы 394 муҥ ла государственный тилди 393 муҥ кижи билер — 99,8%.

Россияныҥ эҥ кӧп нацияларыныҥ бирӱзи 5,311 млн татарлардыҥ  5,174 млн — 97,4% орус тилди билер.

Ороондо бойын орус деп аданган 111,0 млн кижидеҥ 110,8 млн кижи — 99,8%. орус тилди билери јарамыкту.

2010 јылда государственный тилди 100 процентке билерин ороонныҥ 18 нациязы айткан.

2021 јылдыҥ ӱлӱрген айында ӧдӧтӧн тооалышта респонденттер национальнозы ла тӧрӧл тили керегинде суракка кандый ла карууны јайым берер аргалу. Онойдо ок эл-јонго кандый бир тилди билери керегинде суракла коштой оны јаантайынгы јӱрӱминде тузаланып турганы керегинде сурак берилер.

Бу јетирӱлер ӱредӱлӱ программалардыҥ туза-турулталузын, национальный школдор кандый кеминде керектӱзин, онойдо ок культурадагы баштаҥкайларды јӧмӧӧриниҥ эҥ баштапкы ууламјыларын илелеер арга берер.  Алылган јетирӱлер текшироссиялык бирликти быжулаарыныҥ јаан учурлу тӧзӧгӧзи – этнокультурный ла тилдер јанынаҥ башка-башка болорын – корулаарына ла јӧмӧӧрине камаанду болор.

Респонденттердиҥ тооалыштыҥ ӧйинде айткан јетирӱлери, ол тоодо национальнозы, тӧрӧл тили, тилдерди билери ле тузаланып турганы керегинде јетирӱлери олордыҥ айтканыла ла бичилер, керелеп турган кандый да документтер керек јок. Јуулган јетирӱлер Росстатка чокым аттар адалбазынаҥ берилер, тооалыштыҥ турулталарын јарлаары чокым респондент керегинде јетирӱ алар арга јок эдилген.

Тооалаачыны куурмакчыдаҥ канай ылгаштырар

Тооалыштыҥ ӧйинде айылдарла куурмакчылар јӱрердеҥ айабас. Айдарда, тооалаачыныҥ ла куурмакчыныҥ башказын билип турар керек.

Тооалыштыҥ сурактарына карууларды таҥынаҥ бойы «Госјеткилдештиҥ» порталы эмезе смартфондо «Госјеткилдештиҥ» приложениези ажыра берерге јараар;

Тооалыштыҥ участогына барала, каруулар берерге јараар;

Озодоҥ бери јаҥжыкканыла тооалаачыны айылда сакыырга јараар.

Тооалышта јаҥжыкканыла тооалаачыла айылында куучынды кем де јоголтпогон. Мында ончозы алдындагыдый ла, је слерге куурмакчы эмес, тооалаачы келгенин быжу билип турарга, бир канча ээжилерди сананып алыгар:

Тооалаачы документтер кӧргӱссин деп качан да сурабас, ончо карууларды кижиниҥ бойынаҥ бичип алат;

Тооалаачы слердиҥ эмезе тӧрӧӧндӧрдиҥ кирелтелериниҥ кемин качан да сурабас;

Тооалаачы слердиҥ јаткан тура эмезе квартира кемниҥ деп качан да сурабас;

Тооалаачы бойыныҥ кере бичигин кыйалтазы јок кӧргӱзер, онойдо ок слердиҥ сураганаарла, слерди јакшы кӧрзин деп, ачык паспортын кӧргӱзер учурлу;

Тооалаачылар тооалыштыҥ темдек-кебедели јуралган накидка-жилеттӱ ле шарфту, аҥылу сумкалу, онойдо ок электрон планшеттӱ јӱрер;

Тооалаачы кыйалтазы јок маскалу ла перчаткалу болор;

Тооалаачыга серенип турзаар, тооалыштыҥ участогына эмезе участковыйга телефон согорго јараар.

Эл-јонныҥ бастырароссиялык тооалыжыныҥ медиаофиси