Алтайдын Чолмоны

«Ӧй — эҥ јаан јаргычы…»

18.06.2021

Алтай калык бойыныҥ кӱӱниле Россияныҥ эл тергеезине киргениниҥ 265 јылдыгына ла Алтай Республика тӧзӧлгӧниниҥ 30 јылдыгына учурлалган кӧдӱриҥилӱ јуун кичӱ изӱ айдыҥ 11-чи кӱнинде АР-дыҥ парламентинде ӧткӧн.

Бу јуун Алтай Республиканыҥ баштапкы башчызы Валерий Иванович Чаптыновтыҥ чыккан кӱнинде ӧткӧни учурлу, эзен јӱрген болзо, Валерий Ивановичке бу кӱнде 76 јаш толор эди.

Эртен тура оныҥ јаткан туразында илген мемориал доского чечектер саларга республиканыҥ јасакчы ла бӱдӱреечи јаҥдарыныҥ ла јондыктыҥ чыгартулу улузы, Валерий Ивановичле кожо иштеген, најылажып јӱрген улус јуулган. «Бу кереес кӱнде бис республиканы тӧзӧӧриниҥ бажында турган кижини — Валерий Иванович Чаптыновты эзедип турганыс тегиндӱ эмес. Орооныстыҥ јеҥил эмес ӧйлӧринде кожо иштеген ле санаа-кӱӱни тӱҥей болгон улусты шак ол баштап, угы ла политикалык кӧрӱми башка-башка улусты бириктирип, бистиҥ республиканы тӧзӧӧр ишти бӱдӱрип чыккан» — деп, Алтай Республиканыҥ парламентиниҥ председатели Артур Кохоев кӧдӱриҥиде айткан. Јӱрӱмниҥ јолын кожо ӧдӱп, ижинде ле билезинде јӧмӧп јӱргени учун ол Валерий Ивановичтиҥ эш-барааны Антонина Иосифовна Чаптыновага быйанду сӧстӧр айткан.

Митингте анайда ок Горно-Алтайский автоном областьтыҥ албаты депутаттарыныҥ Совединиҥ тӱӱкилик
21-чи тудуузыныҥ депутады болгон Анатолий Чичинов, Государстволык Думаныҥ депутады Иван Белеков ло о. ӧ. улус Валерий Ивановтичти эзедип, Алтай Республиканы тӧзӧӧринде оныҥ тӱӱкилик учурын темдектеген.

АР-дыҥ парламентинде ӧткӧн кӧдӱриҥилӱ јуунда эҥ кӱндӱлӱ улус Горно-Алтайский автоном областьтыҥ  албаты депутаттарыныҥ Совединиҥ калганчы 21-чи тудуузыныҥ республиканы тӧзӧӧри учун ӱнин берген депутаттары болгон. Шак олор, 100 депутаттаҥ 69 кижи, 1990 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 25-чи кӱнинде, Советтер орооны бузулып, јадын-јӱрӱм коомойтыган, крайдагы башкарту Туулу Алтайды таҥынаҥ башкарынып јадарга божотпой, удура болгон сӱрекей кӱч ӧйлӧрдӧ Горно-Алтайский автоном областьтыҥ государстволык суверенитеди керегинде Декларацияны јӧптӧгӧн. Олордыҥ эске алыныштары, республиканыҥ баштапкы башкарузыныҥ турчыларыныҥ ла баштапкы парламентиниҥ депутаттарыныҥ куучындары бу кӱн анчада ла ајарулу угулган.

Алтай Республиканыҥ башчызы, башкарузыныҥ председатели Олег Хорохордин јуунда 265 јыл мынаҥ кайра алтай јайзаҥдар јуртаган јериле Россия империяга кирер јӧпкӧ келген ӧйлӧрди эзеткен. «Бу экијандай тузалу керек болгон — Россия грандары амыр болорын ӱзеери быжулаган, алтай албаты дезе ийде-кӱчтӱ ороонныҥ бӧлӱги болуп, культуралык аҥылузын јылыйтпай, толо кеминде ӧзӧр аргалар алган» — деп, ол айткан.

Башка-башка ороондордыҥ кыйузында, јӱзӱн калыктардыҥ, цивилизациялардыҥ биригип турган јеринде јаткан Туулу Алтай геополитикалык аҥылу айалгазыла колбой Россияга јаантайын јаан учурлу болгонын, је јӱк ле 30 јыл мынаҥ кайра Алтай Республика Россия Федерацияныҥ толо чыдуларлу таҥынаҥ тергеези болуп јадып баштаганын Олег Хорохордин темдектеген.

«Республиканыҥ 30 јылдыгы — јаан ла учурлу керек. Ӧдӱп келген јол јалаҥ тӱс болбогон, республикага уур-кӱч те ӧйлӧрди ӧдӧргӧ келишкен. Ондый да болзо, бӱгӱн Туулу Алтайдыҥ албаты-јоны, Государстволык Јуунда оныҥ чыгартулу улузы мындый ок јолды талдап алар эди, мен мында бир де алаҥзыбай јадым» — деп, тергеениҥ башкараачызы уткуулду сӧзинде темдектеп, республиканы тӧзӧӧринде турушкан, оныҥ ӧзӱмине јӧмӧгӧн улуска, государстволык иштиҥ ветерандарына ла депутаттарга быйанын айткан.

Алтай калык бойыныҥ кӱӱниле Россияныҥ эл тергеезине киргени мында јаткан албаты-јонго тӱӱкилик учурлу керек болгонын Алтай Республиканыҥ парламентиниҥ председатели Артур Кохоев уткуулду сӧзинде айткан. Быјыл республика тӧзӧлгӧниниҥ 30 јылдыгын темдектеп јат. Бис јеҥил эмес јол ӧдӱп келгенис ле Алтай Республика Россия Федерацияныҥ субъекттери ортодо јаркынду культураларлу  ла чактарга улалып келген јаҥжыгуларлу, кӧгӱс-ой байлагын чебер корыган, ар-бӱткендик байлыктарын чеберлеген, јонјӱрӱмдик ле экономикалык ӧзӱмин улалткан тергее болуп адалат деп, ол ајарган.

Алтай Республиканыҥ эмдиги депутаттары мынаҥ озо болгон парламентарийлердиҥ јакшынак јаҥжыгуларын улалтып апарат деп, спикер темдектеген. «Бӱгӱн бис республика тӧзӧлӧрине ле бутка турарына билдирлӱ јӧмӧлтӧзин јетирген албатыныҥ чыгартулу улузына быйанду сӧзисти айдарга јуулганыс. Эмдиги депутаттар политикалык кӧрӱмиле, тургускан амадуларыла аҥыланып та турза, республиканыҥ эл-јоныныҥ јадын-јӱрӱмиле колбулу сурактарда бой-бойын оҥдожып, бирлик јӧп чыгарат. Бӱгӱнги ӧйдӧ бу бистиҥ эҥ јаан једимис. Бисти ончобысты тӱҥей санаа-кӱӱн бириктирет — ол республика тӧзӧлгӧниниҥ јаан учурын оҥдогоны, келер ӱйелерге оны корып алары ла тергеебистиҥ эл-јоны аргалу-чакту јадарына кӱчис јеткенче иштеери» — деп, Артур Кохоев айткан.

«Эҥ јаан јаргычы — ӧй…». Федерация Совединиҥ турчызы Татьяна Гигельдиҥ јуунда куучыны мынайда адалган.

Россия Федерациязында 30 јылга чыгара таҥынаҥ тергее болуп јадып, Горно-Алтайский областной Советтиҥ депутаттарыныҥ крайдаҥ чыгар тӱп-шӱӱлтези чын болгонын бис эмди кӧрӧдис. В. И. Чаптыновко баштаткан башкартуныҥ тургускан амадузы јӱрӱмде бӱткен деп, сенатор темдектеген.

«Республика тӧзӧлгӧн баштапкы ла јылдарда тӱӱкилик учурлу иш — Алтай Республиканыҥ Конституциязы (Тӧс јасак) јӧптӧлгӧн лӧ ол аайынча бис эмдиге јуртайдыс. Бу јасакты политикалык кандый да ченемели јок улуска белетеерге келишкен…» — деп, Татьяна Гигель куучындаган.

Эл Курултайдыҥ ээчий келген  тудууларыныҥ депутаттары тергеениҥ јасакчы тӧзӧлгӧзин тыҥыдар ишти улалткан. Онойдо, Материальный эмес культуралык энчи керегинде јасакты ороондо эҥ баштапкы јӧптӧгӧн тергее — Алтай Республика. 2010 јылда Эл-јонныҥ текшироссиялык тооалыжы ӧдӧр алдында И. И. Белековтыҥ башкартузыла ӧткӧн «Единство этнического разнообразия — основа устойчивого развития Республики Алтай» деген билим-практикалык конференция тергеениҥ калыктары ортодо булгакту сурактарды аайлап, јаанада алза, республиканы корып алар арга берген деп, федерал јасакчы јаҥда бистиҥ чыгартулу кижи болгонТ. А. Гигель айткан.

«Албатыныҥ ийде-кӱчи — јаҥжыгуларын, тилин, культуразын, эземин корып алганында» — деп, Горно-Алтайский автоном областьтыҥ албаты депутаттарыныҥ Совединиҥ (ССР) 21-чи тудуузыныҥ депутады, Алтай Республиканыҥ баштапкы башкарузыныҥ председатели Владимир Петров куучынында темдектеген. Туулу Алтай таҥынаҥ башкарынып јадар тергее болоры учун тартыжып, актуга бурулаткан, корогон, иштеҥ чыгарткан, јабарлаткан башкараачыларысты ол эзеткен.

Онойдо, Туулу Алтайдыҥ автономиязы учун тартыжып, 1918 јылда Туулык Думаны тӧзӧгӧн Григорий Иванович Чорос-Гуркин политикалык кысташтыҥ ӧйинде 1937 јылда аттыртып божогон.

КПСС-тыҥ Горно-Алтайский обкомыныҥ баштапкы качызы болгон Николай Михайлович Киселев 1956 јылда партияныҥ Тӧс Комитединиҥ качызы Н. С. Хрущевко бичиген окылу самаразында Алтайский крайдаҥ чыгып, таҥынаҥ башкарынып јадар тергее тӧзӧӧрин бичиген ле оныҥ учун ижинеҥ чыгартырган. «Бис јаҥыс турада јатканыс, ол Туулу Алтайдыҥ патриоды, сӱрекей јакшы кижи ле башкараачы болгон» — деп, В. И. Петров айткан.

Чот Кыдрашевич Кыдрашев областьтыҥ јӱк коммунал ээлемин крайдаҥ айрып, таҥынаҥ иштеер арга берзин деп федерал башкартуга баштанганы учун ижинеҥ чыгарткан. Ол ӧйлӧрдӧ Горно-Алтайскта туралардыҥ таштанчызын тӱнде аттарлу чыгара тартып туратан ла кала јыт-талга тумчаланган, не дезе, канализацияны тударга крайдыҥ башкартузы акча чыгарбай турган.

Горно-Алтайский облисполкомныҥ председатели Михаил Васильевич Карамаев РСФСР-дыҥ Ӱстиги Совединиҥ председателиниҥ ордынчызы болуп турган ӧйинде автоном областьтардыҥ чыдулары ӧйдиҥ некелтезине келишпей турганын айтканы учун ижинеҥ јайымдалган. Бу кижи областьтыҥ депутаттар Соведин 17 јылга башкарган ла тергеениҥ экономикалык ла јонјӱрӱмдик ӧзӱмине кӧп тузалу иштер эткен.

Владимир Иванович бойы да Алтайский крайдаҥ камааны јок иштеген «Горно-Алтай» агрокомбинатты тӧзӧп башкарганы учун арай болзо ижинеҥ чыгартырбаган ла јӱк М.С. Горбачевтыҥ сӧзи оны аргадаганын куучындаган.

Горно-Алтайский автоном областьтыҥ албаты депутаттарыныҥ Совединиҥ (ССР) 21-чи тудуузыныҥ депутады Валерий Кудачин республика тӧзӧлип турар ӧйдӧ иштеген улусты, таҥынаҥ тергее болуп јаткан ӧйдӧ јӧптӧлгӧн лӧ бӱдӱрген јаан учурлу иштерди куучынында айткан. Тергееде јаткан калыктардыҥ кӧгӱс-ой байлыгын корыыр ла ӧскӱрер, Алтай ла оныҥ улузы керегинде чындыкты ла тӱӱкилик эземди орныктырар, албатыныҥ јаҥжыгуларын ла чӱм-јаҥдарын корыыр ла ӧйдиҥ некелтелерине келиштире јаҥыртар, Туулу Алтайдыҥ ар-бӱткенин чеберлеер ле ӧскӧ дӧ ууламјылар аайынча ол ӧйлӧрдӧ башталган кӧп иштер эмдиге улалып барганча. «Ишјалга 40% кожулта кошконы, Улаган ла Кош-Агаш аймактарды тӱндӱк јерлерге тӱҥейлиштиргени, Семипалатинсктеги ядерный от-алыштардыҥ салтарын орныктырар федерал программага киргени ле иштеги  кӧп ӧскӧ дӧ јаҥыртулар республикага ла оныҥ эл-јонына кызалаҥду кӱч ӧйлӧрди ӧдӱп чыгар арга берген» — деп,
В. В. Кудачин темдектеген.

Кӧп јылдарга Алтайский крайдыҥ башкартузында јадып, Россияныҥ бюджединде автоном область таҥынаҥ јолдыкла адалбай да турган, бис керегинде билбес болгон деп, Горно-Алтайский автоном областьтыҥ албаты депутаттарыныҥ Совединиҥ (ССР) 21-чи тудуузыныҥ депутады Юрий Сребрянский јуунда айткан. Валерий Иванович Чаптынов федерал јаҥда отурган башкараачыларды Джазаторго цитрусовый агаштардыҥ јиилектерин амзаарга кычыратан ла ол улус бу кокыр болгонын оҥдобойтон до. Автоном область крайдыҥ аймактарынаҥ да коомой јеткилделген, байлыктары — агажы ла туткан малы тирӱге бӱткӱлинче чыгара тартылатан.

«Бистиҥ ончобыстыҥ, областьтыҥ статузын кӧдӱрери учун турушкан улустыҥ, амадузы јаҥыс болгон — теҥ тергеелер ортодо теҥ болоры. Таҥынаҥ бойыстыҥ иштеер арга-кӱчисти ӧскӱрерге, экономикабысты кӧдӱрерге, улустыҥ јадын-јӱрӱмин јарандырарга бис иженгенис» — деп, Юрий Сребрянский угускан.

Республика тӧзӧлип турган ӧйлӧрдӧ республиканыҥ Конституциязын бичиир јаан ишти Даниил Иванович Табаев башкарган, ол кабинединде ишке кӧмӱлген конуп та туратан. Ого чокым болушты Степан Сузанович Тюхтенев јетиретен.

Республикага министерстволор керек пе, јок по деген јаан блааш-тартыштар ӧткӧн — акча-манат јетпей турган ӧйлӧрдӧ чиновниктердиҥ тоозын кӧптӧтпӧс, бюджеттиҥ акчазын кымакайлаар деген амаду турган. Ӧй кӧп немени аайлап, јерине тургускан, јаҥыс бӱгӱн башкартуда иштеген ле тегин улустыҥ ишјалы канайда аҥыланып турганын кӧрӧргӧ эби јок ло ачу деп, Юрий Сергеевич ајарган.

«Быјыл республикада темдектелген эки јаан юбилей — алтай албаты бойыныҥ кӱӱниле Россияныҥ эл тергеезине киргени ле Алтай Республика тӧзӧлгӧниниҥ 30 јылдыгы — тереҥ учурлу ла бой-бойлорыла колбулу» — деп, Государстволык Думаныҥ депутады Иван Белеков темдектеген.

Бистиҥ ӧбӧкӧлӧрис Россия империяга бойыныҥ кӱӱниле кирип, цин-манјылардыҥ ӧлтӱрижинеҥ коруланган. Россия дезе бир мылтыктыҥ адыжы јогынаҥ элкем јаан јерлӱ боло берген.

100 јыл мынаҥ кайра бисте  автоном область тӧзӧлгӧн. Баштапкы бу государственнозысты тӧзӧӧрин, тыҥыдарын ла ӧскӱрерин ады-чуулу улузыс  — Г. И. Чорос-Гуркин ле П. Я. Гордиенко, Ч. К.Кыдрашев ле Н. М Киселев, М. В. Карамаев ле
Ю. С. Знаменский, о. ӧ. баштап, башкарып апарган. В. И. Чаптыновко ло В. И. Петровко тергеебистиҥ статузын республика бӱдӱмдӱ быжулаар, Россия Федерацияныҥ толо чыдулу субъеги эдер тӱӱкилик салым келишкен деп, Иван Белеков айткан.

Бӱгӱн бис Алтай Республиканыҥ тӧзӧлгӧниниҥ 30 јылдыгын темдектеп јадыс… Бу бийик статус бисти бастыра сурактарды: ээлемдик, политикалык, национальный, экологиялык, нравственный, кадровый — келиштире кемине кӧдӱрип иштеерине молјоп јат деп, ол темдектеген.

«Бӱгӱнги јиит ӱйе 30 јыл мынаҥ кайра слер баштаган ишти улалтып апарып јат» — деп, Алтай Республиканыҥ парламентиниҥ эмдиги тудуузыныҥ эҥ јиит депутаттарыныҥ бирӱзи, Эл Курултайдыҥ туризмниҥ, аргачылыктыҥ, спорттыҥ ла јашӧскӱрим политиканыҥ ӧзӱми аайынча комитединиҥ башкараачызы Сергей Тимошенский республиканы тӧзӧгӧн депутаттарга баштанып айткан. «Тургускан амадуларга једерге јашӧскӱримде кӱӱн де, арга-чыдал да бар» —деп, ол угускан.

АР-дыҥ парламентиниҥ башкараачызы Артур Кохоев парламентаризмниҥ ӧзӱмине јетирген јаан јӧмӧлтӧзи учун «Алтай Республиканыҥ парламенти» деген кереес медальды Зоя Викторовна Николаевага (Ждановага), Любовь Даниловна Иркитовага, Валерий Мефодьевич Куранаковко, Александр Поликарпович Манзыровко, Александр Терентьевич Подкорытовко, Юрий Сергеевич Серебрянскийге, Темиртас Кабанович Усеновко табыштырган.

Кӧдӱриҥилӱ јуунды кожоҥ-кӱӱзиле Айлана Болтокова, Эмиль Толкочеков, Екатерина Токтоконова кееркеткен, эҥ јиит артист Урат Самойлов јуулгандарга Павел Кучияктыҥ «Јаҥы Алтай» деп ӱлгерин кычырган.

Светлана Кыдыева