Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Ӱредӱчилериске јажына бис быйанду

18.06.2021

Кажы ла кижиде јӱрекке кару, ундылбас öйи бар. Ол – бала тужы, jaaн телекейге баштапкы алтамы. Солун алтамныҥ бирÿзи — ол билгирдиҥ телекейи, кÿзÿҥиниҥ шыҥырты.

1975 jылдыҥ кÿски айас кÿнинде Кырлыктыҥ сегисjылдык школыныҥ эжигин баштап ла бир тÿҥей оогош уулчактар ла кызычактар алтагандар.  Олор нулевой класстыҥ ÿренчиктери: Абраимов Кирим, Байрышева Марина, Баркышева Анжела, Байлагасова Анюта, Истомина Айна, Келюева Айана, Кадярчина Айана, Токова Айана, Кульдина Тамара, Чабачакова Майя, Шатин Алеша, Ютанов Алеша, Тумпуков Аржан, Токов Мерген, Кыпчаков Аржан, Котлаев Женя, Чабачаков Сережа, Кудирмекова Эля, Кыйгасова Аля, Шутина Таня, Ороева Айана, Мандин Андрей, Сюнюшев Петя, Токов Мерген, Бодин Костя, Мюсов Женя, Иркитова Ирина.

Ӱредучиниҥ эҥ jаан ырызы, ижемjизи — ÿредип jаткан ÿренчиктери. Олор кылык-jаҥыла, таскамалыла, jилбÿлериле башка-башка. Баштапкы ÿредÿчибис Валентина Бархатовна Аладякова болгон. Керсӱ кöстöрлӱ, jалакай эрӱ чырайлу, арай каткылу ӱредӱчиге балдар jайылып, ÿрениже берген. Валентина Бархатовна бисти таныктарла таныштырып, сöстöрди ÿйелеп кычырарга, jараш бичиирге, тоолоп, чоттоп ÿредип салды. Кару ÿредÿчибис домбра ойноткыла ойноп, кÿÿниҥ куулгазынду телекейин ачкан эди. Физкультураныҥ урогында мечикти арыганча сÿрÿжип ойнойтоныс.

Ӱчинчи-тöртинчи класстарда биске jаҥы ÿренчиктер келген. Олор Бодина Аля, Тыдыкова Лариса, Аргоков Сережа, Мендина Айана, Дигашев Созой, Соронокова Jинjиш, Глазина Эркелей. Ол тушта бистиҥ эҥ ле ойынзак ла шулмус öйлöрис болгон.  Онойдо ок баштамы класстарда  бисти  ченемели jаан, кöгÿс-кöрÿми бийик  ÿредÿчилер ÿреткен. Олор — Кичекова Раиса Якашевна, Тюлентина Валентина Алексеевна, Кульдина Вера Санашевна.

1977 jылда Горно-Алтайсктагы облисполкомныҥ jакарузыла сегисjылдык школ орто ÿредÿлÿ школго кöчкöн. Ол öйдö школдыҥ башкараачызы  болуп Юлия Михайловна Апоятова иштеген. Оны jöмöп, бойыныҥ каруулу ижин апарган ÿредÿчилердиҥ тоозында: Валентина Чалмановна Иркитова, Валентина Степановна Куртугашева, Мария Николаевна Мекешева, Галина Былыевна Саналова, Валентина Тохнаевна Юхтуева, Майя Васильевна Калташева, Лидия Яковлевна Муклаева, Виктор Васильевич Каланаков, Светлана Михайловна Махалина, Николай Эжерович Яимов, Турсун Джакитовна Сейтчанова, Александр Николаевич Тадышев, Наталья Николаевна Сабина, Елена Темчиновна Ябыева, Зинаида Шымдыевна Кокшинова, Клара Андреевна Лыкова, Екатерина Шурлаевна Мюсова, Валентина Бархатовна Аладякова, Вера Санашевна Кульдина, Зоя Николаевна Тонтокова, Зинаида Тодошевна Торлина, Раиса Якашевна Кичекова, Нина Аяновна Котлаева, Диламаш Арчилаевна Келюева ла оноҥ до öскöлöри.

Соҥында jылдарда Кырлыктыҥ орто ÿредÿлÿ школыныҥ башкараачылары болуп Яимов Николай Эжерович ле Кичеков Юрий Якашевич иштегендер. Ӱредӱчилердиҥ öмöлигине ол тушта Екатерина Антоновна Матешева, Тамара Григорьевна Кудирмекова, Юлия Атагановна Саданчикова, Зоя Сюнюшевна Тыдыкова, Раиса Ефимовна Сандыкова, Галина Кафетовна Чичилова, Вера Таспаевна Котлаева, Екатерина Георгиевна Такшина, Галина Бербеевна Меркетова, Зинаида Павловна Суракова, Раиса Таныевна Таина, Вера Даниловна Октошева, Галина Николаевна Бакова, Эльвира Сергеевна Бекпеева кожулгандар.

Улу башчы Ленинниҥ «Ӱренер, ÿренер, база катап ÿренер», «сен Октябрьдыҥ балазы, кызыл галстук мойныҥа кийген пионер, партияныҥ болушчызы-комсомол адын бийик тудар» деген чертениш, бир кижидий jÿрер, ÿренер, иштеер, кижи кижиге нöкöр деп jакару сöстöр санааҥда артып, бӱгӱн ойто ло кӧпти эзедет.

Орто класстарда бистиҥ школго jиит, омок-седеҥ ÿредÿчилер иштеп келген.  Олор: Зинаида Павловна Суракова, Галина Бербеевна Меркетова, Галина Васильевна  Бакова, Галина Николаевна Танытпасова, Надежда Кыйбаевна Такшина, Татьяна Александровна Шагаева, Надежда Михайловна Адарина, Вера Семеновна Кокпоева, Надежда Айдыновна Клешева, Александр Николаевич Ажанаров, Виктор Николаевич Келюев, Александр Алексеевич Мандин, Салим Степанович Клешев. Ол тушта олор jÿрÿмниҥ ишмекчи jолына чыккан тужы болгон. Jер-телекейди кабыра кучактап, недеҥ де jалтанбас от-jалбыш öйлöри.

Кажы ла ÿредÿчи балдардыҥ кÿÿн-санаазын, аргаларын, jилбÿлерин jÿрегиле сезип, «ачык бичиктий» кычырат. Ӱренчиктиҥ jилбÿзин от чылап камызып салган, öктöм кöгÿс jÿректÿ ӱредӱчи Галина Бербеевнаныҥ урокторы санаамнаҥ чек чыкпас. Орус тилдиҥ ле литератураныҥ урогында бир де табыш чыгарбай, бир тынышла сöстöр табып, эрмектер ылгап, чокум jартап ӱренетен болгоныс. Бисти орус тилле jастыразы joк бичиирине ле jарт куучындаарына, анайда ок сöстиҥ учурын билерге ӱреткенинде ÿредÿчилерис Галина Бербеевнаныҥ ла Галина Николаевнаныҥ jаан ÿлÿзи бар. Математиканыҥ, алгебраныҥ, геометрияныҥ урокторында бисти Зинаида Шымдыевна Кокшинова, Надежда Михайловна Суртаева, Чейнеш Владимировна Елфимова бодолголор бододып ÿреткендер. Тÿÿкиниҥ jилбилÿ урокторын Николай Эжерович ле  Турсун Джакитовна ӧткӱргендер. Картаны ширтеп, талай-сууларды, тайга-таштарды табып, Татьяна Александровнаны ла Надежда Кыйбаевнаны сÿÿндиретенис. Надежда Кыйбаевна студент öйлöринде болгон каткымчылу учуралдарды куучындайтан. Немец тилле куучындаарына ла бичиирине бисти Зинаида Павловна Суракова ла Людмила Николаевна Попоева ÿреткендер. Бежинчи класстарда бисти «А» ла «Б» класстарга бöлÿген. Бежинчи «А» класстыҥ таскадаачызына Зинаида Павловнаны тургускан, бежинчи «б» класстыйы дезе Танытпасова Галина Николаевна болгон.

Ӱредÿлӱ  jылдарда бистиҥ таскадаачыларыс болуп Людмила Николаевна Попоева, Валентина Тохнаевна Юхтуева, Галина Николаевна Танытпасова иштегендер. Микроскопты аjыктап, öзÿмдердиҥ, курт-коҥустардыҥ, аҥ-куштыҥ телекейиле бисти таныштырган ÿредÿчилер Галина Васильевна ла Вера Семеновна. Химия деп куулгазынду предметле бисти Мария Николаевна Мекешева ла Вера Семеновна Кокпоева ÿреткендер. Физиканыҥ урокторында Виктор Николаевичти ле Надежда Айдыновнаны айландыра туруп, эксперименттер öткӱретенис. Келер öйдö кандый солунталар болор деген сурактар кӧксисти öйкöйтӧн. Строевой маршка бисти таскаткан ÿредÿчилер Александр Николаевич ле Салим Степанович. Солоҥыдый будуктарла jуранарга Александр Алексеевич Мандин ÿреткен.Чыйрак, jÿгÿрÿк, су-кадык болорго Александр Николаевич Тадышевтиҥ урогын божотпоско чырмайатаныс. Школдыҥ адын  бийик кӧдӱрип, аймактыҥ спорт маргаандарында эрчимдӱ туружып турган öйлöр дӧ болгон.  Трактордыҥ  тыш-ич бÿдÿмиле бисти Боктергишев Владимир Тыртыевич таныштырган.

«Канча албаты ортодо алтай мен деп оморкоп, тилим, jаҥдаган jаҥым, калыҥ тÿÿким, бийик кöгÿс шÿÿлтем бар» деп, алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ÿредÿчизи Валентина Тохнаевнаныҥ айткан сöстöри санаамнаҥ эмди де чыкпайт, ундылбайт.  Валентина Тохнаевна тöрöл тилдиҥ учурын,  байлыгын бийик баалап, кичÿ тöрöлиле, тÿÿкизиле, калык чÿмделгезиле оморкоп öзöрине jаан аjару салган.

Ол jылдарда бистиҥ класстыҥ балдары   школдыҥ шиҥдемел билим иштеринде, литературалык кычырыштарында, билим-конференцияларында эрчимдÿ туружатан.

Кажы ла ÿренчиктиҥ санаазында алдындагы пионер турслеттор, Майдыҥ, Иштиҥ байрамына учурлалган демонстрациялар, парадтар, кӧрӱлер, солун ла jилбилÿ öскö дӧ туштажулар артып калган.

Jаштаҥ ала ишке темигип калган балдар школдыҥ ла совхозтыҥ ижи-тожында ак-чек ле нак туружатаныс. Сакманда, öлöҥ ижинде турушкан, jуучыл-ветеранга, койчыга болушкан öйлöр элес эдип öдö бергенин билбей де калдыс.

Кайкамчылу jÿрÿмге jÿткӱмел, амадаган jолды табып, öрö öзöр деген санаа ол тушта школды божодып jаткан jииттерге амыр бербейтен.

Jÿрÿмде кажы ла кижиниҥ ижиниҥ турултазы бар. Ӱредÿчи улустыҥ ижиниҥ турултазы — ол jиит ÿйени таскадары. Кандый ÿйе таскадып аларыс, олор бистиҥ эртенги кÿнис деп айдарга јараар.

Одус беш jыл кайра, jаҥы чыгып келген кÿнниҥ чогын аjыктап, кÿнкайлык чечектердиҥ ортозында отурган jиит ÿйениҥ «Јÿрӱмниҥ jолы jÿс башка, кижиниҥ салымы саҥ башка» деп кемизи билген. Бистиҥ ÿйе ÿредÿнеҥ астыкпай, кажызы ла бойыныҥ бу jÿрÿмде öдöтӧн jолын тапкан. Олордыҥ кажызы ла ӱредӱчилериҥ айткан агару сöзин, амадузын бÿдÿрип салды деп айдар керек.

Jылдар jылыжып, ырысту тужыс кайра ойто бурылбазын оҥдоп, таныш чырайлу нöкöрлöр лӧ кару ÿредÿчилер ортобыста сÿÿнип каткырбас деген санаа jÿрегисти бистиҥ ачу сыстадат.

Jылдар тизилип öткӧнин билбей де калдыс. Эмди бис, бежен jаштаҥ ашкан ÿренчиктер, ойто ло каруулу кÿнде jуулыжып, чылабас jÿректӱ ӱредӱчилериске: «Кара чачарга карычактар тÿшсе де, карыдым деп качан да кунукпагар, кайран  jылдараар öдö дӧ берзе, качан да слерди ундыбазыс» деп jылу сöстӧрди айдадыс.

 1986 jылда Кырлыктыҥ орто ÿредÿлÿ школын божоткон  ÿренчиктердиҥ адынаҥ  Анжела БЕКЕНЕВА

 

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина