Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Билимчи-фольклорчыныҥ јеҥил эмес јолы

22.06.2021

Клавдия Укачина Туулу Алтайдыҥ ады јарлу билимчи-фольклористи, республикада јуртап јаткан калыктардыҥ оос чӱмдемелин јууры ла шиҥжӱлеери аайынча кӧп бичиктердиҥ авторы, тургузаачызы.

Је озо ло баштап билимчиниҥ јеҥил эмес јолын ӧдӧрдӧҥ, филология билимдердиҥ кандидады деген ат-јолды једимдӱ корыырдаҥ озо диссертацияны бичиир ле корыыр керек. Алтай Республиканыҥ билиминиҥ нерелӱ ишчизи деп ададардаҥ озо  бу кижиниҥ угы-тӧзи, ада-ӧбӧкӧлӧри, ада-энези не улус болгонын билип алары керектӱ эмес пе? Кандый улус оны уур-кӱчтердеҥ, тӱбектеҥ корып алган болотон? Оныҥ јолын ачып, ишке ле турумкайга кем ӱреткен? Кандый Јер-Эне бӱгӱнги кӱнге јетире јайаандыкка, бийик кӱӱн-тапка ийде-кӱчин, алкыш-быйанын берет?

Бис филология билимдердиҥ кандидады Клавдия Ергековнаныҥ чыккан-ӧскӧн, јаан јолына чыккан ла ӧткӧн јӱрӱминиҥ јетире чокымдалган јандары јанынаҥ чыгып келген сурактарга каруузын јандырып кӧрӧли.

Окылу документтерле болзо, ол Оҥдой аймактыҥ «Кызыл Таҥ» деген колхозыныҥ Боочы деп јаан эмес јуртында чыккан. Тургуза ӧйдӧ бу јурт јок. Ичкери ӧзӧтӧн аргазы јок јурт деп, оны 1956 јылда коштой турган «Ленин јол» (Алтыгы Талду) деген јуртла бириктирген. Је энебис бу јерди качан да ундыбай, эбире кырларын, элбек јалаҥдарын, агыны чакпынду Короты сууны эске алып јӱрет. Мында оныҥ бала тужы ӧткӧн. Бис эҥиргеери качан да Боочы јурт турган јерге једип келеристе, энебис кӧстиҥ јажын токтотподы. Ол ыраак бала тужындагы јалтыраган-мызылдаган сууга кӧрӱп, эске алыныштарына кӧмӱле берди…

 

Азыраган ада-энези

Мынаҥ озо энебис бойыныҥ угы-тӧзи керегинде кӧп айтпайтан. Је бу эҥирде ол куучынын озо баштап энезинеҥ баштады. Энези, бистиҥ јаанабыс, иркит сӧӧктӱ  Ӧчӧш Содоева. Энебистиҥ айтканыла, энезиниҥ энези аралардаҥ Тудар деп эпши болуптыр. Ӧчӧш бойы Кӧксуу-Оозы алтайдаҥ. Улустыҥ айтканыла болзо, Сугаш ла Сузар деп јурттардыҥ јуугында турган ла балдары кӧп јаан биледе ӧскӧн. Он алты јаштуда кысты, байа бир сюжеди коркышту киного бодолду, уурдап качырган. Кийнинеҥ таҥ атту улус аргадаарга сӱрӱшкен де. Кысты алмат сӧӧктӱ Ергек Текушев деген јииттиҥ тӧрӧӧндӧри уурдаган. Оныҥ кӱӱнин кӧрбӧй-укпай, атка учкаштырбай, арта чачып чапкан. Ӧчӧшти онойып Јоло-Кайырлыкка экелген. Бу керек энези јанынаҥ тӧрӧӧндӧрлӧ јӧп јогынаҥ, јаҥжыккан алтай той до, белкенчек те јогынаҥ болгонынаҥ улам ба кандый, је Сугаштагы, Сузардагы тӧрӧӧн-туугандарла колбу узак јылдарга орныкпаган…

Онойып Ӧчӧш лӧ Ергек эмеен-ӧбӧӧн болуп јуртай берген. Билер улустыҥ куучыныла, олор Кеҥиде јаткан. Је качан 20 јылдардыҥ учкары, 30 јылдардыҥ бажында колхозтор текши тӧзӧлип турарда, олор ол Боочы (Кызыл-Таҥ) деп јуртка кӧчкӧн.

Эмди Ергек Текушевтиҥ угы-тӧзи керегинде айдып ийели. Бистиҥ алмат сӧӧктӱ таайыс Сергей Токтонович Ямангуловтыҥ эске алынганыла, угы-тӧзис Тӧкӱш деп кижидеҥ барган. Тӧкӱште Јаманул ла Ергек деп эки уул болгон, олор экӱ эки башка ӧбӧкӧлӱ болуптыр: Ергек Текушев, Јаманул дезе Ямангулов деп ӧбӧкӧни алган.

1926 јылда Ергек ле Ӧчӧш Текушевтерде уул чыккан, оны Чага деп адаган. Окылу документтерле ол Михаил Алматович  Текушев болгон. 1935 јылда кыс чыккан, Алтын, паспортло Валентина Алматовна Текушева.

1937 јыл – кату репрессиялардыҥ јылы. Бу ла ӧйдӧ Ергек Текушевти айдаган. Нениҥ учун отургыскан, кезедӱни кайда ӧткӧн, сӧӧги-мӧҥкӱзи кайда јуулган — бистиҥ тӧрӧӧндӧрис билбес…

Ӧчӧш Текушева јаҥыскан, колында эки балала арткан. Балдарын колго-бутка тургузарга кӱчке келишкен. Шак оныҥ учун ол кыпчак сӧӧктӱ Чемдый Чапыевле биригип, јуртай берерде, кем де оны коомой айтпаган. Је бу да билелик ырыс узак ӧйгӧ болбоды. Чемдый 1938 јылда Короты сууныҥ база бир јарадында јаткан јаржактарга тере сопок јакыткан. Сопоктыҥ баазын тӧлӧп, ол јаржактарла байагы сопокты «јунган» деп айдыжат. Эртезинде оныҥ кӧӧлмӧк сууда тумчаланып божогон сӧӧгин тапкан. Бойыла кожо јаҥы сопок то, акча да јок болгон деп куучын јӱрет. Ачу-корон сыра ла јаман улус бойыныҥ кара керегин эдип салган. Алтай Республиканыҥ ЗАГС-ыныҥ бӧлӱгине суракту баштанарыста, олор 2006 јылда Чемдый Чапыевтиҥ божогоны керегинде такып кере бичикти берген. Ол 1938 јылдыҥ сыгын айыныҥ 17-чи кӱнинде 20 јаштуда божоп калган. Онойып оныҥ ак-јарыкка 1918 јылда келгени јарталды.

Бистиҥ энебис 1939 јылдыҥ кочкор айыныҥ 16-чы кӱнинде Короты сууныҥ оҥ јарадында Арчынду-Кобы ӧзӧктӧ чыккан. Кызычакты Клавдия деген орус атла адаган. Ӧчӧш јаанабыс та нениҥ де учун кызычакты чыкканы керегинде кере бичикке айдаткан ӧбӧгӧниниҥ адыла Ергековна деген отчестволо бичиткен. Чын бойынча бойыныҥ адазыла ол Клавдия Чемдыевна Чапыева болор керек. Кызычакка божогон адазынаҥ артканы — оныҥ сӧӧги кыпчак. Адазыныҥ угы-тӧзи керегинде куучын база болор.

Энебистиҥ энези узак оорыган, баланыҥ кийнинеҥ чек јаба јада берген. Тӧрӧӧндӧристиҥ куучыныла болзо, оны абралу атла Ойрот-Турага јетирген. Јолой кӧп кан јылыйткан болор, каланыҥ эмчилигинде божогон.

Мен Ӧчӧш Текушеваныҥ салымы ла сӧӧги кайда јуулганы керегинде ЗАГС-тыҥ бӧлӱгине баштангам, је сурак ол ло бойы ачык артат, не де јарт эмес.

 

Кӱјей эјебис

Бот, энебис јер ӱстинде ӧскӱс арткан. Эмди ол јылдарды эске алып, энебис оныҥ јӱрӱми ак-јарыкка да келерде, аштап-суузап јӱрген бала да тужында сакыбаган јанынаҥ токтоп калардаҥ маат јок болгон деп санаага келет. Ол ӧйдиҥ кату чындыгы ондый болгон до…

Је ары јанынаҥ ырыс болуп, энези јанынаҥ јуугы болгон, байла, иркит сӧӧктӱ Меҥчи Тузачинова бойына алган.  Јалакай, јымжак јӱректӱ ӧрӧкӧн, оныҥ бай ады Кӱјей  эје болгон. Клавдия Ергековна оны бойыныҥ энези деп адап јӱрген.

Бу эпшиниҥ јаан эмес фотојуругы бар. Ӱзеери энебис Кӱјей эјениҥ бӱдӱмин бичимелинде мынайда бичийт:  «Кыскачак сынду, эди-каны, бӱдӱми јука, јӱзи, колы чырышла бӱркелген. Јайгыда сыйса шалмарлу,  курчуу-курла курчанган, курдыҥ эки учы јаантайын тӱжип калатан. Јардында сыйса чамча, будында дезе сопок. Бажында бӧрӱги тегин ле бӧстӧҥ кӧктӧлгӧн. Кышкыда кийиминиҥ ӱстинеҥ кой терези тонын кийетен, будында аҥ-куштыҥ бычкактарынаҥ кӧктӧгӧн ӧдӱк. Эки колыныҥ кӱчиле балазын азырап јӱрген теп ле тегин алтай эпши. Энемниҥ санаазында јалакай, килеҥкей, кӱндӱзек, јуук улузына кару ла агару кӱӱниле ӱргӱлјик кереес болуп артар. Оноҥ башка ол кату ӧйдӧ эзен-амыр артар арга јокто. Кӱјей эједе Бачыбай Тузачинов деген согоонныҥ бажындый сок јаҥыс   уулы болгон. Бачыбай майман сӧӧктӱ Чӱмдеш Кожутовала јуртаган. Олордо 1925 јылда кызы Айылчы чыккан, окылу документтерле  ара сӧӧктӱ Мария Бачибаева. Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ јылдарыныҥ алдында Боочы јуртта Меҥчи Тузачинованыҥ болчок туразында уулы Бачыбай ӱйи Чӱмдешле, кызы Айылчы ла Ӧчӧш Текушеваныҥ балдары Чага, Алтын ла Клавдия јаткандар.

Качан јуу-чак башталарда, Бачыбай Тузачинов фронтко атанган ла кайра ойто јер-Алтайына јанбады. Бу ӧйдӧ Михаил Алматович Текушев тодош сӧӧктӱ Таный  деп кысла биле тӧзӧп, база фронтко атанат. Таайыс Михаил Алматович јуучыл службазын  Ыраак Кӱнчыгышта  ӧткӧн лӧ Тӧрӧлин јопон ӧштӱлердеҥ јайымдаары аайынча јуучыл керектерде турушкан. Кандый да ӧйгӧ энебисти аказыныҥ билезинде, Таныйда, јӱрзин деп берген.  К. Е. Укачинаныҥ эске алынганыла, Кӱјей эјениҥ айлына кӧрӧ, мында айалга чек башка болгон. Таный бойыныҥ энезиле кожо јаткан ла бу эки эпши ого та нениҥ де учун кыйгас ла кату болгон. Оогош кызычак улай ла айылдыҥ ижин бӱдӱрген, коомой азыраган, бир ле эмеш јастыра учун карамы јогынаҥ кезедетен. Бир катап энебис Кӱјей эјениҥ айылдажы Шыкак Сулачаковты чанак јеккен атту барып јатканын кӧрӱп ийген.

Энебистиҥ эске алынганыла, ол сӱрекей тыҥ кыйгырган бойынча ӧдӱк јокко ло јылаҥаш  бутту кардыҥ ӱстиле јӱгӱрип, бир канча ӧйдӧҥ ӧлӧҥдӱ чанак јаар секирип ийген. Кӱјей эјениҥ айлыныҥ ла энебистиҥ качкан туразыныҥ ортозы канча кирези болды не? Кызычак кандый јолды ӧткӧнин кем билер? Эмдигизиле алза, узун ла јол эмес, је ол ӧлӱмнеҥ јӱрӱмге чӧйилген…

Энебис ойто ло  Кӱјей эјениҥ айлында јӱрген. Бу ӧйдӧ Кӱјейдиҥ барказы Айылчы майман  сӧӧктӱ Јеерен Чугинле јуртаган. 1944 јылда  Семен деп уулду болгондор. Бир канча ӧйдӧҥ Јееренди  јаргылаган. Айылчыга база једишкен ле, оны улай ла шылаган, ӱстине бойыныҥ айлынаҥ ыраакта  јадарга келишкен болзын. Оныҥ учун Кӱјей эје кичинек јеени Семенго бойыныҥ ӧбӧкӧзин берген. Бичикте Семен Сергеевич Тузачинов деп бичилген. Кӱјей эје айлында јаткан ончо балдарды тойо-кана азырап, иштеерге ӱредерге чырмайган. Јаандары оогошторына болушкан. Онойып, энебис  кезек ӧйгӧ Семенныҥ таскадаачызы болгон. Энебис эске алат: «Ол курсак-тамак једишпес ӧйдӧ Кӱјей эје кладовщиктеҥ кӧнӧк арба эмезе  сула алатан. Ашты теермендеп, кулурын колхозко табыштырарга. Арбаныҥ арткан-калганынаҥ биске талкан эдетен, суланаҥ ток-тойу кӧчӧ азатан. Јаҥыс уйыныҥ сӱдин биске берер, тапкан картошкозыла бисти ле азыраган эмей. Кулур ачыдып, алтай ӧтпӧкти быжырарга ӱредетен. Этти ол ӧйдӧ кӧрӧргӧ дӧ јок ине…».

Энебис 1946 јылда Боочыныҥ баштамы школына барган. Оныла кожо ӱренген ле кӧп јылдар туркунына антыгарлу ӱӱре-јелелер болуп арткан Чемок Тыйданованы, Бичкоп Аргымакованы јаантайын эске  алат. Олордыҥ баштапкы ӱредӱчизи Татьяна Михайловна Сабаева болгон. Математикала азый военный  болгон эр кижи ӱреткен,  ӱренчиктерди бир ле кичинек јастыра учун кезедип, линейкала эмезе указкала соготон.

Тышкары 1950 јыл. Энебис баштамы школды божоткон. Ол 11 јашту болгон. Ак ла ару санааалу Кӱјей эјениҥ бу ӧйдӧ тыҥ оорып турган тужы. Таҥаары јуукта ла јӧдӱли тыҥыйтан.

Бир катап ол энеме мынайда айткан: «Мениҥ јажым јаанай берди, је сен дезе јетире чыдап калдыҥ. Караколдо сениҥ јаан акаҥ Чага черӱдеҥ јанып келген. Сен оныҥ билезине барып јӱргиҥ. Ондо орто ӱредӱлӱ школ бар, ӱредӱҥди улалтарыҥ». Оноҥ ары айткан сӧстӧрин-јакылтазын энем бастыра јӱрӱмине ӧзӧгинде алып јӱрет: «Сен ӧскӱс, оныҥ учун сеге кем де болушпас, кемге де иженбе, је ӱрен. Ӱренип алзаҥ, кижи болорыҥ…». Энемниҥ санаазында артканыла, бу ла јылда ол кара јойу Боочыныҥ ажузын ажып, Караколдо јаан аказы Михаил Алматовичтиҥ айлын бедиреген.

Оныҥ кийнинде јылдарда энебис јалакай Кӱјей эјени быйанду сананып јӱретен. Ойгор ӧзӧктӱ ӧрӧкӧн 1951 јылда ада-ӧбӧкӧлӧрине јана берген. База ла энебистиҥ эске алынганыла, јымжак ла јаан кӱӱндӱ эне-эпши јуу-чактаҥ јанбаган јаҥыс уулы Бачыбайды јӱрӱминиҥ учына јетире сакыган. Билеечи улуска јарын да кӧргӱстиретен, узун тӱндерде јаҥыс уулын санап, уйкузы учатан. Эҥирлер сайын шакпыртту кӱнниҥ кийнинеҥ  чӧйилип барган кара јолго  узак кӧрӧтӧн. Јол узун, бурылчык ажыра чӧйилип ле јат.

 

Лидия Ивановна Сарбачакова-Текушева

Энебистиҥ јӱрӱмдик јолында учураган эпшиге ол база јаантайын быйанду јӱрет. Михаил аказы черӱдеҥ јанып келеле, Таныйла јатпай, мундус сӧӧктӱ Лидия Ивановна Сарбачаковала биригип, јурт тӧзӧгӧн. Олордыҥ той-јыргалы 1950 јылда Боочы јуртта болгон. Јиит биле государствоныҥ ӱредӱчиге берген туразында јаткан. Бу тура Караколдыҥ јетијылдык јаҥы туткан школыныҥ јанында турган.

Лидия Ивановна ӧскӱс кызычакты јылу уткуган. Тойо азырап, башка орын тургузып берген. Јаҥы платье, ич кийим кӧктӧп берген. Эҥ ле учурлузы, ол энебиске качан да кату сӧс айтпаган, кыйгастанбаган. Бу биле јаан ла сӱрекей нак болгон. Олорло кожо Лидия Ивановнаныҥ энези, ӱлӱп сӧӧктӱ Евдокия Васильевна Сарбачакова, јеҥебистиҥ кожо чыккан сыйны Агния Ивановна ла эјези Галина Ивановна јаткан. 1951 јылда Текушевтердиҥ јаан уулы Алик (Альберт) чыккан, 1953 јылда — экинчи уулы Василий.

Бу јаан биледе энебисти Евдокия Васильевна квашня тургузып, орус калаш быжырарга ӱреткен. Кӧктӧнӧргӧ Галина Ивановна ӱреткен. Энебис айылда болушкан, оок јеендерин кӧрӱшкен. Ол уй да сааган, јайгыда ӧлӧҥ дӧ ижинде турушкан. 1955 јылдагы баштапкы фотојурукта бистиҥ кару Лида јеҥебис колында јаҥы чыккан уулы Васяла, олордыҥ оҥ јанында Евдокия Васильевна Аликле кожо отурат. Экинчи рядта энебис ле Галина Ивановна турат. Будыныҥ јанында билениҥ сӱӱген ийди Эмба.

Энебис озо баштап 4-чи класска барган. Је «Кызыл Таҥ» колхозтыҥ баштамы школыныҥ берген билгири керектӱ кемине арай ла јетпей турган. Оныҥ учун Лидия Ивановна 3-чи класстыҥ программазын такып ӧдӧри јанынаҥ шӱӱлте эткен. Айдарда, кызычак ойто ӱчинчи класска отурган, ӱредӱчизи Татьяна Сергеевна Сабашкина болгон. Јаан класстарда орус тилди ле литератураны Евдокия Илларионовна Кутейникова ӱреткен. Анчада ла орус тил кӱчке келишкенин энебис база айдып отурат. Бу айалгада Евдокия Илларионовнаныҥ бир класста кожо ӱренип турган кызы Галя кожоҥдорды орус тилле ӱренерине болушкан. Алтай тилди ле литератураны Лидия Ивановна ӱреткен. Шак ла бу ӱредӱчилердиҥ берген билгири энебиске ӱредӱзин оноҥ ары областной национальный школдо ло пединститутта улалтар јарамыкту арга берген.

1955 јылда энем Караколдыҥ јетијылдык школын божоткон. Кызычактыҥ алдына оноҥ ары кайда ӱренер деген сурак турган.

Кичӱ изӱ айда энем Михаил аказыла кожо кала јаар педучилищеге кирерге келген. Айса болзо, олор орой келген эмезе ӱредӱге киретен экзамендер башталып калган. Оныҥ учун аказы, ӱредӱни национальный школдо улалтар  деп амадула, директор В. К. Плакаска баштанган. Василий Константинович документтерди аткарып ийзин деп айткан: «Школдыҥ педсоведи дезе кӱӱнзеген балдардыҥ ончозын кыракы кӧрӧр, каруузын куран айда аткарар».

Энебис ӱӱре-јелези Галя Кутейниковала кожо, ол база ОНСШ-та ӱренерге кӱӱнзеген, керектӱ документтерди аткарып ийгендер. Ӧкпӧӧриштӱ сакылта болгон ло.

Ӱредӱ башталар ла алдында каруузы келген. Ӱредӱге јӱк ле Клавдия Текушеваны алган. Онойып ол ОНСШ-тыҥ 8-чи «г» клазыныҥ ӱренчиги боло берди.

 

ОНСШ-та

Ады јарлу ӱредӱчи Василий Константинович Плакасла ундулбас туштажу 1955 јылдыҥ сыгын айыныҥ 1-кы кӱнинде школдогы ӧткӧн баштапкы линейкада болгон. Энебистиҥ куучыныла, бойыныҥ ижине чындык кижи «алтай Макаренко ло Сухомлинский» деп тегиндӱ адатпаган ине.  Јӱрӱми, оныҥ учуры  школ болгон. Балдар тӧс ӱредӱзиле коштой ӱзеери таҥынаҥ ӱрензин, кружокторго, секцияларга, школдогы самодеятельностько јӱрзин деп бастыра јанынаҥ јӧмӧгӧн-болушкан. Энебистиҥ клазында ол математиканыҥ урогын ӧткӱрген.  Орус тилди ле литератураны озо баштап Р. С. Алушкина ла А. В. Быковская, оныҥ кийнинде 10-чы класска јетире бу предметти Г. В. Кондаков ӧткӱрген. Географияла А. В. Щербинина, химияла Г. И. Сукач ла физиканы П. И. Лопарев ӧткӱрген.  Алтай тилди ле литератураны Т. М. Мундусова ӱреткен.  Немецкий тилди ӱренерге Е. В. Завозина болушкан. 8-чи класста биологияны  А. В. Тадыкин ӱреткен ле онойдо ок ол класстыҥ башкараачызы болгон. 9-10 класстарда бу иште оны Г. В. Кондаков солыган. Энебис јаантайын художественный самодеятельностьто  турушкан, хордо Р. И. Заводчикованыҥ башкартузыла кожоҥдогон. База «Динамо» стадиондогы чанала јыҥылаарыныҥ секциязына јӱрген, школдыҥ библиотеказына јилбиркеп  јӱретен.

Энемле кожо оныҥ баштамы школдоҥ ала ӱӱрелери Чемок Тыйданова ла Бичикоп Аргымаева ӱренгендер. Бир класста кожо ӱренген балдардыҥ ортозында келер ӧйдиҥ кожоҥчызы Эльза Тозыякованы, поэт Байрам Суркашевти адаарга јараар. ОНСШ-тыҥ балдары бӱткӱл класстарла јӱзӱн-башка јуртээлем иштерде: Оносто буудайды, Дубровкада куманакты ла кара белени јуунадарында эрчимдӱ туружатан.

Энебис јайгы каникулдар ӧйинде эмеш те болзо, акча иштеп алар деп, Караколдогы сарјусырзаводто иштеген. Тегин ле ишмекчи болуп иштеп, сырды белетеериниҥ аайын јакшы билип алган.

Областной национальный школдыҥ ӱредӱчилериниҥ ижи агару да, нерелӱ де. Туулу  Алтайдыҥ су-алтай ӧзӧктӱ, тилдӱ балдарын ӱредип, јаан јолго чыгарганына кажы ла алтай  ада-эне быйанду јӱрет. Кыстар да, уулдар да школды божодып, ороонныҥ бийик ӱредӱлӱ заведениелериниҥ кажызына ла кирер, ӱренер аргазы болгон. Энебиске Ленинградта пединституттыҥ ӧскӧ тилдердиҥ факультедине кирип ӱренерге направление берген. Је јуук улузы ого ӱренерге болужып болбозыс деп айдарда, ол документтерин мындагы пединституттыҥ тӱӱки-филологиялык факультедине табыштырган. Мында ајару эткедий бир айалга бар: ОНСШ-тыҥ ончо ӱренчиктери госјеткилдеште болгон. Ӱредӱ башталар ла алдында олорго школьный форма беретен, ӱч катап азырайтан, бойлорыныҥ интернады болгон. Мында олор јаткан,  ӱренген, тӧжӧк-јастыктыҥ кыптарын солып, неделеде бир катап мылчага апаратан. Бот мынайда государство ӧскӱс балдарын кичееген ле ончо керектӱ немеле јеткилдеген. Керек дезе, качан балдар школды божодып та ийерде, В. К. Плакас бир канча абитуриентке, ол тоодо энеме, вступительный экзамендерди табыштырар ӧйдӧ интернатта јадарга јӧп берген.

 

ГАГПИ-де

Энебис 1958 јылда институтка кирген ле орус тилдиҥ ле литератураныҥ, алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчизине ӱренген. Институтта оны кайкамчылу ӱредӱчилер ӱреткен — ӱредериниҥ методиказын Н. Н. Суразакова, алтай литератураны ла фольклорды С. С. Суразаков ӧткӱрген. Орус тилди В. Д. Сатлаева, совет литератураны М. Д. Бочаров апарган. Экономиканы институттыҥ ректоры Н. М. Киселев, современный литератураны ОНСШ-таҥ келген Г. В. Кондаков ӱреткен.

Институттагы ӱредӱде бойыныҥ аҥылулары болгон. Ӱредӱдеҥ башказын алза, кӱчке келишкен. Школдо госјеткилдеш болгон ине. Мында ончо неме бойыҥныҥ мойныҥда. Ас-мас стипендияла курсак-тамак алар, јадар јер учун тӧлӧӧр керек. Энем Катя Айманова, Раиса Бельбекова, Наташа Яныканова, Рая Туденева деген ӱренеечи кыстарла нӧкӧрлӧжип, олорло кожо Пушкинниҥ оромындагы 52 таҥмалу таҥынаҥ турага барып, баазын тӧлӧп јаткан. Эки орынду оогош кып. Бир орында эки кижидеҥ уйуктаган. Энеме дезе ӱредӱлӱ јыл туркунына јаан сундуктыҥ ӱстинде уйуктаарга келишкен. Улай ла аштап-суузап јӱрген ӧй. Кыстар курсагына база кымакайлап, јӱк ле калаш ла маргарин алып туратан. Тилим калашка маргариннеҥ сӱртӱп, кийнинеҥ дезе тегин ле кайнаган изӱ сууны ичип алатандар. «Айса болзо, мындый кара-боро курсактаҥ болор бо, јылдыҥ учкары бис јетире семире бергенис»  — деп, энем эске алат.

Студенттерди 5-чи курска јетире јайгы каникулдарда Кӧксуу-Оозы  аймак јаар ӧлӧҥ ижине апаратан. Катанду, Огневка, Кайтанак деген јурттарда ӧлӧҥ чабатан, јуунадатан, обоолор тургузатан.

«2-чи курста мен бойыма тӧлӧп јадарга тура бедирегем. Каланыҥ ичиле јӱреле, иркит сӧӧктӱ Кичек эјеге (Александра Андреевна Чапыева) јолыктым. Ол мени олордыҥ билезиниҥ тӧрӧӧни деп билетен, айылына кычырды, оноҥ олордо јатсын деп кычырды» — деп, энем куучындады. Онойып, энебис  Октябрьский оромдогы 40 таҥмалу (эмди 57) турада јаткан. Бу турада оныҥ адазы јанынаҥ аказы кыпчак сӧӧктӱ Иженер Меҥдешевич Чапыевтиҥ (окылу документле Евгений Модестович Чапыев) билезиле јуртаган.

Кычыраачыларды Клавдия Ергековна Текушеваныҥ адазыныҥ угы-тӧзиле таныштырып ийели. Энебистиҥ эрте божогон адазы Чемдый Чапыев Балпак Чапыевтиҥ уулы болгон. Ол Чапыев Меҥдештиҥ адазыныҥ кичӱ карындажы болуптыр. Балпакта база Атаан, Чагаш, Јукус, Кеткей деген уулдар болгон. Энемниҥ айтканыла, Балпак бойы Чемдый уулына кару болгон болор, нениҥ учун дезе јӱрӱминиҥ учкары Боочы јуртка кӧчкӧн. Мында ла оныҥ мӧҥкӱзин уулы Чемдыйдыҥ јанына јууп салган.

Евгений Модестовичтиҥ сыйны Јаҥаш Меҥдешевна Чапыева Борис Укачинович Укачинниҥ энези болор. 1959 јылда, качан энебис аказы Евгений Модестовичтиҥ айлында јадып турарда, Борис Укачин черӱчил молјузын бӱдӱрип, јанып келген. Эки јиит мында туштажып, кӱӱн-санаазы бирликке болгон. Олор бичишкен, бой-бойына бичигендерин удурумга одырбай турган печкениҥ ичине артыргызып туратан. Борис бир катап «Меге барарыҥ ба?» деп  бичиген. Бир канча ӧйдӧҥ энем јӧбин берген. Онойып, 1959 јылдыҥ кӱчӱрген айыныҥ 7-чи кӱнинде Кайырлыкта поэттиҥ энези Јаҥаш Меҥдешевнаныҥ айылында эки јииттиҥ той-јыргалы ӧткӧн. Јуртка  олор экӱ кара јойу тӱнде јеткен. Олорды Јолодоҥ Кайырлыкка јетире апаратан трактор Сала сууны ӧдӱп болбой, туруп калган. Качан јииттер Јаҥаш Меҥдешевнаныҥ айлына кирип келерде, ол кӧндӱре ыйлап ийген: «Слер та келерер, та келбезер, сакыырга арыдым».

Эртенгизинде, кӱчӱрген ай да болзо, тышкары јылу, айас кӱн турган.  Азый эмдигидий чӧйилген узун столдор, такталар болгон эмес. Той-јыргал тал-табыш јогынаҥ, јакшы ӧткӧн. Эки јиитти јуук нӧкӧрлӧри, тӧрӧӧндӧри келип уткуган. Кожоҥ-јаҥар чӧйилген, ончо улустыҥ санаа-кӱӱни јарык, јайым болгон.

Энебистиҥ санаазында бу кӱннеҥ ундулбас эки элес арткан. Тойдыҥ сай ла кидим тужында Сергей Токтонович ле Токый эјебис Ямангуловтор јеткен. Бис ӧрӧ айтканысла, ол Текушевтердиҥ эне јанынаҥ таайы болгон. Ол экӱ Јаҥаш Меҥдешевнадаҥ кудалаар тужында тургузылбаган аракыны некеген. Мынызы алтай чӱм-јаҥла айыл туткан уулдыҥ јанынаҥ тӧрӧӧндӧрдиҥ јастыразы деп чотолгон. Айса болзо, ол тужында энебиске билимчи-фольклорист болотон сезим келген болор бо? Алтай той-јыргалдыҥ чӱм-јаҥын бастыра јанынаҥ шиҥдеер-шиҥжӱлеер амаду болгон. Энемниҥ санаазында артканыла, Јаҥаш Меҥдешевна тизе бажына отурып, эмеген-ӧбӧгӧн Ямангуловторды кӱндӱлеп, олорды јымжаткан.

Экинчи учурал Борис Укачиновичтиҥ кылык-јаҥыла колбулу. Ол тушта јаҥы ла кижи алган ак чамчалу јиит та нениҥ де учун кенетийин тура јӱгӱреле, эмдик атка эптӱ калып чыгала, салкын-эзиндий шуҥа ла берди. Јӱк ле чамчазы ыраакта билдирер-билдирбес агарып кӧрӱлген. Бир канча ӧйдӧҥ ол тынастаган ырысту бойы, токынаган атту јортып келген. Сергей Токтонович јакып-ӱредип: «Сен кайткан уул болорыҥ? Ат јескинеле, сени чачкан болзо, бертинген болзоҥ, бу байрамныҥ учы кандый болор эди?  Башту, санаалу јӱрер керек эмес пе?» — деп айткан болуптыр.

Је салым јолы олорго эмди тургуза јымжак ла ачык болды.

 

Панфиловецтердиҥ оромында 29-чы тура

Јиит биле, алдынаҥ башка јадарга, Красноармейский  переулоктоҥ тура тапкан. Баазын тӧлӧп јаткан. Эски, оды јакшы кӱйбес печкелӱ турада шыралаш болгон ло. Энебистиҥ айтканыла, кышкыда турада сӱрекей соок болгон. Таҥары јуук кӧнӧктӧ суу тоҥуп калатан. Олор 1959 јылдыҥ учкары ла келер јылдыҥ кӧп јанын мында јаткан. Качан 1960 јылдыҥ сыгын айында баштапкы уулы Расул чыгарда, Борис Укачинович билезине кандый бир јадар јер берзин деп база баскан ла, суранган ла. Каланыҥ да, областьтыҥ да башкартуларына јӱрген. Онойып, јӱк ле 1960 јылдыҥ кӱчӱрген айында олорго Панфиловецтердиҥ оромында турган 29-чы таҥмалу   туранаҥ баштапкы квартираны  берген. Борис Укачинович озо баштап «Алтайдыҥ Чолмоны» газетте, оноҥ радиокомитетте корреспондент болуп иштеген. Клавдия Ергековна ГАГПИ-де ӱредӱзин улалткан. Оогош Расулды кемиле јаан эмес акча учун јаан јашту эпшилер кӧргӧн.

Бистиҥ ада-энебис фронтовик, «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ корреспонденти Гавриил Долматович Калкинниҥ билезиле најылашкан. Оныҥ эш-нӧкӧри Зоя Петровна, балдары Наташа ла Гена јаҥыс та јакшынак айылдаштар болгон эмес, је эмди Борис Укачинниҥ баштапкы литературалык чӱмдемелдериниҥ тӧс сӱр-кеберлери боло берген.

Борис Укачинович 1962 јылдыҥ јайында Москвада А. М. Горькийдиҥ адыла адалган Литературный институтка кирерге шӱӱген. Бу ла ӧйдӧ ӱйи институтта ӱренген, оогош Расулды коногына ясляга табыштырып турган ӧй. Билениҥ бастыра сурактары энебистиҥ мойнына келген. Одын да алатаны, јаратаны, сууны колодецтеҥ экелетени, курсак-тамакты белетеери, айыл ичиниҥ ижи кайда деп… Ӱзеери пединститутта  дипломды корып алар керек. Кажы ла јайда тӧрӧӧндӧргӧ ӧлӧҥ ижинде болужатаны база каруулу керек. Ончо јӱкти энебис комыдабастаҥ алып чыккан.

Шак онойып К. Е. Укачина бойыныҥ турумкайыныҥ, чыйрагыныҥ шылтузында 1963 јылда институтты божоткон. Ол ӧйдӧ, бӱгӱнги де кӱнде чилеп ок, јиит специалистке ишке кирерге кӱчке келижетен. Энем узак ӧйгӧ иш бедиреген. Оноҥ јӱк ле арайдаҥ национальный школдыҥ интернадына тӱндеги таскадаачы болуп иштеерге кирген. Балазын бойыла кожо алып, интернатта конорго келижип туратан.  Озо баштап ӱренчиктерге айылга берген ишти бӱдӱрерге болужар керек. Олорды эрте таҥда ойгозып, ӱредӱзине ийетени база энемниҥ ижине кирген.  Бу да иш, энем ОНСШ-ты божоткондордыҥ санаазында  узакка јылу эске алыныштар болуп артты. Башка-башка ӧйдӧ таскаткан балдары энемди баалап,  тооп јӱргӱлейт. Олор кийнинде кичӱ тӧрӧлиниҥ ӧзӱмине кӧпти эткен јарлу улус болды. Темдектезе, Ю. В. Антарадонов, Э. В. Бабрашев, Н. С. Шумаров ло оноҥ до ӧскӧлӧри.

Бодолында, Горно-Алтайсктагы Панфиловецтердиҥ оромындагы 29-чы таҥмалу эки кат агаш тураны мемориальный тура эдип салар керек. Нениҥ учун дезе бери Б. У. Укачинге Туулу  Алтайдыҥ ады јарлу бичиичилери Лазарь Кокышев,  Паслей Самык, Шатра Шатинов ло ӧскӧ дӧ кӧп-кӧп литераторлор келип туратан.  1966 јылдыҥ јайында мында улу орус поэт Николай Рубцов токтогон ло бир канча ӱлгерин чӱмдеген. Ол Борис Укачинле кожо Литинститутта ӱренген. Шак ол јылдарда улус сӱрекей кӱндӱзек болгон. Бӱткӱл јурт эмес тӧрӧӧн-туугандар јуулыжып, айылдап келетен. Бир де кижи тышкары артпайтан. Энемниҥ эске алынганыла, айылчылардыҥ бир канчазы полдыҥ ла бойына јадып уйуктайтан.

 

ГАНИИЯЛ-да

Энебис 1970 јылдаҥ ала Горно-Алтайскта тӱӱкиниҥ, литератураныҥ ла тилдиҥ билим-шиҥжӱлӱ институдына (эмди алтаистиканыҥ С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган) иштеп келген. Билим телекейине кирердеҥ озо ого ас-мас ишјалду лаборанттаҥ ала баш билим ишчиниҥ јолын ӧдӧргӧ келишкен. Энебисти ишке ол тушта институттыҥ директоры болгон Е. Г. Мултуева алган.  Бу эпшиге ол бастыра јӱрӱмине быйанду јӱрет. Интернатта тӱндеги таскадаачыныҥ ижиниҥ кийнинеҥ энеме эки јылдыҥ туркунына бир канча ишти солыырга келишкен: Караколдыҥ орто ӱредӱлӱ школында, калада Алтайский бичик басманыҥ бӧлӱгинде корректор. Је ол иштеген јерлеринде энемниҥ алган ченемели институтта сӱрекей тузалу болгон. Темдектезе, улусла, коллегаларыла текши тилди табары, печатный машинкала согоры. Иштеген бу ӧйлӧрдӧ јакшызы да, келишпегени де болгон эмей. Энебистиҥ эске алынганыла, кандидатский диссертацияны бичиирге де, корыырга да кӱчке келишкен. Кезик коллегалар јӧмӧӧрдиҥ-болужардыҥ ордына башка-башка јерлер јаар јабарлашту самаралар бичиген. Ижин корулап албазын деген амадула колбой буудактар болгон ло…

Бис эмди оҥдоп јадыс. Энебис бир ле уунда ӱч уулын таскадып, айылында от-очогыныҥ јылузын туткан, ол ок ӧйдӧ бойы алтай фольклорло бир канча бичик белетеп чыгарган.

Је энебистиҥ эҥ јаан ижи, молјузы, јӱрӱмде, салымда салынганы — ол Борис Укачинниҥ јолын коштой, кожо ӧдӱп јаткан чындык нӧкӧри, эҥ башкы угаачызы ла критиги, оныҥ уулдарыныҥ энези болгоны. Поэтти кӧдӱрген, кӧӧрӧткӧн, јӧмӧгӧн эҥ баштапкы музазы деп айдарым. Јайаан јайалталу поэттиҥ ле прозаиктиҥ кылык-јаҥы јеҥил эмес болгон. Јайаандык ижин тӱгезип јада, ачу ашты ажыра да тудуп ийетен. Калганчы јылдарда адабыс јаан јоболго табарткан. Оны кичеер, улай ла кӧрӧр керек. Бу да коркушту ӧйди энем ӧзӧги бек ӧткӧн, билелик одын-очогын чеберлеп алган.

Энемле ӧткӧн эрмек-куучынныҥ бирӱзинде ол бойыныҥ ижин сӱрекей тыҥ јаратканы, сӱӱгени, баалаганы керегинде айткан эди. Нениҥ учун дезе ол јӱзӱн-башка экспедицияларда болуп, кӧп фольклорлык материалдар јууган, онызы албатыга сӱреен керектӱ ле тузалу. Бу ижиле ол албатыныҥ бойыныҥ билерин-билгирин јууган: «Мен ырысту, нениҥ учун дезе менде албатым-калыгым бар. Мен олорго иштейдим. Алтай јерис бар, бис мында чыкканыс. Јерис бисти корып, јӧмӧп, болужып јат. Тӧрӧл алтай тилис бар. Оныла албатымла тил тудадым. Албаты-јоныска  энчи эдип кӧп тоолу алкыштарын, туујыларын, ада-ӧбӧкӧлӧри јаҥарын, кай чӧрчӧктӧрин артыргызып салган. Оныҥ бӱдӱмин, аайын бис олордыҥ кийген кебинеҥ, тудунган эдим-тудумдарынаҥ кӧрӧдис. Оныҥ кажы да јаны байлу, ээлӱ, ийделӱ, кӧрӱмдӱ — мынызы эҥ јаан байлыгыс. Бис, билимчилер, онызын кыракы јууп, келер ӱйелерге тӧкпӧй-чачпай јетирерге чырмайадыс, ченежедис».

Алтайыныҥ јалтанбас баатыр кызы ла чындык билимчи-фольклорчызы уур ла ченелтелӱ јолды ӧдӱп чыккан, баштап тарый кӧрзӧ, теп ле тегин болгодый, је ол бу ачылтаныҥ чындык баазын јакшы билер.

Амыр Укачин

 

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина