Алтайдын Чолмоны

Депутаттар каникулдарга чыгардаҥ озо…

22.06.2021

АР-дыҥ парламентиниҥ кичӱ изӱ айдыҥ 16-чы кӱнинде ӧткӧн XIX сессиязы шӱӱжилген сурактарыныҥ тоозыла, ӧткӧн эрмек-куучындардыҥ ӧктӧмиле аҥыланган. Јуунда бастыра 45 сурак кӧрӱлген, ол тоодо јӱк республиканыҥ таҥынаҥ ӧзӱминиҥ планы ла туристический кластерлер керегинде суракты шӱӱжерине эки саат кире ӧй барган. Јуун орой эҥирде божогон.

Оныҥ ижинде Алтай Республиканыҥ башчызы, башкарузыныҥ председатели Олег Хорохордин, АР-дыҥ башкарузыныҥ турчылары, республикан комитеттердиҥ ле ведомстволордыҥ, федерал бӱдӱреечи јаҥныҥ бистиҥ тергеедеги башкартуларыныҥ јаандары, республиканыҥ муниципал тӧзӧлмӧлӧриниҥ ле депутаттар Советтериниҥ башкараачылары турушкан. Сессияны АР-дыҥ парламентиниҥ председатели Артур Кохоев башкарып ӧткӱрген.

Јуун башталар алдында Артур Кохоев Алтай Республиканыҥ депутадыныҥ јайымдалган мандадын Михаил Федькинге табыштырган. Ол билелик ле су-кадыгыныҥ айалгазыла колбой депутат болгон чыдуларын бойыныҥ кӱӱниле токтоткон Юрий Кымындыновтыҥ ордына КПРФ-тыҥ талдаштардагы тооломы аайынча депутатка ӧткӧн. М. И. Федькин КПРФ-тыҥ республикан комитединиҥ 2-чи качызы, Эл Курултайдыҥ мынаҥ озо эки тудуузыныҥ депутады болгон.

Республиканыҥ казназы

Депутаттар «Алтай Республиканыҥ 2020 јылга бюджедин бӱдӱргени» керегинде АР-дыҥ јасагын јӧптӧгӧн.

Бу сурак аайынча јетирӱни АР-дыҥ акча-манат аайынча министри Ольга Завьялова эткен. Ӧткӧн јылда республикан бюджеттиҥ кирелтелери 27 186 773,7 муҥ салковой болгон, эмезе планда темдектелгенинеҥ 96,3%. 2019 јылла тӱҥейлезе, кирелтелер 4 729 530,7 муҥ салковойго (21,1%) кӧптӧгӧн.

Казнага тӱшкен калан ла калан эмес кирелтелердиҥ кеми 5 897 196,9 муҥ салковой. Калан кирелтелер  100% (5 555 597,8 муҥ салковой), калан эмес кирелтелер 105,9% (341 599,1 муҥ салковой) бӱткен. 2019 јылла тӱҥейлезе, калан кирелтелер 30,8% (1 308 603,4 муҥ салковойго), калан эмес кирелтелер 26,9% (72 306,9 муҥ салковойго) кӧптӧгӧн.

Республиканыҥ бюджедине келген јандырбайтан акчаныҥ кеми 21 289 576,8 муҥ салковой болгон (95,2%), бу 2019 јылдагызынаҥ 3 348 620,4 муҥ салковойго, эмезе 18,7% кӧп. Бюджеттер ортодо трансфертле федерал бюджеттеҥ тергееге 26 617 732,3 муҥ салковой келген, 2019 јылла тӱҥейлезе, бу 2 966 864,0 муҥ салковойго кӧп.

Республиканыҥ казназыныҥ акчазын чыгымдаары государстволык 15 программа аайынча ӧткӧн, бюджеттиҥ чыгымдарыныҥ 98,1% бу иштерге келижет, ол тоодо бюд-жеттиҥ ишчилериниҥ ишјалын ла јӧнјӱрӱмдик тӧлӧмирлерди ӧйлӱ-ӧйинде тӧлӧӧрине, јурт ээлемде иштегендерди, кичӱ ле орто аргачылыкты јӧмӧӧрине, јонјӱрӱмдик ле инженерный инфраструктураны ӧскӱрерине, коронавирусту југуш оору јайыларын токтодорына ла Алтай Республиканыҥ 2020-2024 јылдарга јонјӱрӱмдик ле экономикалык ӧзӱминиҥ таҥынаҥ программазыныҥ иштерин јӱрӱмде бӱдӱрерине.

Ӧткӧн јылда республикада 9 эл (национальный) ӱлекердиҥ ле тергеелик 32 ӱлекердиҥ иштерин бӱдӱрерге 5 057 188,4 муҥ салковой темдектелген болгон, эмезе республикан бюджеттиҥ чыгымдарыныҥ 17,4%. Эл ӱлекерлерди бӱдӱрерине 2020 јылда 4 863 779,3 муҥ салковой чыгарылган (96,2% ).

2020 јылда бюджеттиҥ акчазы чыгымдалган эҥ јаан ууламјылар: эл экономика – 24,5%, ӱредӱлик – 21,9%, јонјӱрӱмдик политика – 21,2%, бюджеттер ортодо трансферттер – 10,7%.

Республикан бюджет ӧткӧн јылда 608 862,2 муҥ салковой дефициттӱ бӱткен.

Бюджеттиҥ текши чыгымдарыныҥ кеми 2020 јылда 27 795 635,9 муҥ салковой болгон (95,9%).

2020 јылдыҥ турулталарыла, Алтай Республиканыҥ государстволык тӧлӱзиниҥ кеми 1 721 104, 8 муҥ салковой деп чоттолгон.

Республиканыҥ ӧткӧн јылда бюджединиҥ акчазын канайда тузаланганы јанынаҥ шӱӱжӱде депутаттар Мария Демина, Аскар Тулебаев, Сергей Ложкин, Алена Казанцева, Владислав Рябченко, Сергей Мазалов,  Михаил Терехов, Александр Груздев, Ольга Волосовцева, Сергей Кухтуеков турушкан. «Акчаны сурап, табып аларына бис ӱренип алганыс, је турулталу тузаланып болбой јадыс. Мыныҥ бажында акчаны ойто јандырарга, темдектелген иштерди келер јылга кӧчӱрерге келижет» — деп, шӱӱжӱде 2020 јылдыҥ бюджедин јӧптӧӧриле јӧпсинбеген депутаттардыҥ бирӱзи ајарган.

Эл Курултайдыҥ экономикалык, акча-манат ла калан политика аайынча комитединиҥ јааны Радмила Пекпееваныҥ јуунда айтканыла, адалган јасактыҥ ӱлекери ончо комитеттерде, АР-дыҥ Шиҥжӱ-чот палатазында кӧрӱлген ле оны јӧптӧӧр шӱӱлте эдилген. Мынайып, 27 депутаттыҥ јӧмӧгӧниле республиканыҥ 2020 јылдагы бюджедин бӱдӱргени јӧптӧлгӧн.

Депутаттар анайда ок республиканыҥ быјылгы јылга ла пландалган 2022-2023 јылдарга бюджедине эдилип турган кубулталарды јӧптӧгӧн.

Олор аайынча, республиканыҥ 2021 јылдагы бюджединиҥ кирелтелериниҥ текши кеми 6,0%, эмезе 1 498 683,2 муҥ салковойго кӧптӧп јат. Чыгымдар 8,2% , эмезе 2 079 709,5 муҥ салковойго кӧптӧгӧн. Быјылга темдектелген калан ла калан эмес кирелтелер кубулбаган.

Алтай Республиканыҥ муниципал тӧзӧлмӧлӧрине ле јурт јеезелерине чыгарылган бюджеттер ортодогы трансферттердиҥ кеми 1 339 860,4 муҥ салковойго кӧптӧгӧн. АР-дыҥ государстволык программаларын бӱдӱрерине быјыл бюджеттеҥ чыгарарга темдектелген акчаныҥ кеми 2 123 460,8 муҥ салковойго кӧптӧдилген. Программалык эмес иштерге чыгаратан акча 43 751,3 муҥ салковойго астап јат.

Бу кубулталар республикан бюджеттиҥ былтырдаҥ арткан адылу акчаларын тузаланганыла, федерал бюджеттеҥ тӱшкен акчаларла колбулу.

Сессия Кыйалтазы јок медициналык страхованиениҥ Алтай Республикадагы кӧмзӧзиниҥ 2020 јылда бюджеди бӱткенин јӧптӧгӧн. Ол аайынча јетирӱни ТФОМС-тыҥ директоры Ольга Корчуганова эткен.

Кӧмзӧниҥ кирелтелери ӧткӧн јылда 5,1 млрд салковойдоҥ ашканын ла, 2019 јылга кӧрӧ, 6,9% кӧптӧгӧнин ол јетирген. 2020 јыл коронавирусту југуш оору тергеебисте јайыларына удурлажар, оорыган улусты эмдеер иштерле аҥыланган. Медишчилердиҥ узын бийиктедер ӱзеери ӱредӱлерди тӧзӧӧрине, анайда ок  медициналык јазалдарды ремонттоорго ло садып аларга кӧмзӧдӧҥ 28,9 млн салковойдоҥ ажыра акча чыгарылган. Республиканыҥ медициналык 15 организациязы баалу-чуулу медициналык јазалдарла јеткилделген.

ТФОМС-тыҥ чыгымдарыныҥ кеми 2020 јылда 5,103 млрд салковой болгон (пландалганыныҥ  99,3%) ло, 2019 јылга кӧрӧ, 7,3% кӧптӧгӧн.

Кӧмзӧниҥ бюджединиҥ 92,3%, эмезе 4,75 млрд салковой кыйалтазы јок медициналык страхованиениҥ тергеелик программазын бӱдӱрер керектерге барганын Ольга Корчуганова темдектеген.

Медициналык страхованиениҥ тергеелик кӧмзӧзиниҥ 2021 јылга ла пландалган 2022-2023 јылдарга бюджедине эдилип јаткан кубулталарды депутаттар база јӧптӧгӧн. Олор федерал кӧмзӧниҥ бюджединеҥ врачтардыҥ ла орто медициналык ишчилердиҥ ишјалын тӧлӧӧрине, эл-јонныҥ су-кадыгын шиҥдеер ле о. ӧ. иш керектерге чыгымдалып јат.

 Јонјӱрӱмдик јӧмӧлтӧ

Сессияда кӧрӱлген бир бӧлӱк јасактардыҥ ӱлекерлери ле јасактарга эдилген кубулталар эл-јонго јонјӱрӱмдик јӧмӧлтӧ эдериле колбулу болгон.

Ӧскӱс ле эне-адазыныҥ кичеемели јок арткан балдарды јадар јерле јеткилдеери керегинде республикан јасакка кубулталар эдер јасакберим баштаҥкайды Алтай Республиканыҥ башчызы ла прокуроры эткен.

АР-дыҥ экономикалык ӧзӱм аайынча министри Вячеслав Тупикинниҥ јуунда айтканыла, јасакка эдилип јаткан кубулталар ӧскӱс ле эне-адазыныҥ кичеемели јок арткан балдарга јадар тура аларга республикан бюджеттеҥ сертификатла керелелген јӧмӧлтӧ акча чыгарылар.

Бу јӧмӧлтӧни 23 јашка јеткен ле јадар јер алар тап-эриги јаргыныҥ јӧбиле быжулалган ӧскӱс улус алар аргалу. Јонјӱрӱмдик јӧмӧлтӧни аларын АР-дыҥ башкарузы ээжилеп јат.

Ӱлекерди шӱӱжер тушта Вячеслав Тупикин депутаттардыҥ сурактарына каруу берип, ӧскӱс ле эне-адазыныҥ кичеемели јок арткан балдарды јадар јерле јеткилдеери аайынча јаргыныҥ јӧптӧрин бӱдӱрерге республикан бюджеттеҥ 2025 јылга јетире 322 млн салковой чыгары темдектелгенин айткан. Анайда ок Горно-Алтайсктыҥ Театральный, Чкаловтыҥ оромдорында, Заимка микрорайондо ло каланыҥ ла Майма јурттыҥ кыйузында ӧскӱс балдарга туралар тудары темдектелет. Тураныҥ баазы ороондо темдектелген бааларла чоттолып турганын министр айткан. Бӱгӱн Горно-Алтайскта, Маймада ла республиканыҥ аймактарында да јадар туралардыҥ баазы ороондогы текши баалардаҥ чик јок бийик болгонын депутаттар шӱӱжӱ ӧйинде ајарган.

«Алтай Республикада кӧп балдарлу билелерге јонјӱрӱмдик јӧмӧлтӧ эдери керегинде» республикан јасакка кубулталар эдер ӱлекерди депутаттар экинчи кычырышта кӧрӱп, бӱткӱлинче јӧптӧгӧн. Ол аайынча јетирӱни Эл Курултайдыҥ су-кадыкты корыыр ла јонјӱрӱмдик корулаш аайынча комитединиҥ јааны Алена Казанцева эткен.

Јӧптӧлгӧн јасак аайынча, темдектезе, кӧп балдарлу билелердиҥ ӱренчик балдарына школдо јӱрер кийим садып алганыныҥ орныктыру акчазы 2022 јылда, республиканыҥ муниципал јолдорло јорыктаганыныҥ орныктырузы 2023 јылдаҥ ала болоры темдектелген.

Сессияда «Алтай Республикада «јууныҥ балдары» деген бӧлӱкке кирген граждандарга јонјӱрӱмдик јӧмӧлтӧ эдер иштер керегинде» республикан јасакка эдип јаткан кубулталар шӱӱжилген.

Онойдо, јылдыҥ ла кӱӱк айдыҥ 9-чы кӱнине — Јеҥӱниҥ байрамына «јууныҥ балдары» болгон улуска республиканыҥ бюджединеҥ 2 муҥ салковой акча тӧлӧӧр шӱӱлте эдилет. Бу јасакберим баштаҥкайды депутаттар Е. С.  Аманчин, Р. Д.  Атажанов, А. О. Амыев, Р. Н. Байдалаков, П. В. Букач, О. И. Волосовцева, М. Ф. Демина, А. А. Заргумаров, М. К. Кабудыкова, А. Б. Казанцева, М. В. Коновалов, А. Н. Коршук, А. П. Кохоев, С. В. Кухтуеков, С. А. Мазалов, Р. С. Пекпеева, П. Б.  Попошев, В. В. Рябченко, А. Р. Тулебаев, Е. В. Цуприкова, Г. Е. Чепкин, А.А. Ябыева эткендер.

Эмдиги чоттомолдорло, «јууныҥ балдары» деген бӧлӱкке кирген улуска мындый јӧмӧлтӧ эдерге республиканыҥ бюджединеҥ 11 млн 687 муҥ салковой акча чыгарар керек. Сӧс келижерде, «јууныҥ балдары» керегинде федерал јасакта мындый јӧмӧлтӧ јок, бу республиканыҥ парламентарийлериниҥ баштаҥкайы.

Ӱлекер баштапкы кычырышта јӧптӧлгӧн, ол аайынча иш улалар. Јуу-чактыҥ ӧйи јаш тужына келишкен, бала јаштаҥ ала иштеген ветерандарыска Јеҥӱниҥ байрамында јӧмӧлтӧ эдип берилетен акчаны депутаттар келер јылдыҥ бюджединде темдектеер болор.

«Алтай Республикада улус јаткан тураларга газ ӧткӱреринде кезик бӧлӱк граждандарга јонјӱрӱмдик јӧмӧлтӧ эдери керегинде» республикан јасакка кубулталар эдилген.

Јӧптӧлгӧн кубулталар аайынча бу јӧмӧлтӧни јуучыл керектердиҥ ветерандары, 1 ла 2 группаныҥ кенектери, пенсионерлер, балдарлу билелер, 60 јажы толгон эр улус ла 55 јажы толгон эпшилер, адалган улустыҥ бир кижиге келишкен кирелтези республикада јадын-јӱрӱмге керектӱ эҥ ас акчаныҥ (прожиточный минимум) эки кеминеҥ ас болзо, тузаланар аргалу.

Газты айылына бойыныҥ акчазыла ӧткӱрип алган адалган бӧлӱкке кирген улус АР-дыҥ иш, јонјӱрӱмдик корулаш ла эл-јонды ишле јеткилдеери аайынча министерствозына баштанар аргалу деп, министрдиҥ ордына јетирӱ эткен Алексей Санаров јуунда айткан.

Талдаштарла колбулу јасактар

Алтай Республиканыҥ Талдаачы кӱреезиниҥ председатели Дмитрий Степанов «Алтай Республиканыҥ депутаттарын тудар талдаштар керегинде», «Алтай Республиканыҥ башчызын, Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ председателин тудары керегинде», «Алтай Республикада муниципал талдаштар керегинде» ле «Алтай Республикада талдаачы камыстар керегинде» јасактарга кубулталар эдери јанынаҥ ӱлекерлерди депутаттардыҥ шӱӱжӱзине чыгарган.

Оныҥ айтканыла, кубулталар федерал јасактарда болгон кубулталарга келиштире эдилип јат.

Эл Курултайдыҥ јасакберим иш ле јербойында бойы башкарынып иштеери аайынча комитединиҥ јааны Виктор Ромашкинниҥ јуунда айтканыла, комитеттиҥ турчылары кӧп саба ӱндерле јасакка кубулталарды јӧмӧгӧн. Је бу тӱзедӱлер граждандардыҥ талдаштарда туружар тап-эригин чичкертип турганы учун КПРФ-тыҥ фракциязы олорды јӧмӧбӧй јат.

Шӱӱжӱ ӧйинде тӧс куучын экстремистский эмезе террористический биригӱлердиҥ башкараачылары, турчылары ла бу биригӱлердиҥ ижин јӧмӧгӧн улус бу биригӱлердиҥ ижин јаргы токтоткон ӧйдӧҥ ала ӱч јылдыҥ туркунына талдаштарда туружар тап-эригин јылыйтып јат. Јасактыҥ ӱлекерин шӱӱжер тушта депутат Еликпай Аманчин тергееде «Ак јаҥ» биригӱ јаргыныҥ јӧбиле экстремист биригӱ болгонын эзедип, республиканыҥ ӧс калыгыныҥ кӧп улузы Караколдогы «ак јаҥчылардыҥ» биригӱзине кирбей ле олордыҥ кӧрӱмин јӧмӧбӧй, бойын «ак јаҥду» деп чотоп турганын угускан ла бу улус талдаштарда туружар эригин база јылыйтып јат па деп сураган.

Ӧткӧн шӱӱжӱниҥ турулталарыла «Алтай Республиканыҥ депутаттарын тудар талдаштар керегинде» јасакка кубулталар колкӧдӱришке эки катап чыгарылып ӧтпӧгӧн. Талдаштарла колбулу ӧрӧ адалган ӧскӧ јасактарга кубулталар јӧптӧлгӧн.

Адалган федерал јасактар кӧнӱ чыдулу, тергеениҥ парламентиниҥ јӧмӧгӧн-јӧмӧбӧгӧнинеҥ камааны јогынаҥ ийделӱ болуп јат.

Баштанулар ла баштаҥкайлар

Алтай Республиканыҥ јеринде јуундарды, митингтерди, демонстрацияларды, пикетированиелерди ӧткӱрериниҥ ээжилери керегинде республикан јасакка федерал јасакка эдилген кубулталарга келиштире кубулталар эдилген.

Ол аайынча јетирӱни јуунда АР-дыҥ башкарузыныҥ председателиниҥ баштапкы ордынчызы Эжер Ялбаков эткен.

Алтай Республиканыҥ депутадыныҥ статусы керегинде јасак федерал јасакка келиштире тӱзедилген.

Онойдо, «Федерация Совединиҥ турчызы» деген оҥдомолдыҥ ордына «Россия Федерацияныҥ сенаторы» деп бичиири јӧптӧлгӧн.

Сессияда Алтай Республикада аргачылардыҥ тап-эриктерин корыыры аайынча чыдулалган кижиниҥ 2020 јылда ижи керегинде јетирӱ угулган. Оны аргачылардыҥ тап-эриктерин корыыр чыдулу кижи Максим Карамаев эткен.

Депутаттар бюджеттиҥ ишчилериниҥ ижин тӧлӧӧр суракла РФ-тыҥ башкарузыныҥ председатели М. В. Мишустинге, ветеринар ээжилерге кубулталар эдери јанынаҥ РФ-тыҥ јурт ээлеминиҥ министри Д. Н. Патрушевке Алтай Республиканыҥ парламентиниҥ Баштануларын ла РФ-тыҥ Суу транспортыныҥ Кодексине кубулталар эдери јанынаҥ РФ-тыҥ Государстволык Думазына јасакберим баштаҥкайын јӧптӧгӧн.

Алтай Республиканыҥ Ӱстиги јаргызыныҥ  чыгарганыла, Горно-Алтайсктагы 3-чи јаргы участоктыҥ јӧптӧштиреечи јаргычызына Юлия Тупикина он јылга иштеерге, Чамал аймакта јӧптӧштиреечи јаргычыга Елена Крашенинникова он јылга иштеерге ле Чой аймакта јӧптӧштиреечи јаргычы болуп ӱч јылга иштеерге Суюнбай Майжегишев јӧптӧлгӧн.

Алтай Республикада туризмди ӧскӱрер јерлердиҥ мастер-планын белетеери ле туристско-рекреационный кластерлер керегинде сурак сессияда ӧктӧм шӱӱжилген ле ол аайынча парламент Јӧп чыгарган. Бу керегинде јетирӱ газеттиҥ ээчий номеринде чыгар.

Светлана Кыдыева