Алтайдын Чолмоны

Кӱӱзи ӧчпӧс кӧрнӧӧлу Чуйым

22.06.2021

Мен алтай кижи

 

Мен алтай кижи,

Тазылым мениҥ алтай тил.

Алтай тилим ару, чокту,

Тыҥ ийделÿ, тереҥ учурлу.

 

Алтай jеримниҥ оҥбос jаражын,

Алтай тилим, сенеҥ сескем.

Алтай jонныҥ алкышту байын

Алтай тилимле сöстöрдӧ колбогом.

 

Кеендикке jуралган солоҥы öҥдöрди,

Кÿн чалыган таҥ эртенги сÿÿнчини,

Куулар эжинген ару кöлдöрди

Алтай тилимле кöксимде jурагам.

 

Кожоҥго салган ээлгир кÿÿни,

Куулгазын мöштöр шуулажын,

Шоркырап аккан суулар табыжын,

Алтай тилим, сенеҥ уккам.

 

Комудап билбес алтай тилим,

Карамдайдым сени, сÿÿйдим.

Кару тилим, алтай тилим,

Качан да jалтанбас ару тилим.

Алтай тил

 

Алтай кижи болгон адыста,

Алтай тилле эптÿ куучында.

Ол бистиҥ тазылыс,

Тамырланган тыныс.

 

Тил jогынаҥ — калык jок,

Чÿм-jаҥ jогынаҥ – тил jок.

Алтай тил чечен, оморко,

Чактарга ӱзӱлбес ойгор тил.

 

***

Тöрöл тилиҥди jеектебе,

Ол сениҥ jÿзиҥ.

Тöрöл тилиҥ алтай тил,

Ундыба, качан да ундыба.

 

Алтай тил сениҥ jÿрегиҥ,

Каныҥла тизилген тирÿ ийдеҥ.

Чактарга ÿзÿлбес мöҥкÿлик тилиҥ,

Чалынга jыктырбас чечен тилиҥ

 

Тöрöл jер

 

Тöрöл jериҥди сÿÿ, jилбирке,

Ээнзиретпе, jерибе, кунуратпа.

Ар-бÿткен Орчылаҥла тудуш.

Эне, jер, калык, тил — бÿткÿл оҥдомол,

Эбире тынду ойгорлык телекей.

Эрке jерим, сÿÿген jерим,

Энчиге тÿÿлген чечилбес тÿÿнчек,

Эрjинедий кару тöрöл jерим.

 

Ээлӱ ыйыктар

 

Эре-Чуйды курчаган ээлу ыйыктар

кажайып калган ыраакта кöрӱнет.

Кöс илинер jаркыныла кайкадып,

кайалар амырын jабынган тургылайт.

Учы-куйузы кöрӱнбес чаҥкыр теҥери

элбек, кеен чöлди бӱркеди.

Учуп jетпес ыраак öйлöрди

ээчижип jылдар ӱйдешти.

Кöкöрÿ

 

Кабай болгон Чуй jерим,

Коо телкем эне чöлдöрим.

Кöкöрÿ jуртым ырызым,

Элбек кеен Тöрöлим.

Эре-Чуй кабайым,

Эзинин сыйлаган куу чöлдöрим.

Шыҥ сууны jараттай öскöн

Jабыс сынду талдарым.

Jакалай базып кожоҥдоп,

Jаҥар чöйгöн тöҥдöрим.

Jаламаны буулазам,

Алкап салар ажуларым,

Артыш томы jытанып,

Jайа баскан Кöкöрÿм.

Аккан кутук суулары

Аржан болгон суузыным.

Агаш-тажы куйак болгон,

Сÿÿген jерим Кöкöрÿм.

Сыным сергиткен серÿÿн кейим,

Салым сыйлаган эне кабайым.

Öтöк ыжы jытанган,

Элезин кумакту эрке Чуйым.

 

Чӧлдӧр

 

Кӱӱзи öчпöс кöрнööлу Чуйым,

Кӱӱним ачкан элбек чöлдöрим.

Кату ар-бӱткен сыркынынаҥ

Кӱчтӱ канаттар сыйлаган jерим.

Кырдыҥ кыртыжы jӱзӱн öҥдöрлö

Кыпталган таш кайырчагым.

Куугара каткан карбак агажыла

Кожоҥ чечкен Чуй кабайым.

Чуйдыҥ телкем чöлдöринде

Туманду jаашка алдыргам.

Чалын чалыган öлöҥдӱ jалаҥда

Чечекке сӱӱнип оогошто ойногом.

 

Мениҥ Чуйым

 

Бу мениҥ Чуй jерим,

Ээн чöлди сонуркап кöрзöҥ —

Тегенектÿ сары jырааны,

Торко бÿрлÿ теректи,

Тегерик кичинек кöлди,

Сÿÿнип öскöн боро талды,

Агажы jок элбек чöлди,

Jÿзÿн öҥдÿ кырларды,

Сыркындалган эзинди.

Кунукчылду  ээн чöл деп сананба:

Куулар эжинген тегерик кöл,

Кумагы койылган сары чöл,

Куулгазынду элбек чöл.

Чуй jериле эзендеш.

Тегерик ай тоголонып,

Jарыгыла сени jарыдар.

Jабыс чечек jайканып,

Jаагыҥа сениҥ эҥилер.

Эре-Чуй эзендежип,

Сÿÿжин сыйлаар,

Эрте чыккан кÿн

Эртелеп сеге чалыыр.

Эрке jерим кееркенип,

Jаражыла кайкадар,

Эне-jер эркелеп,

Кабайына jайкаар.

Шыҥ бажы

 

Эбире турган боочылар

Эне кеберин тартынган.

Энчи болгон бу jерис

Эр jажына jуралган.

Кызыл, сары, кöк öҥдÿ

Солоҥыдый кеен тууларлу,

Салымыла башка салынган

Курчу болгон Шыҥ öзöк.

Jÿзÿн öҥдÿ таш  jинjилер

Jÿзÿнде jиргилjиндий тизилген.

Jажын-чакка бу öзöк

Jажыдын ачпай эҥчейген.

 

От-очок

 

Чадыр айлымда очок jанында

Оттыҥ ойногон табыжын тыҥдагам.

Jызырап кÿйген jалбыш öткÿре

Камыскан одымды кöҥжидип отургам.

Ӱргÿлjик jÿрÿмниҥ, Убай-Энениҥ,

Ӱч jебеелÿ от-очоктыҥ байын байлагам:

Ӱйе-чакка jуртымныҥ ырысту чогын,

Эпши jанында эне ээжизин.

От-энедеҥ, обоо кÿлинеҥ

Алкыш-быйанды сурагам:

Бай сабаны туттурткан,

Байзыҥ jуртын jуртаткан,

Изÿ кÿлди тöжöнгöн,

Киним jайаган От-Энем,

Айлыма алкыш болзын,

Амыр-энчÿ айланзын,

Ырыс-кежик тартылзын,

Ак jолы ачылзын,

Кудайыс курчуу берзин.

Куруй, куруй, Оп куруй!

От-очогымды алкагам.

 

Турна

 

Кÿски ээн чöлдö турна jаҥыскан

Комыдап ачу кыйгырган.

Эш-нöкöринеҥ айрылып,

Эштÿ jуртынаҥ ол астыккан.

 

Эжин бедиреп кыйналган,

Ээн чöлдö туманга jажынып.

Эжер куштар эптÿ де jÿрген,

Чубажып тÿштÿкке де jанган.

 

Астыккан турна кöс jашталтып,

Jаҥыскан тымыкта чöкöнгöн.

Ыраактаҥ турналар ÿни угулып,

Алтын кÿсти ÿйдеген.

 

Ар-бÿткен кубулып, соок то тÿшкен,

Аргадабаган, ээн артырган куу чöл.

Айдынган, сакыган, санаазын чечкен,

Алдында бойы узак отурган.

 

Алтайда арткан jаҥыс турна

Алтай jерине jаҥылга артырып,

Айрылган кару эжине бурылып,

Ачу, ачу jÿрек тÿбинеҥ кыйгырган.

 

Карыккан турна тÿштÿк таладаҥ

Катап келген Алтай jерине.

Кöктаман чечекти чебер ÿзеле,

Куу балкашка араай салган.

Канат jартыгы ÿзÿлÿп тÿшкендий,

Кунурап арткан ээн jуртында.

Карарып арткан ол jалаҥ,

Карыкчыл бозом тÿндий турган.

 

Ырыс болгон балдарымла кожо,

Ыйлу салымду jÿретен турум.

Ыжы чöйилген ынаарлу Чуйымда

Ырызым сен деп сананатан турум.

 

Таҥ

 

Таҥ атпазын канайдайын, узунын.

Тÿнде jÿрегимле  куучындаштым,

Тÿÿлген санааларды токынаттым,

Тÿмен jылдыска табыштырдым.

Чокту кÿн кöзиле имдеди,

Чаҥкыр теҥери булудыла айдады,

Тынган кей эзиниле ÿйдешти,

Турган jер кумагыла курчады,

Сыылаган салкын узак сыгырды,

Сындар  бажыла уча берди.

Сары таҥ ойноп  ойгонды,

Саҥ ла башка телекей ачылды.

 

Баркаларыма

 

Эре-Чуйдыҥ эзиндÿ jеринеҥ

Эҥ артык кÿÿнимди jетиредим.

Орчылаҥ jарыкта эҥ jараш чечекти

Jабыс бажырып, баркаларыма

сыйлайдым.

Jÿрек тÿбинде байланар

Эҥ баалу алкышты,

Балдарым, слерге кÿÿнзейдим.

Кöгÿс кöрÿмдÿ, тереҥ учурлу,

Ару санаалу алыптар болугар.

Алтай тилерди ундыбай,

Jÿрекке jуук тудугар.

Алкыш-быйанду, байлу Алтайды

Алкап, чöгöдöп jабыс бажыргар.

Эл- jонло, тазыл-тамырарла,

Элбек кÿÿн-санаалу jÿрÿгер.

Кижилик кÿÿнерди ундыбай,

Jаркынду сÿÿштиҥ одын jарыдар.

 

Энеме

 

Jылдар öдÿп, ыраак jылышкан,

Jаштар кожулып, jаш та jаанаган.

Бороҥоттый кара кöстöринде

Ак тÿжÿп, бороро до берген.

Эру чырайы чырышла jуралган,

Седеҥ, коо сыны ийнине эҥчейген.

Кара чачы кажайып, саамайы агарган.

Карузыган адабыс jеткердеҥ барарда,

Байла, энем санаага карыккан.

Очок jылузы сооп каларда,

Öчöмик болуп сÿри бызылган.

Сÿÿген энем, карыбагар,

Jаштар толуп кожулза,

Слер бистиҥ курчубыс.

Эне jÿрегиниҥ сÿÿжин сыйлаган,

Эне, слер агару,

Акту jÿректеҥ быйаныс.

Jылу jымжак кÿÿнимле слерге,

Ӱлгерлик jолдыктар чÿмдейин.

Jайгы куулгазын чечекти,

Jаагардаҥ окшоп, сыйлап берейин.

Эрке коо ÿнерди угуп,

Кожоҥ чöйип, кунукты чечейин.