Алтайдын Чолмоны

Нӧкӧрим керегинде сӧс

22.06.2021

Бу јуукта бойыма бойым ачылта эттим: јайалталу бичиичи ле јаркынду журналист, республикада бичик чыгарар иштиҥ ветераны, кӧрӱмјилӱ ле тоомјылу эл-јондык ишчи, агару ла кижизек кӱӱндӱ чындык нӧкӧрис Таукен Тазымаевич Яйтыновло туй ла 50 јыл (јарым чак!) мынаҥ озо таныштырым. Оныҥ учун ол керегинде айдар да, бичиир де учурым бар деп бодойдым. Бу учуралда јӱк ле оныла «Ӱч-Сӱмер» бичик чыгартуда (ол јааны, мен баш редактор) кожо иштеген ӧйлӧристи эске алынып ийерге турум.

Бир катап, 2004 јылдыҥ јазында, Таукен Тазымаевичтиҥ кыбына кирип барзам, ол јаҥыскан эмтир. Је бат, столыныҥ «тумчугындагы» энчилӱ јериме эреени јок отура тӱштим. Удур-тедир кӧрӱжип алып, кыҥыс этпей, унчугышпай отурыс. Озо куучын баштаарга бол јадап, тезиникпей, колдорымды уужап, кӧксимди кеҥиткен айас, эки-ӱч оос јӧдӱлдезем де, неме болбос.

Бу бистиҥ Тазымайыч канайда берди? Тоҥ ло андый кижи эмес эди: канайып та божобой, чаазындарга бош кӧмӱлип, баш кӧдӱрбестеҥ таадыра иштенип те отурган болзо, кирип келген кижиле, јаан бол, јаш бол, ӧрӧ туруп, чала эмеш эҥчейип, эки колын ичкери сунуп јакшылажар, су-кадыгын, јаткан јадынын, бала-барказын сурап, солун-сорокойын угужар. Байа кижиде јӱрген керек бар болзо, ӧмӧлӧжип аайлажар, јартажар, бир эбин табыжар. Кезикте бодоорыҥ, оныҥ кыбы та собес, та соцкорулаш. Кемге де сагыжымды ачып, калыражып алайын деп, тегин де јӱргенди јеектебес. Анчада ла катуга согулып, уур-кӱчтерге урнугып, сӱри тӱжип келген болзо, ӧрӧртинеҥ кандый бир сайыт соккон телефонго каруу јандырарын шык ундып, документ-чаазындарын бойынаҥ туура јылдырып, оны сӱрекей лаптап тыҥдап угар, кӱӱн-санаазын сергидип, јӱрегин токынадып, јӧп-сӱмезин айдар. Кезикте андый кижиниҥ тӧбӧзине алаканын салала, Алтайынаҥ быйан сурап, алкыш сӧстӧр айдып, арка-белин сыймаар. Оноҥ, бу кыпта мындый тымык качан да болбойтон: журналисттер, спортчылар, билимчилер, бичиичилер, элбеде јарлузы да, атту-чуулу, улу мен дейтени де, калам-перозын јаҥы ченеп турган орусту-алтайлу јалын јииттер де, тал тайактары шакылдаган, ӱлгер-куучындары, кожоҥ-чӧрчӧктӧри бичилген тетрадьтарын тудунган каргандар да, јурт јерлердеҥ койчы-малчылар, ӱредӱчилер, неме билер улус кирип, јадын-јӱрӱмниҥ, чӱмделгиниҥ, тӱӱкиниҥ, кеендиктиҥ, чӱм-јаҥдардыҥ сурактары шӱӱжилер, каткы-кокыр да јиилеп, јиркиреп, алтай јаҥар да јаҥыланар…

Эмди Тазымайычла не болуп баады? Јок, кирип келген меге кыйгастанып, кыјыктанып отуры дебейдим, карын да јукачак эриндеринде кӱлӱмји јайылып, кӧстӧринде јажытту одычактар чагылыжат. Оныҥ мындыйын, саҥ башказын баштапкы катап кӧргӧн бойым: «Акыр, ого сананарга чаптык этпес туру» –  деп, ичимде айдынып, ӧрӧ турарга јатсам, ол:

– Отур, отур, Сергей Сергеевич! – деп, бажын тарый-тарый серпип, мен тӧӧн уулаган колыла кейди «таптап», јымжак ӱнденди. Ол мени, бойынаҥ ӱч јаш оогош кижини, орус адымла «Сергей Сергеевич», алтайлабыла «Токшын Тырмаевич» дейтен.

Ол бойыныҥ јерине бурылып, мени там кайкадып, нени де тереҥ сананып, шыҥ калды. Канайдар да арга јок, содойып калган отурым. Арт-учында ол тымыкты бойы бузуп, саамайларында тӱгин сааган кептӱ сыймап, ус сабарыныҥ бажына толгоп, араай унчукты:

– Карып јадыс па, Сергей Сергеевич… Јылдардыҥ ӧдӱжин кайкайдым. Кече ле экӱ, пединституттыҥ студенттери болуп, ойгор кӧгӱстӱ Нина Николаевна Суразакова ӧрӧкӧнгӧ баштадып, «Ӱн» деп газет чыгарып, Витя Майхиев-сулар таҥ адыра шакпырап, ӧкпӧӧрип туратан јогыс па. Бу ла кӧрзӧм, оноҥ бери одус беш јыл сурт эдип калтыр!

– Чын да дезеҥ! – бойым да ачылта эткемдий, атпас эттим.

Оноҥ экӱ ол ыраак-ыраак, ойто качан да айланбас кару ӧйлӧристи, ӱредӱчилеристи, кожо јӱрген ле ӱренген нӧкӧрлӧристи эске алынып, јоктоп, тапту узак отура калдыс.

Эртенгизинде Таукен Тазымаевичтиҥ кыбына ойто кирип барзам, ол бажын чала кыйын эдип, нени де шыраҥкай бичип отуры.

Ол бажын кыйын эткенинеҥ улам ба, айса кечеги учурал эзиме кирген бе, кандый, мен оныҥ саамайын ајарып, ширтей бердим: оныҥ бойыныҥ айдыжыла, ак кубал баскан дебезиҥ, оноҥ-мынаҥ, каа-јаа буурайып, бир эмеш чоокырайып јӱрген эмтир. Ондо-мында ла чачыҥы ак кылдар суркурайт. Чырайы да оҥбогон, эрӱ, чырышка да чийе тартырбаган, качарларында кан ойногон. Одус беш јыл мынаҥ озо ол мынайып ла бажын кыйын салала, студенттердиҥ «Ӱн» деп газедине заметка бичип отурарда, оны кем де кӧскӧ илинбес колго чебер алып, шак бу орто «кондырып» койгондый: ол ло бойы! Тыч ла эдип калган. Оноҥ болгой, оборы да кубулбаган, карды да ӧспӧгӧн, каткак ла бойы; јаактары да бултайбаган, тиштери де амтыйбаган. Кыймыгы, базыды да ӧскӧрбӧгӧн: чеп-чек, саай-саай. Канайтса да бежен бештӱ эр. Је бу тыш кебери. Ич јанын алар болзобыс, база да бир ӧскӧрбӧгӧн: ол ло керсӱ, буурзак, кижизек, кокырчы бойы.

Чындап та, Таукен Тазымаевич улуска јакшыны ла эдейин, јылумды ла сыйлайын, болужайын ла деп јӱрген кижи. Кемди де јамандап, јабарлап, кӧмӧлӧп, кемге де кекенип, кизиреп, чынааркап турганын укпазыҥ. Улусла сӱӱнчини де, ырысты да, ачу-коронды да теҥ-тай ӱлежер. Јаантайын айтыруда, тонныҥ топчызы, элдиҥ элчизи болуп, алканып-айдынып јӱрер. Чын јарлыкчыныҥ бойы. Андый улусты Алтайынаҥ, Алтай-Кудайынаҥ курчулу дежер. Оныҥ эткен јакшызы соҥында бойына ок бурулып, быйаны једет. Актуга ала-кӧнӧ каралаган улусла качан да урушпас, ӧчӱркебес, учы-тӱбинде олор бойлоры ла шорлонып калат. Табыланып, ончо немени айландыра шӱӱп, сананып јӱрер. Ыраак јол-јорыкка атанып јатканда, качан да чачамдыгып бачымдабас. Мен баштаган кайракандар энчикпей, оны эбире тизиреде јӱгӱрип, капшайладып турзабыс, ол колыла кейди «таптап», «Араай, араай – деер. – Аш ичкенде меҥдебе, атка минзеҥ токтобо деп, албатыныҥ айдып койгонын ундыбагар». Учында машинага отурып, эм болбосто, тискинчини меҥдеде берзебис, ол ойто ло кейди «таптап», «Араай, араай, табыштанбагар» – деп айдып салар. Јолой кажы ла аржан сууга, ажу-боочыга токтоп, Алтайынаҥ алкыш сураар, албатызына кежик кӱӱнзеер. Чыданыкпай јылгырлада берзебис, ойто ло кейди «таптай» берер. Је оноҥ амадаган јериске ӧйлӱ-ӧйинде јеткен, керек-јарактарыс, ижис бӱткен, эзен-амыр јанган турарыс. Та не тынастаган, ӱстӱккен улус? Бир ӧйдӧ бичик чыгартуга канча табарулар болуп, оны јабар эмезе ишчилердиҥ тоозын кезем астадар дежип, канча јӱгӱришкилеген де, коптошкон до болзо, ол мынайда ла: «Араай, араай» – деп, кейди «таптап», ончо немени аайлап, токунадып, јерине тургузып, бойыныҥ ӧмӧлигин корый алган.

А не, бичик чыгартуда иштейтени, анчада ла јайаандык ӧмӧликти башкаратаны, јеҥил керек деп пе? Кажы ла кижи аҥылу, кажызы ла башка кылык-јаҥду, кӧрӱм-шӱӱлтелӱ.  Авторлорды да алза, олор ортодо је кандыйы јок дейдигер! Байа бир јарым таар колбичимелин јӱктенгенче экелип, талтайта турала, полдыҥ тал-ортозына «кӱрс» тӱжӱрип, «Бир де тӱзедӱ этпей, ончозын ылтам чыгар!» – дейле,  эртенгизинде ле обкомноҥ баштайла, крайкомго, Тӧс Комитетке, карудаҥ кару Леонид Ильичке јетире комудал бичийтен кӱлӱктер кайда барган болор деп. Јаҥ солынган сайын, олор до ӧҥин кубултып, «Јаҥыртуныҥ серӱӱн эзини сокты, јайым айдыныштыҥ ӧйи, демократия келди» – дежип, Башкаруга, Эл Курултайга, президентке бичигилеп јадар. Бойлоры дезе графомандар, кӧрӱм-шӱӱлтези тайыс, Ӧрӧ Турганнаҥ јайалта берилбеген, бойыныҥ ӧйинде бодоп кӧкӱдип, кӧӧрӧдип койгон, моко. Таукен Тазымаевичтеҥ озо бичик чыгартуныҥ јаандары болгон ӱч кижи јӱректериниҥ тамырлары ӱзӱлип божогондорын да алзагар, бу кирелӱ неме бе! Јетпезине оныҥ мында иштеп баштаган ӧйи текши ороон ичинде сыраҥай ла јайрадылыштыҥ, бӧлӱништиҥ ӧйине (1991 јыл) келижип калган болзын. Је ол ончо уур-кӱчтерди јеҥӱлӱ ӧдӱп чыгып, алтай литератураныҥ тыны болгон национальный бичик чыгартуны коруп аларында кӧпти эткен. Бого иштеп келердеҥ озо ол јӱрӱмниҥ ле иштиҥ јаан таскадузын ла ӱредӱзин ӧткӧни јарамыкту, болушту болгонын айтпаза да јарт. 1973 јылда ол Горно-Алтайсктагы пединституттыҥ тӱӱки-филология факуль-тедин божодоло, чыккан-ӧскӧн Кӧкӧрӱ јуртыныҥ орто ӱредӱлӱ школында тӱӱкиниҥ, тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчизи, оноҥ школдыҥ директоры болуп иштеген. Ижине кичееҥкей ле некелтелӱ јиитти ајарып, 1977 јылда КПСС-тыҥ Кош-Агаштагы райкомыныҥ инструкторына кӧстӧгӧндӧр. Је ол бӱткен бӱдӱмиле јайаандык ишке тартылып, эки јылдыҥ бажында аймактыҥ «Чуйские зори» газединиҥ редакторыныҥ ордынчызы болуп иштеп барган. 1980 јылда Новосибирсктеги бийик ӱредӱлӱ партийный школдыҥ журналистика факультединде ӱренген, оны божодоло, јӱрӱмин радиожурналистикала колбоп, телекӧрӱлте ле радиоберилтелер аайынча областной комитеттиҥ председателиниҥ ордынчызына кӧстӧлгӧн. Шак бу ӧйлӧрдӧ ол бойыныҥ јӱрӱмдеги чын јолын таап алган деп бодоп, улустыҥ ортозында јӱрӱп, Алтай ичиле кӧп јорыктап, јакшынак очерктер, јурамалдар, кеп-куучындар бичиген, албатыныҥ чӱм-јаҥдары, јаҥжыгулары керегинде радиоберилтелер ӧткӱрген. Эмди де ол, 2001 јылда Арасейдиҥ Бичиичилер отогыныҥ турчызына да алылган, «Кејегелӱ кеен Алтай» ла «Јайалталу Чуй кабай» деп бичиктердиҥ авторы да болзо, бойын бичиичи эмес, журналист мен деп отурар. Је мен бодозом, ол мынайда бойын максынар кӱӱни јок болуп айдат. Ол бойы учун эмес, улус учун јӱрӱп, кӱнӱҥ сайынгы каруулу ижинеҥ башка, ого баштанган кижиниҥ айбызына, айтырузына јеҥилайак јӱре берет. Анчада ла Алтайыска јас эбирип, кӧк чыгып, кӱӱк этсе… Бу ла уксаҥ, јаҥы айыл-јурт тӧзӧгӧн јииттердиҥ от-очогын эбирип алкаган, оноҥ уксаҥ, Алтайын кӧдӱрген, Чага байрамды баштап ӧткӱрген турар.

Је бат, бистиҥ Тазымайыч андый кижи, ол керегинде таҥ атканча да куучындаар эдим, је бого токтойын.

Адакыда айдайын дегеним бу: улус учун јӱрӱлип јаткан јӱрӱмиҥди јӱр ле, нӧкӧр, су-кадык јӱр, айыл-јуртыҥ амыр турзын, јайаандык ижиҥди улалтып, јаҥы тыныш алынып, бисти јакшынак ла кеен бичиктериҥле сӱӱндир.

Токшын ТОРБОКОВ, Арасейдиҥ Бичиичилер отогыныҥ турчызы