Алтайдын Чолмоны

Россия — бистиҥ коручыл ийдебис

22.06.2021

Бу эки jылдыктар тереҥ учурлу ла бой-бойыла колбулу. Бистиҥ тÿÿкиде 265 jыл кайра кандый айалга болгоны керегинде кӧп айдылган, анайда ок оныҥ тÿп турулталары бойыныҥ ордына тургузылып калган. Оныҥ учун такып ол керегинде айтпай, jÿк ле эки темдекти чокымдап салалы.

Баштапкыда. Бистиҥ ӧбӧкӧлӧрис, Арасей ороонго акту кÿÿниле кирип, цин-манjылардаҥ корыланар бек арга тапкандар.

Экинчиде. Ол ок ӧйдӧ Арасей ороон бир мылтыктыҥ адыжы jогынаҥ  Эрчиш сууныҥ бажынаҥ ала Обь сууга jетире учы-кыйузы jок телкем Тӧс Азияныҥ jерлерин бойыныҥ ороонына бириктирип алган.

Бу бистиҥ тÿÿкибис, оныҥ учун оны билип ле чеберлеп jÿрер керек.  Ончозын эзедип, бу эки айалгала колбулу керекти бой-бойынаҥ айрыбас учурлу. Анайда ок бистиҥ ӧбӧкӧлӧристиҥ черт бергенине чындык артып,   Россия — бистиҥ мӧҥкÿлик коручыл ийдебис деп, такып  айдып jÿрелик.

Канча jылдардыҥ туркунына орус калыктыҥ канадына кирип, Гумилевтыҥ айтканыла, тынын корып алган ӧбӧкӧлӧрис jеҥил эмес агында  ойтодоҥ этногенезтиҥ jолын  ӧткӧн, jуу-чакту айалгада ӧлÿжип-согужып, кырылып-тонодып салган бойлоры алтай калык деп jаҥы ат аданып  орныккан.

100 jыл кайра алтай калык болгон адында ойтодоҥ баштапкы таҥынаҥ государстволык бÿдÿмдÿ губернияла теҥ тап-эриктÿ автоном областьту болор аргалу боло берген. Алтай калык бойы таҥынаҥ субъект болор, оны тыҥыдар ла кӧндÿктирер ишти ӧткÿрген улустыҥ ады-jолдоры текши jарлу – Г. И. Чорос-Гуркин ле П. Я. Гордиенко, Ч.  К. Кыдрашев ле Н. М. Киселев, М. В. Карамаев ле Ю. С.Знаменский, о.ӧ.

Анайда ок В. И. Чаптыновко ло В.И. Петровко автоном областьты республика кемине кӧдÿрип,  оны Россия Федерацияныҥ толо бÿдÿмдÿ    субъекти эдетен тÿÿкилик молjу берилген.

Бу jуукта бистиҥ президент В. В. Путинниҥ алтай калык ла оныҥ тили jебрен ле телекейдиҥ ӧскӧ тÿрк калыктарыныҥ тӧс тили дегени  jаҥыс ла оморкодулу эмес, анайда биске сÿрекей каруулу jÿк салат.  Алтай калык керегинде Бала каан Елизавета Петровнадаҥ ӧскӧ, каандар да, генеральный секретарьлар да тушта кем де качан да айтпаган.

Бÿгÿн бис Алтай Республиканыҥ 30 jылдыгын темдектейдис. Jе ол ок ӧйдӧ республиканыҥ ӧзÿми, оныҥ  тӧс социально-экономиказыла, кӧгÿс байлыктарыла, культурала колбулу ууламjылары тургакталып калды. Бис сÿрекей оройтып jадыс.

Оныла колбой канча чактарга Алтайдыҥ тÿÿкизинде jÿк ле алар-jиир дегени (бÿгÿнги кÿнде оны техногенно-потребительская философия деп адап jат) качан да тӧс jерде турбаганын ундыбас керек. Темдектезе, ноосферно-экономикалык та деген ӧзÿмниҥ jолында ээлемниҥ jаҥжыккан бÿдÿмдерин туураладар арга jок, нениҥ учун дезе, олор бистиҥ Алтайдыҥ эл-jондорыныҥ тазыл-тамыры. Эмдиги ӧйдӧ туризмди де шак бу коолло апарып, телекейлик ченемелди аjарзаас, артык болор.  Jÿк экология учун каруулу, анайда ок бистиҥ ӧс калыктыҥ jаҥжыгуларын тооп, öбӧкӧлӧристиҥ байлу jерлерин кӧдÿрип билер кеберлÿ туризм болзын.

Калганчы ӧйдӧ орус тил конституция ажыра керектÿ jаан jӧмӧлтӧ алган. Биске дезе, субъектте анайда ла ок алтай тилдиҥ кемин кӧдÿрер керек, нениҥ учун дезе, эмдиги алтай тилди ӧскӱрери јанынаҥ кӧп курч сурактар турат.

Республикада кадрлар белетеерине jаҥы тебÿ берери – база бир сурак.

Бойыныҥ ӧйинде В. И. Чаптынов республиканыҥ статузы алынган кийнинде, эҥ тӧс амаду Горно-Алтайскта университет ачары деп, тегиндÿ эмес  темдектеген.

Республика деп аданарыста, ээлемниҥ де, политиканыҥ да, национальный да, экологияныҥ, ич-кӧрÿмниҥ, кадрлардыҥ да сурактарыла jаҥы тепкишке чыгары — бистиҥ молjубыс. Ол тушта бу республика Арасей ороонныҥ федерал тöзöлгöлöрин бÿгÿнги кÿнде улам ла тыҥыдар субъекттериниҥ бирÿзи болор эди.

Республиканыҥ статузын тыҥыдарын ла корыырын качан да ундыбактар, мынайып, 2008 jылда бис бир уунда туруп чыкканысты jаантайын сананадым. Ол тушта Эл Курултайдыҥ ла Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ, jербойыныҥ муниципалиттериниҥ бирлик болоры тÿÿкилик учурлу деп оҥдогоныс. Ол ло учурал бисти 2010 jылда, текшироссиялык тооалыш тушта, калык бирлик болорын база некеген.

Алтай jаҥыс ла ороон ичинде эмес, анайда ок телекейлик кеминде  геостратегиялык тала деп, учуры бийиктегенин сÿрекей jарт  база оҥдоор учурлу, онызы бисти база такып тӧрӧлис учун канча катапка каруулу эдет.

Бу ууламjыла Телекейлик Алтай форум ӧткÿрерин тӧзӧӧри Алтайдыҥ адын элбедип, ол ок ӧйдӧ оныҥ jаҥжыккан, тӧс чакыларындый, байлыктарын чеберлеп аларына jаан камаанын jетирер бӧк болор эди. Эмдиги ӧйдӧ бу ишти Госдумада,   Федерация Совединде ле МИД-те, ол тоодо Валентина Ивановна Матвиенко база оҥдоп jӧмӧжӧт. Мындый баштаҥкайды М. Ш. Шаймиев база изÿ уткыды, оныла бис ÿч кÿн кайра Казаньда тушташканыс.  Бу баштаҥкай коштой jаткан ороондорго база jарамыкту болды. Айдарда, Алтай керегинде государстволык кеминде сананып, оныҥ ӧзÿмине jӧмӧжӧргӧ, анайда ок адын кӧдÿрерине туружарга белен улус барын биске билип, Алтайысты чыныктап, корулап алар керек.

Оноҥ улам бис бойыс ич ӧзÿмисти курчыдып, тыҥыдып, бу сурактарды шÿÿжеринде туружарга белен болзоос, jакшы болор эди.

И. Белеков, РФ-тыҥ Госдумазыныҥ депутады