Алтайдын Чолмоны

Алтай ойындар – албатыныҥ энчи байлыгы

25.06.2021

Албатыныҥ бойыныҥ јебрен-кумран ӧйлӧрдӧҥ келген кӧгӱс кӧрӱми, јаҥдаган чӱм-јаҥы, јаҥжыгулары, оос чӱмделгези бар. Бу энчи-байлык калыҥ ла тереҥ культурабыстыҥ тӧзӧгӧзи болуп јат. Бис бойыстыҥ энчиленген кӧгӱс байлыгысла јер-телекей кеминде танылу, аҥылу деп айдар керек. Алтайыстыҥ, калыгыстыҥ ой ӱредӱзи, кӧгӱс культуразы кажы ла кижиге ада-ӧбӧкӧлӧри, угы-тӧзи ажыра кӧксине конот. Јадын-јӱрӱмде керектӱ, тузалу ӱредӱ эмезе билгир, тил байлыгы кӧп сабазында ойын ажыра берилет. Алтай ойындарда кажызында ла онойдо ок оныҥ эрмек-сӧзинде сӱрекей тереҥ ӱредӱ, учур салынат.

Албаты кандый да ӧйдӧ кожоҥчы-јаҥарчы, ойынсак-кокырчы, ӧзӧк кеми, ич-телекейи кеен ле јайым болгон. Шак оныҥ учун, байла, албатыныҥ сӱӱген байрамы Эл-Ойын ла чӱм-јаҥла колбулу јараш, сӱрлӱ ӧскӧ дӧ байрамдары орныктырылып, ӧзӱмдӱ јолын алынган.

Тӱӱкиге бурылза, алтай калыктыҥ ойындарына ла маргаандарына ајару эҥ ле озо XIX чакта шиҥжӱчилердиҥ-билимчилердиҥ иштеринде бар болуптыр. Темдектезе, баштапкы кыскачак јетирӱ 1821 јылда И. П. Спасскийдиҥ чыгарган «Сибирский вестник» журналдыҥ 16-чы чыгартузында јарлалат. Оныҥ кийнинде 1840 јылда јорыкчы А. М. Гороховтыҥ МВД-ныҥ журналында (38-чи ч.) јарлалган бичимелинде албатыныҥ јаҥжыккан ойындары керегинде кыскарта айдылат. Онойдо ок элдиҥ ойындары керегинде јетирӱлерди билимчи Г. Н. Потанинниҥ 1882-1883 ј.ј. јарлалган иштеринеҥ кӧрӧдис. Шиҥжӱчи В. И. Вербицкийдиҥ 1893 јылда кепке базылган ижинде той-јыргал тужындагы ойындар керегинде база бичилген. Туулу Алтайдыҥ телеҥиттерине јӱрген јол-јорыгы аайынча А. А. Калачев 1896 јылда чыккан ижинде Чуй ичинде ӧткӧн ченежӱ (сӧгӱш) кожоҥдор керегинде бичип тура, бу маргаан оны кайкатканын, јилбиркедип соныркатканын аҥылап темдектеген. Текшилей кӧрӧр болзо, Алтайда ол ӧйдӧ јаткан-јуртаган калыктардыҥ ойындары керегинде ас-мас ла бичилген деп айдарга јараар.

Алтай ойындар керегинде кыска јетирӱлер XX чактыҥ баштапкы јарымында этнография, тӱӱки аайынча шиҥжӱ иштерде  туштап јат. Бир канча алтай ойындар П. Я. Гордиенконыҥ (1931 ј.), А. В. Данилинниҥ (1993 ј.) бичиктеринде темдектелген. Јурукчы Г. И. Чорос-Гуркинниҥ «Этнографические рисунки» (2014 ј.) деген бичигинде эскинниҥ тӱбине «Шатра» деп алтай ойынныҥ «јуучыл јалаҥын» кӧргӱскени солун. Кийнинде С. Я. Пахаев шатраны ойноорыныҥ аай-ээжизин јартап бичиген.

Јирме чактыҥ ортозында фольклорлык экспедициялар текшилей ӧдӱп баштаган. Шак ондый јол-јорыктар ӧйинде алтай ойындарды «чаракчадаҥ» јуунадар каруулу ла јилбилӱ иш база ӧткӧн. Бу иш 1952 јылда тӱӱкиниҥ, тилдиҥ ле литератураныҥ билим-шиҥжӱлӱ институды тӧзӧлгӧниле-ачылганыла колбой кӧнӱ улалган. Алтай калык чӱмделгезин чебер јуунаткандардыҥ тоозында
С. С. Суразаков јолду адалат. Билимчиниҥ 1959 јылдыҥ јайында Кош-Агаш аймакта ӧткӱрген экспедициязыныҥ колбичимелдеринде бичиген «Кол ӱзӱш», «Сырга јажырып ойнооры» деген озогы телеҥит ойындар бар. Ол јаан ајаруны ойындардыҥ јаҥыс та ӧдӧтӧн аайына эткен эмес. Је онойдо ок оныҥ поэтический бӧлӱгин база ајаруга алганы институттагы кӧмзӧ материалдардаҥ јарт кӧрӱнет. Ол ӧйдӧ ӧткӧн бу солун ла јилбилӱ, тузалу иште ӱренчиктер база эрчимдӱ турушкан.

Јетенинчи јылдарда калыктыҥ ойындарына керектӱ ајаруны Т. С. Тюхтенев, Ф. А. Сатлаев билим шиҥжӱлӱ иштеринде салат. Темдектезе. Т. С. Тюхтенев албатыныҥ кожоҥдорын шиҥдеп тура, ойынныҥ кожоҥдорын бӧлӱп, «Сырга јажырары», «Кур ӱзӱш», «Чаа» деген ойындар бойлорыныҥ аҥылу кожоҥдорыла ӧдӱп турганын темдектейт. Бир канча ойынды Ф. А. Сатлаев бойыныҥ ижинде, темдектезе, «Буура ла ботого», «Теҥериниҥ бууразы ла Јердиҥ буказы», «Айгыр ла бӧрӱ» деген ойындарды толо кӧргӱзет. Ол онойдо ок «Кажык», «Тебек», «Шатра», «Талуу» деген ойындардыҥ учурын јартап јат.

Кийнинде јылдарда алтай ойындарды ла олордыҥ учурын, ийдезин, кӱӱзин, ээлгирин, аҥылу тилин јуунадып, бичип, кепке базып чыгарган улустыҥ јайаандык иштери калыктыҥ алтын-мӧҥӱнге бодолду байлыгы болуп, келер ӱйелерге эҥ јаан кереес сый деп айдарга јараар. Онойып, алтаистиканыҥ С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган билим-шиҥжӱлик институдыныҥ билим кӧмзӧзиндеги чеберлелип јаткан материалдардыҥ тоозында, темдектезе, М. Борбуевтиҥ, Ш. Шатиновтыҥ, К. Бидиновтыҥ, Ј. Маскина-ныҥ, К. Макошеваныҥ ла ӧскӧ дӧ јуунадаачылардыҥ бичигендери бар. Бу ла ӧйдӧ ГАНИИИЯЛ-дыҥ шиҥжӱчилери улай ла экспедицияларга јӱрӱп, кӧп тоолу ойындарды ла кыйалтазы јогынаҥ айдылатан сӧстӧрин, јаҥар-кожоҥдорын јаан јашту улустаҥ лапту јазап угуп бичиген. Онойып кӧп ойындарды билимчи-фольклорчы К. Е. Укачина Оҥдой, Улаган, Кош-Агаш аймактарла јол-јорыкта болуп јуунаткан. Олордыҥ тоозында, темдектезе, «Баштык јажырар», «Айгырлу мал», «Буура», «Катамал», «Кол ӱзӱш», «Сырга јажырыш». Бичиичи, кайчы Т. Б. Шинжин бойыныҥ кӧп тоолу јорыктарында алтай ойындарды ла маргаандарды база бичиген. Темдектезе, табышкак ойынды, учкары саду ӧткӱрер бӧлӱгин, јӱзӱн-башка маргаандарды јуунадып, кезиктерине јартамал эдип јурамалдар да салган. Билимчи-фольклорчы Т. М. Садалова бир канча ойындарды, ол тоодо «Айыл тудуп ойногонын» бичиген.

Тӧрӧл «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ бӱктеринде алтай ойындардыҥ ундулып брааткан бӱдӱмдери керегинде Н. Ялатовтыҥ, М. Кучалуныҥ ла оноҥ до ӧскӧ улустыҥ бичимелдери салынганы улай ла јарлалып туратан.

Ончо бу ойындар јаан да, јаш та улуска, балдарга сӱрекей керектӱ ине. Филология билимдердиҥ кандидаттары В. П. Ойношев ле М. П. Чочкина јуулган материалдарды чуктап, ӱстине алкы бойлоры јуугандарын кожуп, «Алтай ойындар. Алтайские народные игры» деген јакшынак бичигешти эки тилле белетеп, 2006 јылда чыгарган. Јуунтыны јуруктарыла јурукчы П. П. Ойношев кееркеткен.

Албатыныҥ јебрен ӧйдӧги јаҥжыккан ла тереҥ учурлу ойындары билимчилердиҥ иштеринде јарлалат, айдылат. Н. И. Шатинованыҥ билеле колбулу шиҥжӱ ижинде кӧп ойындарла кычыраачылар танышкан ла болор. Онойдо ок Н. В. Екеевтиҥ ле Г. П. Самаевтиҥ алтай культураныҥ тӱӱкизи аайынча ижинде, Н. А. Тадинаныҥ той-јыргалдыҥ чӱм-јаҥына, М. А. Демчинованыҥ сӧгӱш кожоҥдорго ло чечен сӧстӧргӧ учурлалган шиҥжӱлӱ иштеринде кӧргӱзилет. Алтайлардыҥ чӱм-јаҥындагы ойындардыҥ ла маргаандардыҥ јаҥжыккан кептери Э. Г. Торушевтиҥ, Э. В. Енчиновтыҥ билим иштеринде база ајаруга алылган.

Албатыныҥ ойындары олордыҥ јадын-јӱрӱмиле, эдинген-тудунганыла, ар-бӱткенле, аҥ-кушла, азыраган ак быйаныла, јылдыҥ ӧйлӧриле колбулу јаҥжыккан чӱм-јаҥынаҥ лапту кӧрӱлет. Јииттердиҥ той-јыргалында, белкенчегинде ӧткӱретен аҥылу ойындар бар, темдектезе, «Тӧс тазыл», «Айгыр ла бее» ле о.ӧ. Калыктыҥ јӱзӱн-башка ойындары ла маргаандары јаан ла јараш, сӱрлӱ байрамдарыныҥ учурлу бӧлӱги болуп јат.

Бӱгӱнги кӱнде албатыныҥ ойындарыныҥ бӱдӱмдери ле маргаандары орныктырылып, калыктар ортодогы ӧткӱрилип турган Эл-Ойынныҥ ла онойдо ок кемиле јаан ӧскӧ дӧ байрамдардыҥ тӧзӧгӧзине салынган. Эл-јонныҥ текши ойындары калыктыҥ ӧзӱмдӱ јолын, тӧрӧл тилиниҥ, ич-телекейиниҥ байлыгын, кемин, кирезин, арга-чыдалын керелеп јат. Албатыныҥ ойындары ажыра јаш ӱйени тилин билип, чӱм-јаҥын, культуразын баалап јӱрерине таскадары ӧйдиҥ некелтези.

Ортобыста эзен-амыр отурган јаандарыстаҥ угатаны, бичикке салатаны каруулу керек. Чактар тӱбинеҥ јылыйбай келген байлыгысты чеберлеп, јадын-јӱрӱмде тузаланары бойыстаҥ камаанду.

С. Абысова