Алтайдын Чолмоны

Депутаттар туркластерлер керегинде

25.06.2021

Алтай Республиканыҥ парламентиниҥ кичӱ изӱ айдыҥ 16-чы кӱнинде ӧткӧн сессиязында эҥ эрчимдӱ ле ӧктӧм шӱӱжилген сурак Алтай Республикада туризмди ӧскӱрер јерлердиҥ мастер-планын белетеер иштер ле туристско-рекреационный кластерлер (ТРК) керегинде болгон. Республикада туризмди ӧскӱрери аайынча темдектелген иштер республиканыҥ эл-јонын кӱйбӱреткен. Сессияныҥ алдында кӧп депутаттарга бу иштерди јаратпай турганы јанынаҥ баштанулар келген. Јуунда шӱӱжӱ эки саат кире ӧйгӧ улалган. Санаа-кӱӱнин айдар, сурак берер арга кажы ла депутатка берилген.

Сессияда адалган сурак аайынча јетирӱни Алтай Республиканыҥ ар-бӱткенниҥ байлыктары, экология ла туризм аайынча министри Екатерина Поварова эткен. Оныҥ айтканыла, тергееде туризмди ӧскӱрер јерлердиҥ мастер-планы республиканыҥ јонјӱрӱмдик ле экономикалык ӧзӱминиҥ 2020-2024 јылдарга таҥынаҥ программазына келиштире белетелген. Бу программа Россия Федерацияныҥ башкарузыныҥ 2020 јылдыҥ кандык айыныҥ 9-чы кӱнинде чыккан 937-р номерлӱ јакааныла јӧптӧлгӧн.

Мастер-планды белетеер ишти бӱдӱре-рин «Стратеджи Партнерс Групп» акционер биригӱ конкурста ойноп алганын министр айткан. Эдилген иште республикада туризм бӧлӱктиҥ эмдиги айалгазы, келер ӧзӱминиҥ тӧс ууламјылары ла аргалары темдектелген, ол тоодо туризмди ӧскӱрер алты тӧс јерлер – кластерлер темдектелген, олор  «Каракольские озера», «Майминский», «Телецкое озеро», «Белуха», «Тюрк–Кабай» ла «Актру» деп адалат.

Туристтерге јилбилӱ, олор кӧп болуп турган јерлер, ар-бӱткендик ле администрациялык кыйуларына келиштире темдектелип, туристско-рекреационный кластерлер (ТРК) деп адалганын Е. О. Поварова куучындаган. Бу јерлер туризмди ӧскӱрерге јазалары: ондо инфраструктураны тӧзӧӧри, јолдорды, туристтерди јеткилдеер тудумдарды тудары ла ӧскӧ дӧ иштер темдектелет. Олорды ӧткӱрер тушта эл-јонныҥ јурт ээлем иште тузаланган, мал-ажына одор болгон јерлер, аҥылу корулу јерлер ајаруга алынып, улустыҥ јаҥжыккан ижи бузулбас деп, ол айткан. Кластерлер – ол «аҥылу экономикалык зоналар» эмес, мастер-план – республикада туризмниҥ ӧзӱмин темдектеген билим-шиҥжӱ иш, ол «Туризм и индустрия гостеприимства» деген федерал эл ӱлекерге кирерге керектӱ деп, Екатерина Поварова чокумдаган.

Шӱӱжӱде депутаттардыҥ министрге берген сурактары ла айткан куучындары эл-јонго јаан учурлу болгон бир канча сурактар аайынча ӧткӧн.

Онойдо, тергееде туризмди ӧскӱрер пландарды темдектеп тура, бу ишти белетегендер нениҥ учун мында јаткан эл-јонныҥ ла јербойында бойы башкарынып јадар јаҥдардыҥ санаа-кӱӱнин сурап укпаган деп, депутаттар сураган.

Екатерина Поварованыҥ айтканыла, мастер-планды белетегендер туристтер кӧп болуп турган бир канча аймактарда болуп, муниципалитеттердиҥ ишчилериле, туризмде иштеген аргачыларла, республикага јорыктап келген туристтерле куучындашкан ла олордыҥ санаа-кӱӱнин уккан. Анайда ок республиканыҥ аймактарында мастер-планды шӱӱжер јуундар ӧткӧн лӧ олордо турушкан улустыҥ ӱлекерге јаан јилбӱзи, шӱӱжӱде эрчимдӱ турушканы кӧрӱнген деп, ол темдектеген.

Бу айтканыла депутаттар јӧпсинбеген. Эл Курултайга Кӧксуу-Оозы, Кош-Агаш, Улаган, Шабалин, Чамал аймактардаҥ, Горно-Алтайсктаҥ тудулган депутаттар аймактарда ӧткӧн шӱӱжӱлерде эл-јон республикада ТРК-лар тӧзӧӧрин ле мастер-планды јаратпай турганын угусканын јетирген. Кӧксуу-Оозыныҥ депутады Мария Кабудыкова ого келген баштануны јуунда јарлаган. Ондо айдылганыла, ӱнбереечилер Эл Курултайга ылтам ээчий эмес сессия ӧткӱрип, ондо республикада туркластерлерди тӧзӧӧрин ле тергеениҥ јонјӱрӱмдик ле экономикалык ӧзӱминиҥ таҥынаҥ программазын, олор республиканыҥ ӧс эл-јоныныҥ јилбӱлерине удура болгоны учун, јӧптӧӧрин јаратпазын деп јакыган. Бу баштануныҥ алдына муҥдар улус колын салган деп, депутат айткан.

Аймагыныҥ јерлерин туркластерге кийдирериле јӧпсинбегенин Кош-Агаш, Кӧксуу-Оозы, Улаган аймактардыҥ депутаттар Советтери јетирген.

Шӱӱжӱде эҥ ӧҥзӱре ле курч сурак ЈЕР керегинде болгон. Јурт ээлемниҥ јерлеринде туризмниҥ тудумдары тудулбас, улустыҥ јаткан ла иштеген јерлерин кем де айрыбас деп, министр канча катап айткан да болзо, депутатар мыныҥ алдында болгон керектерди эзеткен.

«Бистиҥ Шабалин аймак бойыныҥ ӧйинде тӧгӱнле јерин айрыттырган аймактардыҥ бирӱзи – деп, Сергей Мазалов айткан. – Ильинкадагы јурт јеезе 2000 јылдарда јери јок арткан, тургуза ӧйдӧ эки јаан јурт ээленген јери јок. Чаргыдагы јурт јеезеде, ого 9 јурт кирип јат, јер Ченелте ӧткӱрер Алтайдагы ээлемде, мында улус фермер иш ӧткӱрер аргазы јок. Бир канча јурт ээлемдер Россияныҥ Билимдер Академиязыныҥ Сибирьдеги бӧлӱгиниҥ јерлеринде иштеп јат. Шыргайтыдагы јурт јеезениҥ, ого Беш-Ӧзӧк јурт кирип јат, ондор муҥ гектар јерин айрып алар ченежӱ болгон ло јӱк јаргылардыҥ шылтузында бу јерди корып алгандар. Туркластер керегинде куучын башталарда, Чаргыда, Камлакта туризмде иштеген улус та јери јок артарынаҥ коркып јат. Оныҥ учун јер јанынаҥ суракта сӱрекей ајарыҥкай, чебер болор керек».

Шабалин аймактыҥ депутаттарыныҥ Соведи кичӱ изӱ айдыҥ 3-чи кӱнинде ӧткӧн сессиязында Алтай Республиканыҥ башчызы, башкарузыныҥ председатели О. Л. Хорохординге Јектиек, Камлак, Акјол, Чаргы јурттардыҥ јерлерин «Караколдыҥ кӧлдӧри» деген туркластердеҥ, мындагы јурт јеезелер адалган туркластерге кирер јӧбин бербеген учун, чыгарзын деп некелтелӱ самара аткарганын Сергей Мазалов угускан.

Кош-Агаш аймакта Курайдагы јурт јеезезиниҥ јеринде туризмниҥ тудумдарын јаратпаган јӧп чыккан да болзо, бу тудум иштер улалганын, аймактыҥ улузы, јурт ээлемде иштегендер кластерлер тӧзӧлгӧниле јер јок артар чочыдуда болгонын  депутат Борис Бидинов јуунда угускан.

«Алтайская долина» деген туристик јерди тӧзӧӧргӧ, 5 млрд салковой акча чыгарылган, ол јети јылга чыгара тудулып, учы-бажы кӧрӱнбей јат. Туризмди ӧскӱрериниҥ јозогын нениҥ учун оноҥ баштабас?»– деп, Аскар Тулебаев сураган.

«Кластерлер келгениле бис «орто чек», «турист», «акчакап» деген сӧстӧрди улайын угадыс. Јербойындагы улуска «орто чек» – ол мал-ажын ӧскӱрип алар јер, малын садып, оныҥ акчазыла бала-барказын школго чикперери. Олор «Долина Алтая», Ильинкадагы јерлер, Кӧксууда миллиард салковойго тудулган кӱр эмезе Караколдыҥ кӧлдӧрине јол керегинде «шыркаларды» билер ле коркып јат. Кластерлер тӧзӧӧрдиҥ ордына республикада  эмденер-курорт учреждениелер тӧзӧгӧн болзо, оноҥ туза республикага чик јок јаан болор эди. Бисле одоштой Алтайский край бу јанынаҥ турулталу иштеп јат, республикада мындый јерлер тӧзӧӧр айалгалар – ару кей, ар-бӱткен бир де коомой эмес» – деп, Александр Груздев айткан.

«Туризмди ӧскӱрерин муниципал тӧзӧлмӧлӧрдӧҥ баштаар керек. Мен бойым аргачы. Јаан саду организациялар келгениле јербойыныҥ аргачылары кунурап, јоголып турганын кӧрӱп јадым. Сбербанк, јаан акчалу ӧскӧ дӧ биригӱлер келзе, јербойыныҥ улузына јол болбос» – бу Михаил Коноваловтыҥ шӱӱлтези.

«Манјӱректиҥ кӧлин кӧрӱгер. Ол соолып, ӱрелген, јербойыныҥ аргачыларын оноор божотпой јат, Караколдыҥ кӧлдӧрине јӱс јылдарга ӧскӧн мӧштӧрди бульдозерлер аҥтарып, јол тудулат (Сергей Кухтуеков), Чуйдыҥ јолына коштой Кадынныҥ јараттарын бӧктӧгӧн узун чеден эмди ле тудулып јат (Виктор Ромашкин) – мындый темдектер шӱӱжӱде кӧп айдылган.

«Бистиҥ эҥ јаан ла сок јаҥыс байлыгыс – јер» – деп, Эзен Сюйлешев ајарган. – Курайдагы јурт јеезениҥ бастыра јерин туркластерге кийдирери темдектелген. Туризмде ижин тӧзӧп, элбеп ӧзӧргӧ амадаган јербойыныҥ аргачыларына темдектелген пландарда јер болор бо?».

Је Эл Курултайдыҥ ончо депутаттарыныҥ шӱӱжилген сурак аайынча санаа-кӧрӱми тӱҥей эмес.

«Јакшы керек политикалык бӱдӱм алынып ла кичинек бӧлӱк улус эл-јонныҥ санаа-кӱӱнин булгап, јондыкты  кӱйбӱреткенин кӧрӧргӧ ачу – деп, Сергей Ложкин айткан. – Артыбаштагы јурт јеезениҥ јери «Алтын Кӧл» деген кластерге кирет. Оныҥ шылтузында туу чанала јыҥылаар «Телецкий» деген комплекс тӧзӧлгӧн, бого электроот, јол ӧткӱрилген. 2006-2007 јылдарда бу ГЛК-ныҥ ӧзӱмине јӧмӧлтӧ-болуш эдилип, јаан акча чыгарылган. Тургуза ӧйдӧ Агаш кӧмзӧниҥ јеринде иштеген бу јерди айрыыр кандый да ченелтелер јок. Муниципал тӧзӧлмӧлӧрдӧ школдорды, ФАП-тарды ла јонјӱрӱмдик ӧскӧ дӧ тудумдарды тударга ӱлекерлер белетеерге акча јетпей јат деп, бис јаантайын айдадыс. Мастер-план бу иштерге акча алар арга берер эди».

«Кандый амадула республикада кластерлер тӧзӧлип јат?  Эмдиги јасактарла, бу федерал бюджеттеҥ болуш аларына керектӱ – деп, депутат Мария Демина шӱӱжӱде угускан. – Је республикада бу иш коррупциялык јолло барып, Алтай Республикада орто ло кичӱ аргачылыкты јоголторына ло бого јаан бизнести кийдирерине, эл-јонныҥ јадын-јӱрӱми уйадаарына, иштеер јерлердиҥ астаарына экелер. Кластерлерди тӧзӧӧри аргачылыктыҥ ла муниципал тӧзӧлмӧлӧрдиҥ баштаҥкайы болор учурлу ла мында јербойыныҥ аргачылыгыныҥ ла эл-јоныныҥ јилбӱлери озолой турар керек. Бисте ончо неме олигархтардыҥ јилбӱзине эдилип, кластерлерди тӧзӧӧри ӱстинеҥ тӧмӧн јоҥдолып јат… Кластерлерди тӧзӧгӧни, мениҥ санаамла, улустыҥ  ээленген јерин айрыырына экелер».

Кижиниҥ ээленген јерин айрып алары бӱгӱн кӱч керек, ондый керектер болзо, республика јаргыларга кӧмӱлип калар. Оныҥ учун баштап алган керекти улалтар керек деп, Сергей Ложкин ајарган.

«Нениҥ учун эл-јон ачынып јат? Олордыҥ јадын-јӱрӱмиле колбулу керектерди олор јогынаҥ јӧптӧп турганы, олордыҥ јилбӱлери ајаруга алынбаганы учун – деп, Наталья Екеева шӱӱжӱде айткан. – Туризмди тергееде ӧскӱрери керек јок деп, бис айтпай јадыс. Је бис аайлу-башту, цивилизованный туризм учун. Тергеениҥ эл-јонына республикалу јадары, јаткан јерин, ар-бӱткенин корып алары тӧс учурлу керектер болгонын социологиялык шиҥжӱлер кӧргӱзет. Нениҥ учун дезе јербойыныҥ албаты-јоны ар-бӱткениниҥ, туткан мал-ажыныҥ, јаҥжыккан ижиниҥ шылтузыла јадат. Улустыҥ олорды јылыйтар чочыдузын оҥдоор керек.

Кластерлер тӧзӧлгӧниле байлу, корулу јерлерле не болор – бу сурактарга каруу база јок. Мындый айалгада биске кластерлерди тӧзӧӧр суракты јербойыныҥ эл-јоныла, муниципал тӧзӧлмӧлӧрлӧ шӱӱжип ле јӧптӧжип, аайына чыгар керек. Республикада туризмде иштеген ончо аргачылыкты Алтай Республиканыҥ јеринде чотко тургузары јаан учурлу. Јербойыныҥ эл-јоныныҥ, аргачылыгыныҥ, муниципал тӧзӧлмӧлӧриниҥ јӧмӧлтӧзи јогынаҥ эмдиги айалганы бис тӱзедип болбозыс».

Баштаган ишти токтотпос керек, эмдиги тал-табышла колбой республика федерал јӧмӧлтӧни јылыйтардаҥ айабас деп, Эл Курултайдыҥ экономикалык, акча-манат ла калан политика аайынча комитединиҥ јааны Радмила Пекпеева угускан. Туризмди ӧскӱрери аайынча темдектелген иштерди кӧмӧ баспай, јербойыныҥ эл-јоныныҥ ла муниципал тӧзӧлмӧлӧрдиҥ амадуларына келиштире тӱзедер шӱӱлтелерин Юрий Суртаев, Михаил Федькин, Владислав Рябченко айткандар.

Сессияда мастер-планла колбулу ӧскӧ дӧ сурактар шӱӱжилген. Темдектезе, Эл Курултайдыҥ туризмниҥ, аргачылыктыҥ, спорттыҥ ла јашӧскӱрим политиканыҥ ӧзӱми аайынча комитединиҥ јааны Сергей Тимошенский «кластер» деген оҥдомолды тузаланбас шӱӱлте эткен.

Алтай Республиканыҥ парламентиниҥ башкараачызы Артур Кохоев ӧткӧн шӱӱжӱниҥ турулталарын эдип, јаан туризм тергееге киргениле республиканыҥ эл-јоныныҥ јерин јылыйтар јаан чочыдузын оҥдогонын, јербойыныҥ аргачылары тургуза ӧйдӧ арга-чакту инвесторлорло маргыжар аргазы ас болгонын айткан. Оныҥ ајарганыла, биске иштеген ле јуртаган, байлу ла ар-бӱткендик кереес јерлеристи корып алары јӱрӱмдик учурлу. Республикага ӧзӧргӧ, јолдорын, јонјӱрӱмдик тудумдарын тударга, экономиказын ӧскӱрерге федерал јӧмӧлтӧ сӱрекей керектӱ.

Јербойыныҥ улузыныҥ ээленген јерин олордыҥ јӧби јогынаҥ айрыыры, «байлу» јерлерди туризмде тузаланарына кийдирери јарабас болгонын спикер угускан. Оныҥ айтканыла, мастер-планда тӧс ајару јербойыныҥ аргачылыгыныҥ ӧзӱмине эдилер учурлу.

Ӧткӧн шӱӱжӱниҥ турулталарыла АР-дыҥ ар-бӱткенниҥ байлыктары, экология ла туризм аайынча министриниҥ јетирӱзин јӧптӧӧрин депутаттар јаратпаган. Министерствого мастер-планды, јербойыныҥ јондыгыныҥ ла аргачылыгыныҥ бу јанынаҥ шӱӱлтелерин ајаруга алып, тӱзеде толтырар шӱӱлте эдилген.

Шӱӱжилген сурак аайынча АР-дыҥ парламентиниҥ јӧптӧгӧн

ЈӦБИНДЕ

Мастер-план Алтай Республиканыҥ јеринде бӱдӱрерине белен эмес болгоны ла Алтай Республикада туристик  јерлердиҥ ӧзӱминиҥ стратегиязын чокумдаарында кластерный эп-арга турулталу эмес болгоны темдектелген.

Алтай Республиканыҥ ар-бӱткенниҥ байлыктары, экология ла туризм аайынча министерствозына:

Алтай Республикада туристик јерлердиҥ ӧзӱминиҥ мастер-планын оны белетегендерге толтыра јазаарга кайра јандырар.

Бу ишти бӱдӱрерге республиканыҥ муниципал тӧзӧлмӧлӧринде мастер-планныҥ ӱлекериниҥ шӱӱжӱлерин ӧткӱрер. Эл-јонныҥ тӱп-шӱӱлтелерин ле аргачылыктыҥ јербойындагы биригӱлериниҥ јилбӱлерин чотко алып, ӱлекерди тӱзедер.

Ӧткӱрген иштиҥ турулталарыла мастер-планныҥ ӱлекерин јарлаар тӱп-шӱӱлтелер эдилген.

Алтай Республиканыҥ башкарузына:

Алтай Республиканыҥ байлу јерлерин, тӱӱки-культуралык энчиниҥ объекттерин ле аҥылу коруда болгон ар-бӱткендик јерлерди корыырын јеткилдеер;

Алтай Республиканыҥ эл-јоныныҥ јилбӱлерине киришкен ӱлекерлерди белетеер тушта эл-јонго бу керегинде элбеде јетирер тӱп-шӱӱлтелер эдилген.

Алтай Республиканыҥ Государстволык Јууныныҥ – Эл Курултайыныҥ туризмниҥ, аргачылыктыҥ, спорттыҥ ла јашӧскӱрим политиканыҥ ӧзӱми аайынча комитедине:

Республикан учурлу ар-бӱткендик кереестерге эдилген каршу, Алтай Республикада аҥылу коруда болгон ар-бӱткендик јерлерде јӱрериниҥ ээжилерин бусканы учун администрациялык кезедӱ акчаныҥ кемин бийиктедер сурактыҥ аайын кӧрӧр.

Бу јӧпти бӱдӱрери шиҥжӱге алынган.

Светлана Кыдыева