Алтайдын Чолмоны

Тӱрк театрлардыҥ сценазында – јердиҥ, тилдиҥ сурактары

25.06.2021

Павел Кучияктыҥ адыла адалган эл театрдыҥ баш режиссеры, Алтай Республиканыҥ культуразыныҥ нерелӱ ишчизи Эмма ИРИШЕВА Казаньда ӧткӧн театральный байрам керегинде мынайда куучындады.

— Бис Казаньда (Татарстан) калыктар ортодо тӱрк албатылардыҥ театрларыныҥ јаҥжыкканы аайынча он бежинчи катап ӧткӱрилип јаткан байрамында туруштыс. Бистиҥ эл театрдыҥ јайаандык ӧмӧлиги бу јакшынак байрамда тогузынчы катап туружат.

Быјылгы фестивальда бойыныҥ аҥылу учуры бар. Ол Тываныҥ, Хакасияныҥ ла Алтайдыҥ театрларына учурлалды. Бу фестивальга Тываныҥ театры келип болбоды. Хакасиядаҥ Топановтыҥ адыла адалган театры база келип болбой, видеотрансляциязын ат-карган. Хакастардыҥ јаҥыс «Читiген» театры турушты.

Бис Чингиз Айтматовтыҥ «И дольше века длится день» деген чӱмдемели аайынча режиссер Баатр Колаевтиҥ алтай тилле тургускан «Кабай» деген ойын-кӧргӱзӱни апардыс. Мынаҥ озо бис оны орус тилле тургускан эдис.

Тӱрк театрлардыҥ байрамына эҥ ле озо «Тӱрк кабай» јайаан ӧмӧлик (Айдар Унатов, Вадим Деев, Болот Байрышев) ле эл театрдыҥ директоры Светлана Пешперова атанган. Мен ӧмӧликле кожо кичӱ изӱ айдыҥ 9-чы кӱнинде атандыс. Келген кӱн эҥирде ады јарлу якут режиссер Андрей Борисовтыҥ тургускан ла экелген «Алитет уходит в горы» деген ойын-кӧргӱзӱзин кӧрдис. Ойын-кӧргӱзӱ тургуза ӧйдӧ ас тоолу тургун калыктардыҥ јуртап јаткан јериндеги эҥ ле курч ла ӧҥзӱре суракка – јердиҥ сурагына учурлалат. Канададаҥ, Аляскадаҥ аргачылар келип, мындагы улустаҥ алу-терелер алып,  ордына мылтык-бычак берет. Алитет деген јиит мыны ончозын кӧрӱп, учында Канада јаар барган јолго до чыккан, сууга да аккан. Је улус аргадап алган. Учында ол ончо немени ӧртӧп, ыраак кырлар јаар јӱре берет. «Бу јӱрӱмде јаҥыс ла кырлар аргадаар» деген учурлу сӧстӧр ойын-кӧргӱзӱге келижет.

Андрей Борисов бойыныҥ ижинде болотон керекти, айалганы ажындыра кӧрӱп, кӧргӱзет. Јердиҥ сурагы јаҥыс та ас тоолу тургун калыктардыҥ сурагы эмес. Бӱгӱнги кӱнде ол бастыра тергеелерде курч турат.

Ол «Алитет уходит в горы» деген ижинде, темдекте-зе, мамонттордыҥ азу тиштерин чыгарат-тургузат, калыктыҥ бастыра чӱм-јаҥы сценада. Актерлордыҥ кийген кеп-кийимдеринде бистийи де бар. Карындаш калыктар бой-бойынаҥ ӱренет, кӧрӧт, алат.

Меге тӱрк театрлардыҥ байрамы ӧйинде ӧткӧн пресс-конференцияда туружарга келишти. Пресс-конференцияда онойдо ок башкир академ драмтеатрдыҥ, Камалдыҥ адыла адалган татар театрдыҥ баш режиссерлоры, Альметьевсктиҥ оромдордо кӧргӱзӱлер тургузаачы «Легкие крылья» деген театрыныҥ режиссеры, хакастардыҥ «Читiген» театрыныҥ директоры Ирина Честугешева туруштылар.  Темдектезе, башкир режиссер эмдиги ӧйдиҥ драматургиязыла иштеп јаткан болуптыр. Олор бедиреништиҥ, ченелтениҥ јолында. Экинчи режиссер бойыныҥ ижинде вербатим ууламјыла барып јатканы јанынаҥ айтты. Театрда вербатим бӱдӱм чек јаҥы бӱдӱм деп айдарга јараар. Мында бир кижи турган ла бойынча 20 минут кирези ӱзӱги јок куучындап јат. Темдектезе, бир таадак бойыныҥ куучындарын куучындап јат. Бу јаҥы система режиссурага јарамыкту. Бӱгӱнги келип јаткан ӱйеге апарары кӱч эмтири…

Театральный байрамда ойын-кӧргӱзӱлер башка-башка јерлерде кӧргӱзилет. Канайып та чырмайзаҥ, ончозын кӧрӱп албазыҥ, онызы карамду.

Бистиҥ театр ару, су-алтай ӧзӧктӱ «Кабай» деген ижиле јилбилӱ болды. Актерлордыҥ ойыны тыҥ болды. Бис мында манкурттардыҥ сурагын чечип јадыс. Мын-да ла кам јаҥын, јаҥжыккан чӱм-јаҥысты кӧргӱзедис. Алтай театр канча јылдарга бу байрамда туружып јат, је оныҥ ӧзӧги, тӧзӧгӧзи чек башка деп айдарга јараар.

Бодолында, мен репертуарный политиканы кӧнӱ улалтадым. Бистиҥ ӧзӱмдӱ јолыс чек башка. Ӧскӧ театрлар бой-бойынаҥ кӧрӧт, алат. Бис олордоҥ ыраак.

Пресс-конференцияда тӱрк калыктар ортодогы театральный фестивальда тӧс сурак, оныҥ учуры – калыктыҥ тӧрӧл тили деп айттым. Бис сценада бойыстыҥ тӧрӧл тилисле ойнойдыс. Фестивальдыҥ ээжизинде де ол керегинде  бичилип калган.

«Кабайды» орус тилге кӧчӱрип чыгарган болзоос, ол чек ӧскӧ болор эди. Је тӧрӧл тилисле ол бойыныҥ јерине тура берген. Мында, тӧс јерде, тилдиҥ сурагы.

Сценада тӧрӧл тилиле ойноорын, ойын-кӧргӱзӱлерди бойыныҥ тилиле тургузары баштапкы сурак болзо, экинчизи – драматургияла айалга ончо театрларда кӱч. Мында инсценировканы эмезе кӧчӱрмени эдер улус јок.

Айдарда, ыраада барбай, ойто кайра ада-ӧбӧкӧлӧристиҥ јаҥдаган јаҥжыгуларына бурылар ӧй келген. Бойыстыҥ ӧзӧгиске кирзес, ончо байлык ондо. Энчи-байлыгысты орныктырзас, тилис, чӱм-јаҥыс јылыйбас. Је орус репертуарла барзас, јаан јер албазыс.

Тууразынаҥ кӧрӱп отурзам, актерлорыс јаан ӧзӧктӱ, је ле деген бӧкӧлӧр болуп калган.

Тилдиҥ, јердиҥ сурагы курчыганы – улус ар-бӱткеннеҥ ыраап барганы деп айдарга јараар.

Мен бу байрам карындаш тӱрк калыктардыҥ театрларына учурлалган деп тегиндӱ айтпадым. Бис Алтай, Тыва ла Хакасия республикалар кырларысла, гран-кыйуларысла тудуш инебис. Оныҥ учун бис, карындаш албатылар, театрыс, культурабыс ажыра  колбуларыс бек тӧзӧгӧлӱ.

Ӧткӧн јайаандык јол-јорык јанынаҥ мындый санаа келди. Ол ло башкир, татар албатыларда театрлары кӧп. Темдектезе, башкирлерде јети-сегис, татарларда – тогус театр, олордыҥ ортозында  меценаттар да бар ине.  Айдарда, олордыҥ ортозында конкуренция-маргаан да болуп јат. Сценага чыгарып јатканы бӱгӱнги кӱнде ӧдӱп јаткан јӱрӱм. Је ол кӱнӱҥги јӱрӱмди бис онойдо кӧрӧдис, је качан сценага чыгарарда, коркумчылу.

Бӱгӱн бис, Павел Кучияктыҥ адыла адалган эл театр, Алтай Республиканыҥ тӧзӧлгӧнинеҥ ала 30 јылдыгына, алтай албатыныҥ Россияга бойыныҥ кӱӱниле киргенинеҥ ала 265 јылдыгына учурлай режиссер Андрей Борисовтыҥ тургускан «Восхождение на Хан-Алтай» деген ойынын кӧргӱзедис.

Бис бу ойын-кӧргӱзӱни он биринчи јыл кӧргӱзип јадыс. Јилбӱ јаан. Бу иш тергеениҥ алтын кӧмзӧзине кирер деп алаҥзыбай јадым. Актерлордыҥ ченемели јаан, ӧзӧги «бышкан» деп айдарга јараар. Бу јылдыҥ ӱлӱрген айында ойын-кӧргӱзӱни Томск јаар апарарыс.

К. ПИЯНТИНОВА