Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Алтай Республиканыҥ тӱӱкизин эткен улус

02.07.2021

Алтайский крайга кирип турган Горно-Алтайский автономный область Россия Федерацияныҥ толо тап-эриктӱ субъеги – Алтай Республика болуп јаҥырта тӧзӧлгӧнинеҥ ала 30 јыл ӧтти. Тергеебистиҥ салымында бу чын эдилген шӱӱлте болгон ло оныҥ кийнинде таҥынаҥ ӧзӱм алынган јылдар республикабысты јарандырган. Бӱгӱн Алтай Республика Россия Федерацияныҥ турумкай ӧзӱм алынып турган тергеелериниҥ бирӱзи.

Јуртээлемде ле промышленностьто, јадар јерлер ле јолдор тударында, јонјӱрӱмдик бӧлӱкти ӧскӱреринде республика јаан једимдерге јеткен. Мында бистиҥ јерлештеристиҥ, јурттыҥ тегин ишчилеринеҥ ала аймактардыҥ администрацияларыныҥ ла республиканыҥ государственный јаҥыныҥ органдарыныҥ ишчилерине ле башкараачыларына јетире, јаан ӱлӱзи бар. Олор тургускан амадуларга јединерге турумкай ла чылазыны јоктоҥ иштеген. Бу юбилейлик керек-јаракта шак ла олор, бӱгӱнги ӧзӱмниҥ тӧзӧлгӧзин салган улус керегинде айдар керек деп санандым. Салым меге олорло кожо иштеер ырыс берген.

Алтай Республика тӧзӧлип, Россия Федерацияныҥ таҥынаҥ субъеги болуп будына турган јылдар Россия Федерация бойы суверенный государство – телекейлик тап-эриктиҥ субъеги – болуп турган јылдарга келишкен.

Россия Федерацияныҥ ла ого кирип турган республикалардыҥ государственный суверенитеди керегинде Декларацияларды јӧптӧгӧни јаҥы айалгаларда толо иштеерин јеткилдеер федерал ла тергеелик јасактарды јӧптӧӧр иштерди тӱргендедерине экелген.

Республикан јасактарды белетеери аайынча тӧс јӱк республиканыҥ Ӱстиги Совединиҥ баштапкы Президиумынаҥ Валерий Иванович Чаптыновко, Виктор Иванович Чулковко, Даниил Иванович Табаевке, Мария Павловна Гайдабруска, Семен Иванович Зубакинге, Игнатий Иванович Сумачаковко ло Владимир Сергеевич Торбоковко келишкен. Президиумныҥ ижине бастырајандай јӧмӧлтӧни Степан Сузанович Тюхтенев јетирген. Бу улустыҥ профессионал, бойыныҥ ижине каруулу болгоны биске, депутаттарга, тем болгон. Олордыҥ тӱни-тӱжи иштеер аргалу ла јана баспас кылык-јаҥду болуп, сӱрекей кыска тӱӱкилик ӧйдиҥ туркунына республикабысты толо јасакберим тӧзӧлгӧлӧ јеткилдегенин, мынаҥ улам тергеебис једимдӱ ӧзӱмниҥ јолына тура бергенин канча јылдар ӧткӧн соҥында оҥдоп турбай.

Јасактар белетеер органныҥ бойыныҥ ижин чокумдаар јасактарла кожо јӧптӧгӧн баштапкы јасактардыҥ бирӱзи Алтай Республиканыҥ башкарузы керегинде јасак болгон. Ол јасак аайынча Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ баштапкы председателине, В. И. Чаптыновтыҥ айткан шӱӱлтези аайынча, В. И. Петров тудулган. Оноҥ ары, В. И. Петровтыҥ айткан шӱӱлтезиле депутаттар болуп Алтай Республиканыҥ баштапкы башкарузыныҥ турчылары: А. И. Ялбаков, М. З. Гнездилов, А. И. Завьялов,
И. И. Белеков, А. П. Манзыров, Г. Н. Пильтин,
Ф. Э. Троценко, В. И. Чичинов, Н. И. Куропятник, Н. П. Федорова, А. А. Серебрянников ло
А. С. Тюхтенев јӧптӧлгӧн.

Москвада Алтай Республиканыҥ јаантайынгы чыгартузы тӧзӧлгӧнин аҥылап темдектеер керек. Алтай Республиканыҥ статузы тергеебиске РФ-тыҥ башкарузыла, оныҥ министерстволорыла, ведомстволорыла, ороонныҥ Федеральный Јууныла чике иштеер арга берген. Јаантайынгы чыгартуныҥ тӧс амадузы Алтай Республиканыҥ государственный јаҥыныҥ органдарыныҥ ла Россия Федерацияныҥ ла оныҥ субъекттериниҥ государственный јаҥдарыныҥ органдарыныҥ ижин ууламјылап апарары болгон.

Јаантайынгы чыгартуныҥ баштапкы башкараачызына А. П. Манзыров тудулган. Ол кыска ӧйдиҥ туркунына бу чыгартуныҥ јарамыкту ижин тӧзӧп ийген. Республикадаҥ орооныстыҥ тӧс калазына барган бастыра улус, студенттердеҥ ала бойыныҥ сурактарыныҥ аайына чыгарга келгендерге јетире, ол јылдарда чыгартуда иштеген ишчилерге эмдиге быйанду јӱрет. Олордыҥ бойыныҥ да тӧс ижи кӧп болгон, је мынаҥ барган улуска олор јаантайын болужатан.

Баштапкы башкару иштеп баштаганынаҥ ала республиканыҥ јасакберим ижинде эрчимдӱ туружып баштаган:

  1. Алтай Республиканыҥ кӧп калыктарлу албатызыныҥ бирлигин ле кӧгӱс байлыгын чеберлеери, орныктырары ла тыҥыдары.

Бу ууламјы аайынча јасактар белетеер иш В. С. Торбоков башкарган камыска молјолгон. Камыстыҥ ижинде эрчимдӱ болужын депутат Владимир Эмильевич Кыдыев јетирген. Бу эки депутатты айландыра республиканыҥ культуразыныҥ ла кеендигиниҥ, билиминиҥ ле ӱредӱлигиниҥ, элбек јетирӱлер эдер эп-аргаларыныҥ чыгартулу улузы бириккен. Олордыҥ баштаҥкайыла республиканыҥ кажы ла кижизине јаан учурлу болгон ло эмди де болуп турган иштер башталган. Олордыҥ тоозына озо ло баштап мындый иштерди кийдирер керек:

– Алтай ла оныҥ улузы керегинде тӱӱкилик кереести ле чындыкты орныктырары.

Јӱк ле Алтай Республика тӧзӧлгӧн соҥында мындый иштерди бӱдӱрер арга ачылган. Шак ла ол јылдарда Алтайдыҥ кӧп тоолу улузыныҥ, ол тоодо калыгыстыҥ чындык уулы Григорий Иванович Чорос-Гуркинниҥ, ады-јолын актаары ла ӱргӱлјикке кийдирери аайынча иштер башталган.

Республиканыҥ тӧрӧлчи кӱӱндӱ кижизи ле фронтовик Чепкин Порфирий Ивановичтиҥ иштерин аҥылап темдектеер кӱӱним бар. Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ јалаҥдарында јеҥ јастанган јуучылдар ла политический айдуларда корогондор керегинде Алтай Республиканыҥ кӧп томду кереес бичигин кепке базары аайынча иштер 90-чы јылдардыҥ бажында оныҥ башкартузыла башталган. Бӱгӱн бу бичиктер Москвада Поклонный кырда Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ музейинде, телекейдиҥ кӧп тоолу ороондорыныҥ библиотекаларында бар болуп јат.

– Албатыныҥ чӱм-јаҥдарын ла јаҥжыгуларын орныктырары.

Бу иш адакыда текши албатыныҥ сӱӱген «Эл Ойын» байрамын тӧзӧӧрин ууламјылаган. Эмди Эл Ойын Алтай Республиканыҥ эл-јонын бириктирип турган јаҥжыккан байрам болуп јат.

– Горно-Алтайсктыҥ педагогический институдын Горно-Алтайсктыҥ государственный университедине јаҥырта тӧзӧгӧни.

Оныҥ баштапкы ректоры болуп Алтай Республиканыҥ депутады Табакаев Юрий Васильевич турган эди. Бӱгӱн ГАГУ — ӱредӱ берип турган ла билим тӧс јер. Ол тергеебистиҥ јадын-јӱрӱминиҥ бастыра бӧлӱктерине керектӱ кадрлар белетейт.

Бу ла мынаҥ да ӧскӧ кӧп иштер, анайда ок ол тушта јӧптӧлгӧн Алтай Республиканыҥ кӧп калыктарлу албатызыныҥ тилин, культуразын, чӱм-јаҥдарын ла јаҥжыгуларын чеберлеери ле ӧскӱрери аайынча јасактар тергеебистиҥ бирлигин тыҥыткан ла келер ӧйгӧ ижемјилӱ алтам эдер арга берген.

  1. Алтай Республиканыҥ ар-бӱткенин корыыры.

Алтайдыҥ ар-бӱткендик байлыктары керегинде бӱгӱн бастыра Россия ла телекей ичинде билер. Оны корыыры ла кӧптӧдӧри аайынча јаан учурлу јасактар тергеениҥ парламенти иштеп баштаган баштапкы кӱннеҥ ала јӧптӧлгӧн. Владимир Кучукович Сабинниҥ ады-јолын адап тура, ого быйанду јӱредим. Бу кижи Айландыра турган ар-бӱткенди корыыр комитетти башкарган. Бу комитет Алтай Республиканыҥ аҥылу корулалып турган јерлери ле объекттери керегинде јасакты белетеген эди. Ол јасак ого тӱҥейлеш федерал јасактаҥ озо јӧптӧлгӧн болгон. Федерал јасак бистиҥ јасакка тайанып, белетелгенин аҥылап темдектеерим. Соҥында ол Алтай Республиканыҥ ар-бӱткениниҥ 5 объегин ЮНЕСКО-ныҥ ар-бӱткенниҥ  энчизиниҥ Телекейлик тооломына кийдирер тӧзӧлгӧ берген. Ӱч-Сӱмер, Тымыктыҥ јери Ӱкек, Алтын Кӧл, Кадындагы ла Алтайдагы заповедниктер Байкал кӧллӧ, Камчатканыҥ вулкандарыла, Коминиҥ аркаларыла кожо телекейлик ар-бӱткенди корыыр статус алган, Јер-телекейдиҥ ар-бӱткен байлыктарыныҥ тооломына кирген.

Анайда ок ороон ичинде баштапкылардыҥ тоозында Алтай Республиканыҥ Кызыл бичиги кепке базылган.

  1. Алтай Республикада јадын-јӱрӱмниҥ бастыра бӧлӱктериниҥ толо иштеерин јеткилдерине керектӱ айалгалар тӧзӧӧри.

Ӧткӧн чактыҥ 80-чи јылдарыныҥ учын ла 90-чы јылдарыныҥ бажын кызалаҥ (кризис) деген бир сӧслӧ айдып саларга јараар. Ол јаҥыс ла экономический кызалаҥныҥ эмес, је анайда ок государственный башкартуныҥ кызалаҥыныҥ јылдары болгон. Олор Советский Союзтыҥ јайрадылыжына экелген. Андый кӱч айалгаларда јиит республикада јадын-јӱрӱмниҥ бастыра бӧлӱктерин акча-манатла јеткилдеериниҥ сурактарыныҥ аайына чыгатан јӱк Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ баштапкы председатели В. И. Петровтыҥ ла оныҥ командазыныҥ турчыларына келишкен.

Ишјалга районный кожулта акча 40 процентке кӧдӱрилген, Семипалатинсктеги полигондо ядерный от-алыштырулардыҥ салтарларын јоголторы аайынча федерал программага киргенис, Улаган ла Кош-Агаш аймактарга Јака Тӱндӱктиҥ аймактарына тӱҥдештирилген статус берилген ле башкаруныҥ оноҥ до ӧскӧ кӧп тоолу јӧптӧри республикага ол уур-кӱч јылдарды ӧдӧргӧ болушкан.

Республикан бюджетти јӧмӧӧринде јаан  болужын орооныста тӧзӧлгӧн баштапкы акча-манат институт – «Туулу Алтай» деп јайым эколого-экономикалык зона јетирген. Оны тӧзӧӧр деген санаа-шӱӱлтени бистиҥ билимчи ле изобретатель, ол тушта РСФСР-дыҥ Ӱстиги Совединиҥ депутады Ю. А. Лебедев эткен. Оныҥ мындый шӱӱлтезин республиканыҥ башкараачылары В. И. Чаптынов ло В. И. Петров, анайда ок РФ-тыҥ башкарузыныҥ председатели Иван Степанович Силаев јӧмӧгӧндӧр.

«Туулу Алтай» деп јайым эколого-экономикалык зонаны ӧскӱреринде јаан ӱлӱзин А. Н. Алчубаев, Н. М. Тайтаков, Ю. В. Антарадонов ло билимчи экономисттер М. П. Зотов, С. Л. Ленкин ле Л. М. Шодоева јетиргендер.

Алтай Республиканыҥ ӧзӱминиҥ 90-чы јылдардыҥ бажында талдап алган ууламјызын О. Л. Хорохординге башкарткан бӱгӱнги башкару улалтып јатканы јакшы. Республиканыҥ башчызына ла оныҥ командазына «Ноосфера» деп инновационный билим-технологический тӧс јер тӧзӧӧринде акту кӱӱнимнеҥ једимдер кӱӱнзейдим. Бу иш бӱткен соҥында, ол тергеебистиҥ экономиказын ӧзӱмниҥ јаҥы бийиктехнологический кемине јетирер деп бӱдедим.

Алтай Республиканыҥ Государственный Јууны – Эл Курултайдыҥ баштапкы созывыныҥ депутады болгом учун оныҥ ижине токтоп ийейин.

Баштапкы созывтыҥ ижи бажынаҥ ала учына јетире Алтай Республиканыҥ Конституциязын белетеерине ле јӧптӧӧрине учурлалган. Бир мандатту округтарда талдалган 27 депутаттаҥ турган Эл Курултай Президиумын тӧзӧгӧн. Ого В. И. Чаптынов, В. В. Волков, Д. И. Табаев, М. П. Гайдабрус, В. Б. Карамаев, В. В. Ромашкин, С. Т. Пекпеев, Л. В. Чеконова, В. В. Кудачин кирген. Конституцияны белетееринде республиканыҥ тоомјылу ла јарлу 30 кижизинеҥ турган камыс тӧзӧлгӧн болгон.

Аҥылу быйанду сӧстӧрди тооп јӱрген улуска айдарым. Олор ол кӱч ӧйлӧрдӧ Горно-Алтайск каланыҥ администрациязын ла Алтай Республиканыҥ аймактарын башкарган улус: В. А. Облогин, И. С. Куюков, Н. Я. Болтухин, В. Акпашев, А. М. Борисов, Г. П. Сумин, С. Э. Кыдыев, С. С. Тузачинов, В. П. Барабошкин, И. И. Тобоев, А. Б. Соколов, М. Б. Кыдырбаев, А. Ж. Джаткамбаев, Ю. С. Сребрянский, П. И. Бурлаков, В. И. Ялбаков. Бу улус јербойында эл-јонло јуук колбуда иштеген, олорло уур-кӱчтерди теҥ-тай ӱлешкен. Бу улус јогынаҥ парламент толо иштеп болбос то эди.

Эл Курултайдыҥ туразында ӱч јылдыҥ туркунына, бир де токтобозынаҥ Тӧс јасакты — Алтай Республиканыҥ Конституциязын – белетеери аайынча иш ӧткӧн. Анайып, 1997 јылдыҥ кичӱ изӱ айыныҥ 7-чи кӱнинде ол јӧптӧлгӧн. Алтай Республиканыҥ Конституциязын јӧптӧгӧниле колбой Алтай Республиканы тӧзӧӧр лӧ оноҥ ары ӧскӱрер јаан аргалар ачылган. Анда турушкан бастыра улустыҥ ады-јолдоры албатыбыстыҥ тӱӱкизине кирер деп бӱдедим.

1997 јылдыҥ куран айыныҥ 10-чы кӱнинде, Конституцияны јӧптӧгӧнинеҥ эки ай ӧткӧн соҥында, В. И. Чаптынов ак-јарыктаҥ јӱре берген. Алтай Республиканыҥ баштапкы башчызы В. И. Чаптынов ло бастыра јӱрӱмине албатызына иштеген, Алтай Республиканы тӧзӧӧринде ле оны ӧскӱреринде турушкан, бӱгӱн бистиҥ јаныста јок улус керегинде јаркынду кереести бис ле келер ӱйелер качан да ундыбазыс.

Алтай Республика тӧзӧлгӧнинеҥ ле ала бистиҥ албаты эҥ артык чыгартулу улузын Россия Федерацияныҥ Ӱстиги Совединиҥ ле Государственный Думазыныҥ депутаттарына, Федерация Совединиҥ турчыларына талдаган. Олордыҥ ады-јолдоры: В. И. Чаптынов, В. И. Петров, Ю. А. Лебедев, Д. И. Табаев, М. З. Гнездилов, М. И. Лапшин, С. И. Зубакин, В. В. Ромашкин, С. Т. Пекпеев, И. И. Белеков, Р. Б. Букачаков, Ю. В. Антарадонов, Т. А. Гигель ле В. В. Полетаев. Бу улус албатыбыстыҥ адын федерал кеминде једимдӱ кӧдӱрип јӱрген, ороонныҥ јасакберимин јарандырарында ла тӧрӧл республиказыныҥ ӧзӱмине ӱлӱзин јетирген. Бис олорло оморкойдыс!

Тӱӱкилик ӧзӱм ӧйинде Алтай Республиканыҥ башчылары болуп В. В. Волков, С. И. Зубакин, М. И. Лапшин ле А. В. Бердников турган. Алтай Республиканыҥ Государственный Јууны – Эл Курултайдыҥ председатели болгон улус: В. В. Волков, Д. И. Табаев, И. Э. Яимов, И. И. Белеков ло В. Н. Тюлентин. Олордыҥ кажызы ла, ол тоодо Эл Курултайдыҥ бастыра созывтарыныҥ депутаттары ла олордыҥ тӧзӧгӧн башкаруларыныҥ турчылары республиканыҥ јонјӱрӱм-экономикалык ӧзӱмине билдирлӱ камаанын јетирген ле эл-јон ортодо тоомјыда јӱрет.

Ӧй ичкери барат ла јӱрӱм республика алдына јаҥы кычырулар тургузат. Олор учурыла, республика тӧзӧлип турган јылдардыйына кӧрӧ, јабыс эмес. Алтай Республиканыҥ Башчызы О. Л. Хорохординге, Алтай Республиканыҥ Государственный Јууны – Эл Курултайдыҥ Председатели А. П. Кохоевке, депутаттарга ла башкаруныҥ турчыларына акту кӱӱнимнеҥ једимдӱ ле турулталу иш кӱӱнзейдим. Алтай Республиканы башкарып турган јылдарар оныҥ бастыра эл-јоныныҥ јадын-јӱрӱмин јарандырган ла экономиказыныҥ тӱрген ӧзӱм алынган јылдар болзын!

Валерий Кудачин

 

ТОП

«Гуркин» деген телекей: ачылталар ла јажыттар

Г.И. Гуркин ӱйи Мария Агафоновнала Оносто садында Атту-чуулу алтай јурукчы, политикалык ла јондык ишчи Григорий Иванович Чорос-Гуркинниҥ чыккан ӧйин ле јерин чокумдаган јаҥы документтер табылган. «ХХ чактыҥ башталарында Туулу Алтайда эҥ јарлу јон-политикалык ишчилердиҥ бирӱзи, јурукчы Григорий Иванович Чорос-Гуркин 1870 јылдыҥ чаган айыныҥ 12-чи кӱнинде Улалуда чыккан деп чотолот. Је Алтай Республиканыҥ Государстволык архивинде Улалудагы

«Јурукчыныҥ јуртын орныктырары – тӧс иш»

Јурукчыныҥ Оностогы јуртында Атту-чуулу алтай јурукчы, ады јарлу јондык ла политикалык ишчи Григорий Иванович Чорос-Гуркинниҥ чыкканынаҥ ала 155 јылдыгыла колбой тергеебисте кандый иштер темдектелгени керегинде Алтай Республиканыҥ А. В. Анохинниҥ адыла адалган Эл музейиниҥ директоры Римма ЕРКИНОВА куучындайт. – Г. И. Чорос-Гуркинниҥ юбилейине белетенери ле оныла колбой быјыл ӧткӱретен иштер керегинде Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ јакааны

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым