Алтайдыҥ јарлу шиҥжӱчизи

02.07.2021

Алтайдыҥ шиҥжӱчизи, тӱӱкичи, этнограф, фольклорист Степан Иванович Гуляевтиҥ чыкканынаҥ ала 215 јылдыгы јаан изӱ айда темдектелер.

С. И. Гуляев Колывано-Воскресенский туулык округтыҥ Алейск јуртында унтер-шихтмейстердиҥ билезинде чыккан. 1827 јылда Барнаулдагы туулык училищени божоткон ло Петербург јаар каанныҥ кабинединиҥ туулу бӧлӱгине писарь болуп аткарылган.

Ол тӧс јерде бойыныҥ билгирин бийиктедип, Јураарыныҥ академиязыныҥ эҥирги класстарына ла билимчи-лингвист И. И. Средневскийдиҥ «субботторына» јӱрген. Бойыныҥ јууктары ла кӧрӱш-таныштары ажыра Алтайдыҥ тӱӱкизи ле этнографиязы аайынча материалдарды, туујыларды, кожоҥдорды јилбиркеп јууган. С. Гуляев 1845 јылда билимдеги једимдери учун Јайым экономикалык јондыктыҥ член-корреспонденти, Орус географический обществоныҥ турчы-ишчизине алылган. 1859 јылда Алтай туулык правлениениҥ алтынды таҥынаҥ табары аайынча бӧлӱгинде советниктиҥ ижи келишкен ле ол Барнаул јаар кӧчкӧн.

Степан Иванович тӧс ижиле коштой этнографияла, археологияла, минералогияла, фольклорло, селекцияла јилбиркеп иштеген. Алтай туулык округтыҥ ар-бӱткен јанынаҥ аргаларын, ар-јӧӧжӧзин кыракы шиҥдеген. Белокурихадагы радонду сууларга ајару эдип, ондо эмденер-тустанар јерди баштап ла ол туткан. Алтайда сахарлу свекланы, таҥкыны отургызарын эҥ ле озо ченеген, балыкты тудары аайынча ишти шиҥдеген. Терени будуйтан кара будукты тапкан учун оныҥ ады-чуузы элбеде јарлу боло берген. Солун табынтызын ол Барнаулдыҥ бир којойымына табыштырган. Будуган тередеҥ кӧктӧгӧн тере тондор — «барнаулкалар» јаан суруда болгон. Којойым Степан Ивановичтиҥ тапкан эп-сӱмезиниҥ шылтузында тыҥ байыган.

С. И. Гуляев бойыныҥ јууган ас-мас акчазыла 1862 јылда публичный библиотека ачкан. Оныҥ једимдӱ, нерелӱ ижиниҥ тоозында — калыктыҥ фольклорын чебер јууп ла бир кебине кийдиргени, Алтайда кӧп тоолу туујыларды тапканы. Билимчиниҥ шылтузында Алтай ороондо орус туујы-кай чӧрчӧктӧрдиҥ тӧс јерлериниҥ ӱчинчизи боло берген. 1878 јылда С. И. Гуляевке статский советник деген јамы берилген, ады-јолы «укту-тӧстӱ дворянин» деп јарадылган. Билим билгирин элбеде таркадаачы-јартаачы болуп, јаан ла тузалу иш ӧткӱрген, билим 11 обществоныҥ эрчимдӱ ишчизи болгон.

С. И. Гуляев 1888 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 14-чи кӱнинде амырап калган. Билимчиниҥ јӱрӱмдик, билимдик ижин бичиген оныҥ јуук тӧрӧӧниниҥ эске алынганынаҥ: «Алдында кӱнниҥ эҥиринде ол уулында айылдап отурган. Куучындажып ла отурганча, 9 саатта ол кенетийин ле шакпырап, маҥзаара берди: «Меге тӱрген јанар керек, мени оору кижи сакып јат!» Ол бу ӧйдӧ крестьян улусты сарсу-саптаҥ (ревматизмнеҥ) аспактыҥ тӧгӧдинеҥ ле минеральный ӱстеҥ белетеген кошмокло эмдеген. Эртенгизинде, качан божоп калган С. Гуляев столдо јадарда, оныҥ эмдеген крестьяндарыныҥ бирӱзи билимчини эзедип, 50 акча экелген, эмдегени учун бойын тӧлӱлӱ деп чотогон».

С. И. Гуляевтыҥ мӧҥкӱзи Барнаулда Нагорный сӧӧксалгышта јуулган. Бу калада оныҥ адыла адалган ором бар. Алтай крайдыҥ госкӧмзӧзинде С. И. Гуляевтиҥ ле оныҥ уулы
Н. С. Гуляевтиҥ адылу фонды бар. Бу фондко Сибирьдиҥ, темдектезе, Туулу Алтайдыҥ шиҥжӱчилери улай ла баштанат.

АР-дыҥ Государстволык кӧмзӧзиниҥ бергениле

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина