Чоростордыҥ угы-тӧзиле јилбиркеп, Байат јерине…

02.07.2021

А. В. Анохинниҥ адыла адалган эл музейдиҥ јааны искусствоведениениҥ кандидады Римма Еркинова тоолу кӱндер кайра ишмекчи јол-јорыкла Гуркиндер одузыныҥ, угы-тӧзиниҥ тӱӱкилик тӧрӧлинде — Кемерово областьтагы бачат телеуттарда болды.

Ол јор-јорык ӧйинде чоростор угынаҥ Тыдыковтордыҥ чыгартулу улузыла танышты. Шак ла бу чорос деген ук-тукумнаҥ улу јаан алтай јурукчы Григорий Иванович Гуркинниҥ ада-ӧбӧкӧлӧри тарап-таркап барган ла бу Јаан Бачат деген сууны јараттай јуртаган. Бӱгӱнги кӱнде Белово аймакта бачат телеуттар чук јуртап јат. Олор бойыныҥ ӧйинде аргалу-чакту, ийделӱ-кӱчтӱ болгон «Телеут јер-алтай» («Телеутская землица») деген отоктыҥ эленчик-колончыктарынаҥ.

1924 јылда шиҥжӱчи, этнограф Андрей Викторович Анохинниҥ эске алыныштарында бичигениле, «алтай јурукчы Г. И. Чорос-Гуркин чорос деген ук-тӧстӧҥ чыккан. Олордыҥ кӧп јаны Томск губернияныҥ Кузнецкий уездиниҥ Кичӱ ле Јаан
Бачатта ла кезектей Ойрот областьтыҥ Бийсктеги уездиниҥ Майма, Себи ле Чаргы сууларыла јуртап јат. Туулу Алтайда телеуттар эмигранттар болуп јат, олор бери ӧткӧн јӱсјылдыктыҥ 20-чи јылдарында Байаттаҥ келген. Григорий Иванович Гуркинниҥ карган адазы Тыдык Бачаттаҥ чыгып, озо баштап Кадын салаазыла Кӧкшӧ јуртта јаткан (мынаҥ улам телеуттардыҥ база бир чоло ады «кокшолор»), јада-тура Улалу јаар кӧчкӧн. Мында Иван Прокопьевич Гуркэниҥ (ыраак ада-ӧбӧкӧзиниҥ ады-јолы) билезинде Григорий деген уул чыккан».

Римма Михайловна јол-јорык ӧйинде тергеелер ортодо «Телеуттар бӱгӱнги айалгада: тӱӱкизи, тили, кӧгӱс байлыгы» деген билим-практикалык конференцияныҥ ижинде турушты. Конференция кичӱ изӱ айдыҥ 20-чи кӱнинде Беково јуртта ӧткӧн. Тергеениҥ эл музейиниҥ јааны конференцияныҥ туружаачыларын Гуркинниҥ угы-тӧзиле таныштырды. Ол 20 јылдаҥ ажыра ӧйдиҥ туркунына јурукчыныҥ угы-тӧзи аайынча бедиреништӱ, шиҥжӱлӱ ишти кӧнӱ ӧткӱрген. Јуулгандар Римма Михайловнаныҥ јетирӱзиле јилбиркеп таныштылар.

Оныҥ јартаганыла, 1904 јылдыҥ чаган айыныҥ 1-кы кӱнине тургузылган «Посемейный именной список инородцев села Улала Улалинской инородной Управы» деген ишти ол кыракы шиҥдеген. Онойып, 1904 јылда Гуркиндердиҥ билезинде јурукчыныҥ адазы — 60 јашту Иван Прокопьевич, уулдары — 34 јашту Григорий, 28 јашту Степан ла Григорийдиҥ ӱйи 35 јашту Мария Агафоновна болгонын чокымдап, јартына чыккан.

Онойдо ок Алтайский крайдыҥ госархивиниҥ бу ла јетирӱзинде Григорий Гуркинниҥ уулдары — 7 јашту Александрдыҥ ла 1 јашту Геннадийдиҥ, кыстары — 10 јашту Марияныҥ ла 3 јашту Ангелинаныҥ ады-јолдоры база тоололгон. Тооломго Григорий Ивановичтиҥ карындажы Степанныҥ ӱйи 28 јашту Марфа Петровна, 4 јашту уулы Николай ла 1,5 јашту кызычагы Раиса база кийдирилген. Барнаулдыҥ духовный правлениезиниҥ «Духовная роспись города Бийска и округов, состоящих из входящих волостей за 1867 год» деген бичигинеҥ Римма Еркинова Гуркинниҥ карган адазын 1810 јылда чыккан Прокопий Григорьевич Тыдыков деп чокымдап алган. Онойдо ок оныҥ ӱйи, јурукчыныҥ јааназы 1798 јылдыҥ Варвара Еремеевна болгонын база јартады. Бу ла билеге јурукчы Гуркинниҥ ада-энези база кирген: адазы 1838 јылдыҥ Иван Прокопьевич ле 1839 јылдыҥ Параскева Ивановна.

Јурукчыныҥ ада-ӧбӧкӧзи керегинде база бир јетирӱни сибирский этнограф, публицист Александр Васильевич Адрианов артыргыскан. 1911 јылда «Сибирская жизнь» деген журналда ол «Григорий Иванович — чорос сӧӧктӱ алтай — деп бичиген. — Оныҥ карган адазы — бачат телеут, Бачат деп јурттаҥ кӧчӱп келген. Улалуга эҥ ле озо кӧчӱп келген, јуртаган. Кийнинде мында миссионерлердиҥ станы тӧзӧлгӧн. Карган адазыныҥ ады-јолы Гурке болгон; јурукчы Гр. И. алкы бойыныҥ карган адазыныҥ ады-јолын кереестеп, Гуркин деп ӧбӧкӧни бойына алган».

К. Пиянтинова

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина