Алтайдын Чолмоны

Јарадылган јӧп – иштеерине ууламјылу чокым керектер

06.07.2021

Федерация Совединде Алтай Республиканыҥ кӱндери ӧткӧн. «Субъекттиҥ кӱндери» ле Федерация Совединиҥ јаскы сессиязында иштериниҥ турулталары керегинде сурактарга карууларды СФ-ныҥ конституционный законодательство ло государственный строительство аайынча комитединиҥ председателиниҥ баштапкы ордынчызы, АР-дыҥ государственный јаҥыныҥ бӱдӱреечи органыныҥ чыгартулу кижизи Владимир Полетаев берет:

–Владимир Владимирович, Алтай Республиканыҥ кӱндери Федерация Совединде баштапкы ла катап ӧткӧн. Тергеениҥ кӱндери кандый ӧтти? 

–Алтай Республиканыҥ кӱндери кичӱ изӱ айдыҥ 21-23 кӱндеринде ӧткӧн. Олор Алтай Республиканыҥ тӧзӧлгӧниниҥ 30 ла алтай калыктыҥ бойыныҥ кӱӱниле Россияга киргениниҥ 265 јылдыктары темдектелип турган јылда ӧткӧни учурлу. Бис бу тӱӱкилик керекке кыракы белетенгенис. Алтай Республиканы мындый бийик кеминде кӧргӱзери јаан каруулу ине.

Алтай Республиканыҥ Олег Хорохординге баштаткан делегациязына Артур Кохоев, тергеениҥ башкарузыныҥ ла парламентиниҥ чыгартулу улузы кирген. Ончолорыныҥ ла программалары элбек болгон. СФ-ныҥ комитеттериниҥ элбедилген јети јууны ӧткӧн, олордо тергеениҥ курч сурактарын шӱӱжеринде ле олорды чечеринде јарамыкту јӧптӧр табарында кажыбыс ла турушканыс. Бу јуундарда федерал министерстволордыҥ ла ведомстволордыҥ чыгартулу улузы турушкан, оныҥ учун ончо сурактар јаба кӧрӱлген.

Алтай Республиканыҥ кӱндеринде культура јанынаҥ база программа болгон. Кадындагы биосферный заповедниктиҥ фотоиштериниҥ «Ар-бӱткенниҥ јайаган јаражын корулап алалы» деген кӧрӱзи ачылган. Мениҥ коллегаларым кӧрӱни јилбиркеп кӧргӧн лӧ кӧп улус мындый јараш јерлер Алтайда болгонын кайкашкан.

–Федерация Совединиҥ председатели Валентина Матвиенколо кожо кандый кӧрӱ ачылган?

–СФ-ныҥ калганчы јаскы сессиязыныҥ кӱнинде Валентина Ивановна Алтай Республикага, оныҥ једимдерине, заповедниктӱ јерлерине, тергеениҥ продукталарына, тӱӱкизине учурлалган кӧрӱни ачарында турушкан. Валентина Ивановна Алтай Республикада болгон, оныҥ учун кӧрӱдеги объекттерди ле ӱлекерлерди билген.

–Слер Федерация Совединиҥ председателиниҥ тергеениҥ башкартузыла туштажузында турушканыгар, куучын не керегинде ӧткӧн? 

–Туштажуныҥ тӧс сурагы тергеениҥ јонјӱрӱмдик-экономикалык ӧзӱми керегинде болгон. Бу сурак комитеттердиҥ республиканыҥ делегациязы турушкан бастыра јуундарында кызыл чийӱ болуп барганын темдектеер керек. Олордо Федерация Совединиҥ, федерал структуралардыҥ јӧмӧлтӧ-болужы јоктоҥ республика бойы чечип болбос курч сурактар шӱӱжилген. Туштажу јылу айалгада ӧткӧн.  Валентина Ивановна бар аргаларды бийик баалап, «оору јерлерди» ле олордыҥ аайына чыккадый аргаларды темдектеген.

–Слердиҥ сенатор-коллегалардыҥ кӧбизи Алтай Республика керегинде бу кӱндеринде билген бе? 

–Федерация Соведин тергеелердиҥ палатазы деп адагылайт. Бисте кажы ла јуунда јонјӱрӱдимк-экономикалык, политический ле ӧскӧ дӧ курч сурактарга учурлалган бӧлӱк бар, ондо кажы ла сенатор бойыныҥ тергеезиниҥ сурактарыла айдынар аргалу. Оныҥ учун мен Алтай Республиканыҥ Федерация Совединиҥ, Валентина Ивановна Матвиенконыҥ болужы јогынаҥ чечип болбос  сурактарын чыгаргамда, сенаторлордоҥ бастыра јанынаҥ јӧмӧлтӧ кӧрӧдим. Бис јуук колбуда иштейдис, сенаторлор Алтай Республика керегинде билер.  Је Алтай Республиканыҥ кӱндеринде ол јаҥы, башка јанынаҥ ачылган деер керек. Коллегалар  јурт ээлемде, культурада ла гран-кыйу јанынаҥ колбуларда ӧзӧр кандый аргалар барын ондо билип алгандар.

–СМИ-де АР-дыҥ кӱндери јанынаҥ комментарийлер кӧп, ол тоодо бистиҥ тергеениҥ СФ-да кӱндериниҥ адакы турулталарыла јилбиркейдилер. 

–Кажы ла тергеениҥ кӱндериниҥ тӧс кереги – ол Федерация Совединиҥ пленарный јуунында-туружары. Бистиҥ делегацияныҥ јарым јылга ижиниҥ турултазында Парламенттиҥ Ӱстиги палатазы «Алтай Республиканыҥ јонјӱрӱмдик-экономикалык ӧзӱминиҥ государственный јӧмӧлтӧзи керегинде» Јӧп јараткан. Сенаторлор бу документти бирлик ӱнле јаратканын темдектеер керек.

Јӧпкӧ комитеттердиҥ АР-дыҥ  шӱӱлтелерине тӧзӧлгӧлӧнгӧн уч-јарадулары кирген. Олорды ончозын федерал структуралар јӧмӧгӧн. Бистиҥ сурак-шӱӱлтелерис јарым јылга республиканыҥ делегациязыныҥ турчыларыла, сенатор-лорло, министерстволордыҥ, эксперт биригӱлердиҥ чыгартулу улузыла јаба шӱӱжилген. Јӧптӧ 30 кирези сурак. Ол тоодо А. В. Анохинниҥ адыла адалган Эл музейде археологиялык материалдар кичеер кӧмзӧ; Платово јурттыҥ јанында Кадын кечире кӱрди тудар; Чуйдыҥ јолын мобильный колбула јеткилдеер; «Ташанта» деп ӧткӱрер пунктты јаҥыртар; «Карагай—Казахстанныҥ граны» јерде ӧткӱрер пункт тӧзӧӧр; Алтай Республиканы ла Казахстан Республиканы колбоор јолды тудар. Онойдо ок бир канча аймактарда культураныҥ тураларын, балдардыҥ кеендик школдорын капитально ремонттоор ло ӧскӧ дӧ иштер кирген.

«Ӧскӱс ле ада-энезиниҥ кичеемели јок арткан балдарды јонјӱрӱмдик јанынаҥ јӧмӧӧри аайынча ӱзеери гарантиялар керегинде» деп јасактыҥ ӱлекериниҥ Эл Курултайдыҥ эткен баштаҥкайына аҥылу ајару эдилген. Баштаҥкайда ӧскӱс балдарга јадар јердиҥ «тӱндӱк сертификаттар» ошкош сертификаттарын берери керегинде айдылган. Мен сананзам, мындый ээжини јаҥыс ла бистиҥ тергееде эмес, ӧскӱстерди јадар јерле јеткилдеер сурак курч турган ӧскӧ дӧ субъекттерде кийдирер керек.

–Федерация Совединиҥ Јӧби шӱӱлтелер ле кеминде артып, ондогы керектер бӱтпей калбас па? 

–Ондый болбос. СФ-ныҥ Јӧби Россия Федерацияныҥ башкарузында ла оныҥ структураларында кыракы кӧрӱлип јат. Оноҥ ары олор тергеелердиҥ Ӱстиги палатазына эдилген иштер керегинде отчет эдер молјулу. Сенаторлордыҥ «Алтай Республиканыҥ јонјӱрӱмдик-экономикалык ӧзӱминиҥ государственный јӧмӧлтӧзи керегинде» Јӧби нормативный документ эмес, а иштеерине ууламјылу чокым керек.

Эмди ончо керек тӱрген ле чыҥдый иштееринде. Кезик пункттар Алтай Республиканыҥ башкарузына келижет. Федерал ведомстволорго керектӱ угузулар, документтер аткарар керек. Мында сенаторлордыҥ Россия Федерацияныҥ башкарузыла колбулар тудары јаан учурлу. Бу јӧпти бӱдӱрери эҥ бийик шиҥжӱде болорына бӱдедим.

–Ороонныҥ тергеелериниҥ кӱндеринде јарадылган јӧптӧрди сенаторлор алдында да јараткандар. Олор бӱткен бе? 

–Тергеелердиҥ кӱндери 2006 јылдаҥ ала ӧткӱрилет, бастыразыла каруу берер аргам јок (каткырат). СФ-ныҥ федеративный устройство, тергеелик политика, јербойында башкарынары ла Тӱндӱктиҥ керектери аайынча комитединде (бу комитет СФ-да тергеелердиҥ кӱндерин ӧткӱрериле иштейт) коллегаларымныҥ айтканыла, «Тергелеердиҥ кӱндериниҥ» бастыра јӧптӧринде шӱ-ӱлтелердиҥ 90% бӱдӱп јат. Арткан бӱтпеген 10% узак ӧй, кӧп арга-кӱч, акча керексийт эмезе ӧскӧ керектер болуп кубулган.

–Слер тергеениҥ ӧткӧн кӱндерин республикага кандый деп баалайдыгар? 

–Текшилей алза, Алтай Республиканыҥ кӱндери сӱреен јакшы ӧткӧн. Уч-турулталу баа берерге эрте, СФ-ныҥ Јӧбиниҥ федерал кеминде бӱдерин сакып алалы, бир јылдаҥ уч-турулталарын кӧрӧрис.

–Алтай Республиканыҥ Федерация Совединде кӱндерине белетенер сурак Федерация Совединиҥ Слердиҥ кирип турган комитединиҥ бисте ӧткӧн јуунында база шӱӱжилген. 

–Эйе, Федерация Совединиҥ конституционный законодательство ло государственный строительство аайынча Комитеди кӱӱк айдыҥ учында Алтай Республикада јуунын ӧткӱрген. Ондо «Государственный башкартуда јетирӱлик технологияларды кийдирериниҥ ле тузаланарыныҥ тап-эрик ле экономикалык сурактары» деп темала куучын ӧткӧн. Јуун федерал ведомстволордыҥ, јаан компаниялардыҥ ајарузында болгоны, Россияныҥ ФНС-ы, Московский областьтыҥ тергееле башкарар тӧс јери ченемелдериле ӱлешкени сӱӱндирген.

Комитеттиҥ председатели Андрей Александрович Клишас АР-дыҥ башчызы, АР-дыҥ башкарузыныҥ председатели Олег Леонидович Хорохординле, АР-дыҥ Эл Курултайыныҥ председатели Артур Павлович Кохоевле, бисле, тергеениҥ Федерация Совединде чыгартулу улузыла, јуун ӧткӱрген, ондо Алтай Республиканыҥ кӱндерине белетенер сурак шӱӱжилген.

Выездной јуунда сенаторлор эл-јондыктыҥ, билим биригӱлердиҥ, тергеениҥ парламентиниҥ, кижиниҥ тап-эриктерин корыыр институттардыҥ, аргачылардыҥ ла ГАГУ-ныҥ студенттериниҥ чыгартулу улузыла эрмек-куучын ӧткӱргенин аҥылу темдектеерге турум. Тергеени ӧскӱрери аайынча јасакберим баштаҥкайлар, јаҥы шӱӱлтелер, јетирӱлик јаҥыртулар тузаланары керегинде сурактар кӧрӱлген. Ондый иш бистиҥ депутаттарга, башкаруныҥ турчыларына тергеениҥ јетирӱлик ӧзӱмиле иштеерине тӧзӧгӧ берген деп сананадым.

–Јетирӱлик трансформация кӧп организацияларда. Эмди «онлайн» эмезе «вкс» јуунла кемди де кайкатпазыҥ. Слер эл-јонло колбу тударында кандыйыла тузаланадыгар? 

–Улусла туштажарын сӱӱп јадым, је эмдиги айалгада јерлештердиҥ су-кадыгын сананар керек. Кӧп баштанулар, шӱӱжӱ-куучындар соцсетьтер ажыра болуп туру.

Эл-јонло туштажулар ӧткӱреримде, «изӱ линияла» тузаланадым, ол ажыра улус туштажуга бичидип алат. Оныҥ кийнинде угузу бергендердиҥ тооломыла олорго бойым телефон согодым, колбуныҥ шылтактарыла кемле де колбу тудулбай калат. Кандый да болзо, ончо баштанулар тергеениҥ ведомстволорыла, шиҥжӱ органдарыла јаба кӧрӱлет, кандыйын да иштеерге Федерация Соведине апарадым. Ондый колбуныҥ шылтузында јерлештер кӧп ӧй јылыйтпай јат. Меге баштанарга болуп, калага келбей јадылар. Оныҥ ордына билезинде, айылында болуп турулар.

–Кичӱ изӱ айдыҥ 23-чи кӱнинде Федерация Совединиҥ калганчы јаскы сессиязы ӧткӧн. Јаскы сессияда ижигер керегинде куучындап берзеер? 

–Тӧс иш Россия Федерацияныҥ Президенти Владимир Владимирович Путинниҥ Россия Федерацияныҥ Федерал јуунына Баштанузында тургускан керектериле иштеери јанынаҥ болгон. Баштану ок парламенттиҥ ижине тӧс ууламјы берип јат.

Баштануда адалган керектерди бӱдӱреринде башка-башка аргалар тузаланылат: парламенттеги угуштар, кӱрее-куучындар, выездной јуундар, јуундар, эл-јондыкла эрмек-куучындар.

Россия Федерацияныҥ президентиниҥ Баштанузын бӱдӱрери аайынча јарадылган јаан кубулталардыҥ тоозында јонјӱрӱмдик учурлу сурактар болгон. Ол тоодо јаан изӱ айдыҥ 1-кы кӱнинеҥ ала 8-теҥ 18 јашка јетире балдарлу толо эмес билелерге, барлу ӱй улуска ай сайынгы тӧлӧмирлер эдилери, оорыган 7 јашка јетире балала отурганы учун больничныйдыҥ кемин сыгын айдыҥ 1-кы кӱнинеҥ ала бийиктедери керегинде јасактарды адаарга јараар.

Баштанудаҥ башка нотариаттыҥ системазыныҥ ижин, граждан служащийлердиҥ ротациязын, кижиниҥ тап-эриктери аайынча институтты јарандырарыла, таҥынаҥ улустыҥ инвестицияларын страховать эдериниҥ системазын тӧзӧӧриле иштейдим. Бу мениҥ ижимде јаба туружып турган јасактардыҥ ӱлекерлериниҥ тӧс тооломы.

Јаскы сессияныҥ турулталарынаҥ кӧрзӧбис, ол кызу ла эрчимдӱ айалгада, је јакшы уч-турулталарлу ӧткӧн.

–Владимир Владимирович, бистиҥ интервью элбек болуп калды. Толо каруулар учун быйан! Газеттиҥ редакциязы Слерди бийик кайралла – Россия Федерацияныҥ коруланар министри Сергей Кужугетович Шойгуныҥ Слерге табыштырган «Јуучыл најылыкты тыҥытканы учун» деп медальла – уткуп туру.  

–Быйан. Газеттиҥ ӧмӧлигин ле ончо јерлештерди Алтай Республиканыҥ кӱниле уткуп турум. Кажыгарга ла бек су-кадык, једимдер ле амыр-энчӱ кӱӱнзейдим!

Н. Саданова