Алтайдын Чолмоны

ЈЕРЛЕШТЕР

06.07.2021

М. В. Чевалковтыҥ адыла адалган эл билиотека бежинчи јыл «Тирӱ классиканы алтай тилле» деген ченелте-кӧрӱ-маргаанды тергее кеминде ӧткӱрет ле ондо «Чӱмдемел кӧчӱрме» деген ууламјы бар. Быјыл бир канча иш аҥылап темдектелди. Ол иштердиҥ тоозында Экинурдыҥ орто ӱредӱлӱ школыныҥ 9-чы клазыныҥ ӱренчиги Виктория Тысованыҥ М. В. Шукшинниҥ орус тилле «Земляки» деген куучынын су-алтай тилле сӱреен јакшы кӧчӱрилген. Кӧчӱрме иш, баштапкы ченелте Викторияныҥ баштапкы ижи болуп јат.

Тӱнде jаҥмыр jаады. Ыраакта кӱкӱрт кӱркӱреп турала, тымый берди. Таҥ адарда ла, кӱн койу туманныҥ олjозынаҥ айрылып, jаҥмырга кӧпкӧн jалбырактарда кӱмӱштий суркурай берди. Jабыс ӧзӧктӧрдӧ ӱргӱлеген тумандар кӱӱн-кӱч jогынаҥ jердеҥ кӧдӱрилип, ыраап баргылайт.

Jажы jаанап, карый берген кижи jӱрӱмниҥ учы, ӱле-коногы керегинде токыналу сананат. Бу ла ӧйдӧ кижиге jӱрӱмниҥ jажыттары, кайкамчылу учуры, ойгоры, кеендиги ачылат. Кемниҥ де санаазыла болзо, кижи jӱрӱмдик jолы канча ла кире узун болотон болзо деп сананат. Оныҥ кийнинеҥ ак-jарыктаҥ ыраап барат.

Jӱрӱмнеҥ баргылайт. Арыган аттардыҥ jылузымак сулугыныҥ араай шыҥыраган табыжы чылап, барган улустыҥ алтамдары jерге томылып артат. Jакшы, сӱреен jакшы иженерге, сакыырга! Барар да кӱӱниҥ келбес!

Jаҥмырга кӧпкӧн орык jолло буурайган карганак браатты. Барып jаткан кереги – айылдагы уйына ӧлӧҥ чаап алары.

Јурт ыраакта тӧстӧктиҥ ары jанында кӧрӱнбей артып калды. Апшыйактыҥ кӧстӧп брааткан ӧзӧктиҥ ады – Кучугурлар. Бу бийик эмес тӧҥдӧрлӱ элбек jалаҥдар – кырдыҥ эдегинде. Ээчиде тӧҥгӧ чыгып барзаҥ – бастыра ӧзӧк мынаҥ кӧрӱнет. Бу ӧзӧкти ӱч jанынаҥ ӱн jок кырлар курчайт. Байлык ӧзӱмду jалаҥ. Озодоҥ бери улустыҥ ӧлӧҥ чапкан jерлери. Ӧлӧҥ-чӧби арбынду бӱдер jер. Тӧмӧндӧй – тӧҥӧзӧкту сас, ондо серӱӱн, агаштардыҥ ортозына кирзеҥ, чыктыҥ талчык jыды jытанар. Тойу, ӧҥжик jердеҥ шилдий ару тоҥмок суучактар сызылып чыгат. Амтамдузын кайкаарыҥ! Отурар ла кӱӱниҥ келер; отурзаҥ – кунукчыл, карыкчалду санаалар олjолоп ийер. Кезик улуска сениҥ барыҥ да, jогыҥ да тӱҥей… Jе… Бу кееркедим jӱрӱм нениҥ учун сый болуп берилген, бойыҥ да оҥдобой каларыҥ. Оны та канайда jӱретен? Меҥдей-шиҥдей ӧдӱп калган jӱрӱм, бир де токтой тӱжӱп сананбаган ӧйлӧр jӱректи сыстадып ла чымылдадып келет.

Кӱн ӧксӧп келди. Тумандар бийиктеп, тӱби jок теҥеридеги куштый кайылып калды. Jер-энениҥ jылу тыныжы ыраакта jиргилjинделип кӧрӱнет.

Кӱн там ла изип, меестердеҥ келген изӱ кей jабыстай тӱжӱп, чыкту оҥкокторго кебелип калгандый, тымый берди, jаш ӧлӧҥниҥ татузымак jыды башты айландырат.

Апшыйак базыдын чала тӱргендедип, арткан кӱчин чеберлеп, бойына тыҥдаланып браатты.

Бу jолло ол jойу да, атту да jӱрген. Кажы ла бурылчыкты, кажы ла тӧҥди билер, адыныҥ jорыгын бу jолго келиштире ажындыра ууландырып туратан. Эмди ат та jок! Карганак минген аттарыныҥ кажызыныҥ ла кылыгын, jорыгын
билетен. Эҥ ле карамдузы – калганчы ады: ол оны сатпаган да, толыбаган да, сыгандар да уурдабаган – ат бойы ла ӧлӱп калган.

Ол керек одус ӱч jылда болгон. Карганак (ол ӧйдӧ карган эмес, jе деген эр, Анисим Квасов (Анисимка дежетен), колхозто объезчик болуп турган тужы. Коркушту торо jыл болгон. Албаты-jон чалкан кайнадып, амбарларда кыш чыккан аштыҥ артканын терип-jип, корондолып та туратан. Jаҥы аштыҥ тӱжӱмин энчикпей сакыйтандар. Иженгени – jаҥыс ла уйлар: аштап-торолоп jаткан болчомдорды jаҥыс ла уйдыҥ сӱди аргадайтан.

Бир катап ӧлӧҥ чабар ӧйдӧ јурттыҥ пастугы уйлар айдап, аргазы чыгып, санаазын ычкынып jыгылган. Та канча ӧйгӧ jаткан – кем де билбес. Уйлар jайым отоп, ӧрт ӧлӧҥдӱ jалаҥга киреле, ичтери тастайганча ажанган. Орой эҥирде пастух оҥдонып келеле, уйларды айдап, јуртка кыйгырганча кирген: «Аргадагар! Уйлар ӧрт ӧлӧҥ jиген!» Бу ла ӧйдӧ та не баштала берди болбогой! Эмеендер кыйгы-кышкыда, ӧбӧгӧндӧр камчыларын јырсылдадып, уйларды деремнениҥ ичиле ары-бери айдай берген. Тӱбек келген, jурттыҥ ичинде ый-сыгыт, онту-калак. Учы-учында уйлар, арыганына, ээлериниҥ jанына jыгылып турган. Анисимге атту (ишке кирерде ле ого Мишка деп ат бергилеген) уйларды ӧрӧ-тӧмӧн айдаарга келишкен. Таҥ адып келерде, оныҥ ады сиркиреп-калтырап турала, jерге келип тӱшкен. Анисим адын будына тургузарга тыҥ ла тартышкан, jе аргадап болбогон. Ол не аайлу ыйлаган эди… Каршулу керек эткен деп буруладып, бӱдӱн jарым ай аймактыҥ каталажказына да отурган. Jе оноҥ ӱзе неме ундылып, кем jок ӧдӧ берген.

Апшыйак ӧлӧҥ чабар jерине jедип келди. Кӱн алаканча кӧдӱриле берген; эмеш соҥдоп калтыр.

Калашка огурчынды кожуп, меҥдей-шиҥдей чайлап ийеле, чалгызын таптап, кайрайла, чабынып баштады.

Jаҥыскан чабынары – кандый макалу! Кере ле тӱжине санааларга олjолодып, кӱнниҥ ӧткӧнин де сеспей каларыҥ.

Тал-тӱш jеткенче чалын кургай берди, карганак чабынып ла jат. Кӱнниҥ чогы кызыдып келерде, башка изӱ теертпек салгандый билдирди.

— Кудайга баш! – карганак чабынын аjыктап маказырады. Арбынду чабыныш болды!

Эмди ажанып та ийзе кем jок деп сананып, jапаш jаар ууланды.

Jакшы! Сӱреен jакшы! Кижиде мындый  jакшы ӧйлӧр каа-jаа ла болот.

Апшыйак ӧлӧҥгӧ бӧсти jайып, огурчын, калаш, jунган jажыл согоно чыгарды. Байа тоҥмок сууга болуштопто сӱтти соодып салган. Оны аларга ол jаар базып, jаҥыс аай соок суудаҥ суузыны канганча ичип алды. Уур ӧҥдӧйип, сӱдин тудунганча, jапашка келди. Jапаштыҥ jанында jабызак тӧҥӧштӧ тайак тудунган шляпалу карган таҥкызыныҥ ыжы быркырап отурды.

— Эзен бе? – деп, шляпалу карганак сурады. – Сӱрбес болбойоор.

— Не сӱрейин! – Анисим jапаштыҥ ичине кирип, — келер бейин, мында эмеш серӱӱн – деп, карганды кычырды.

— Эйе, изӱ тыҥ эмтир! — деп, карган jапашка кирип, jӧпсинди.

«Кийими jакшы эмтир… Ногоон бо, кандый» — Анисим айылчыны аjыктап сананды.

— Менле кожо ажанзар.

— Быйан, мен ажангам, – шляпалу карган Анисимди лаптап аjыктап турарда, онызы эптешпей отурды. – Чабынып туруҥ ба?

— Чабынар керек те. Слер бу jердиҥ эмес пе?

— Бу ла jердиҥ.

Анисим айылчыны ширтеп, нени де айтпады.

— Тӱҥей эмес пе?

— А не? Кандый ла улус болот. – Анисим огурчынды кыртылдада чайнап, айылчыны база катап аjыктады. – Jе кожо ажанзар, ончобыска jедер!

Каланыҥ карганы шляпазын уштып, тас тӧбӧзин сыймай тудуп, jууктай отурып, калашты сындырала, огурчын алды.

— Слерде газет jок по? – Анисим сурады.

— Не керек болды? – деп, айылчы кайкаганду кӧрди.

— Штанарды киртидип аларар. Кийимер ӧҥжик турарда.

— Jе канайда берер ол! Ах, огурчын!..

— Кандый болды?

— Амтамду!

— Бу jердиҥ деерерде, кажы jурттыҥ?

— Jуугынаҥ ла…

Анисим айылчыныҥ айткан сӧстӧрине бӱтпеди, бир де тӱҥей эмес.

— Эмди мен бу jерде jатпай jадым. Чыккан-ӧскӧн jерим бу ла мынаҥ.

— Аа. Айылдап келгенеер бе?

— Тӧрӧлиме келгем. Удабас ӧлӧрим… Сен кажы jердиҥ?

— Лебяжьенеҥ. Бу ла jолло…

— Эмеениҥле кожо jадырыҥ ба?

— Эйе.

— Балдар бар ба?

— Бар. Ӱчӱ. Экӱзи jууда jыгылган.

— Арткан ӱч балаҥ кайда? Калада ба?

— Колька калада. А кыстарым кижиде… Бирӱзи Чебурлакта, бригадирге барган, экинчизи – ыраак. – Экинчи кызы ӧскӧ укту кижиге барганын jажырып ийди. – Нинка jаскыда келип jӱрген. Балдары чыдап калган.

— А Колька кажы калада?

— Jе оны калада да деп айдарга келишпес; jаантайын  ла jол-jорыкта, темир ле бедирейт.

— Кандый калада?

— Ленинградта. Самара бичийт, акчала болужат. Кирезинде jадып турган… Келерим деп айтса да, келишпей калат. Jе келер ле болбой.

Каланыҥ кижизи сӱттеҥ ичип, эриндерин  колплатла арчыды.

— Быйан. Ажандым. Чабынып барарыҥ ба?

— Jок, база эмеш амыранайын. Серӱӱн болгончо.

— Колька канча jылдыҥ? – айылчы сурады.

— Jирме. – Анисим айылчыныҥ сурагын кайкады.

Айылчы кижи уур ӱшкӱреле: «Бот ондый, jерлеш» — деп айтты.

«Саҥ башка, — деп, Анисим сананды. – Карган кижи саҥ башка неме айдар».

— Су-кадыгыҥ кандый? – Каланыҥ кижизи оноҥ ары шылайт.

— Кудайдыҥ болужыла… Баш оорыйт. Бистиҥ јуртта ончозы баштарынаҥ оору, jиит те улус.

— Кожо чыкканыҥнаҥ кижи бар ба? Ага-карындаш-тарыҥнаҥ?

— Jок, удай берди…

— Божогон?

— Эjелер божогон, акам jуунаҥ jанбаган…

— Аттырткан ба?

— Jе jуунаҥ нениҥ учун jанбай турган, бойоор билерер.

Каланыҥ айылчызы таҥкызын катап камызып, кӧк ыжын быркырада берди. Черткиштердиҥ табыжы jарт угулып, кушкаштардыҥ кожоҥы ӱзӱги jоктоҥ jаҥыланып турды.

— Бот бистиҥ де jӱрӱмис учына jедип келди, — деп, каланыҥ карганы араай ӱнденди.

Анисим ӱшкӱрип, бу айдылган сӧстӧрди кандый да таныш угуп, санана берди. Сӧстӧр бойы да эмес, айткан аайы-эби: онойдо Анисимниҥ адазы санаага алдыртканда айдатан – чала кайкаганду, ӧчӧгӧндӱ. Оноҥ ары ол «Энеҥ ле кӧрзин сени!» деп, эркетендӱ кожып ийетен эди.

— Кунукчыл ба, jерлеш?

— Кунук та, кунукпа да, кандый туза? Сениҥ кажы тужыҥ оорыйт?

— Ӧзӧгим. Бир эмеш. Карамду… арыбагам, jӱрӱжим де jетпеген. Белен эмес деер бе…

— Хэх! Кижиниҥ jӱрӱжи качан да jетпес! Jер-энеге jадарга кем кӱӱнзеген эди!

— Бойына кол салынгандар бар не…

— Олор оору улус.

— Сананыжым да jетпеди… Бойым билип турум: берилген ӧйим jедип калды, ӱле-коногым jууктап келди. – Каланыҥ кижизи унчукпай барды. – Бу амыр jӱрӱмди карамдайдым… Шакпыраш болгон. Jе jӱрӱмде jерди ӧскӧ улуска jайымдаар керек. А?

— Керек ле. Хэх!

— Кайда-кайда jажынала, эки jӱс jашка jетире jӱрген кижи! А? – карганак сӱӱнчилӱ каткырды.

Катап ла таныш, jӱрекке jуук та не де эбелди – каткызында. – Мынайып ла арткалатан болзо. А?

— Кӱӱниҥге тийе берер болбой.

— Jок, бир де тийбес!

— Сен ӧлӱм керегинде озолодо сананбазаҥ, коркыбазыҥ. Jе конок келзе, келгей ле… канча кире jобоор болорыҥ деп! Бир ле неделеге jок болуп каларыҥ.

— Эйе…

— Сен келер ӧйди сананадыҥ, а мен ӧткӧн ӧйлӧргӧ бурыладым – база келишпейт. Кижи ле санааркаар.

— Озогызын ойгортодыҥ ба?

—Эйе.

—Ол jакшы.

— Jакшы, jе ӧзӧк-буурыҥ ӱзе кыймыктай берер. Ол неге керек?

— Jок, ол jакшы. Jаш тужыҥды эзедедиҥ бе?

— Кӧп ургуны – jаш тужым.

— Нени-нени куучындазаҥ. Шокчыл эткенер бе?

— Менде акам болгон, Гринька, — шокчылы коркыш болгон. – Анисим эске алынып, кӱлӱмзиренди. – Та кайдаҥ не келетен!.. Jуу-согушта да ончозынаҥ озо туруп чыгатан болгон болбой…

— Нени кылынатан болгон? – каланыҥ кижизи jилбиркей берди. – Амыранып турарыҥда куучындазаҥ… Сурап турум.

— Хэх! – Анисим бажын булгап, унчукпай отура берди. – Шилемир болгон… Бир катап бистиҥ айылдаш ӧбӧгӧн, Егор Чалымов, огородына бисти тудуп алала, чыбыктаган. Ол керек, шоктобо! Арбузтар бышкалак, чий тужы болгон. Бис оны jип те эмес, баштагыска чыдабай, ӱреп турбай. Тӱнде неме кӧрӱнер эмес, тизеге арбузты мыч этире согуп, jарыла берзе, тиштеп ийзеҥ, чий, туура таштап ла jат! Jе сабалган тыҥ ла болгон. Оноҥ адабыс ӱстине кожуп берген. Гриньканыҥ ачынчагы коркыш. Ол тушта чочко сойгон ӧй болгон, чочконыҥ куугын алала, кӱлге уймап, кургадала, ого оос-кӧс jуурайла… — Анисим каткырды. – Ондый jӱсти та кайдаҥ кӧргӧн. Тӱнди кийдиреле, Егор ӧбӧгӧнниҥ бозогозына келип, байагы кееркедилген куукты эжиктиҥ ӱстӱги jанында jаагына буулап салган. Эртен тура Егор ӧбӧгӧн эжикти ачып  ла ийерде, коркымчылу  jӱстӱ та не де ого удура калыган…

Ӧбӧгӧн чочыганына арай ла болзо штанына божотпой, эжикти бӧктӧп, турага кирип багырган «Караул! Мениҥ бозогомдо кӧрмӧстӧр!»

Каланыҥ карганагы тыҥ каткырып, кӧстӧриниҥ jажы jаагын тӧмӧн тоголонып турды…

— Ӧбӧгӧнниҥ куды чыккан туру не, а? Ха-ха!

— Оныҥ ла кийнинде Егорды «Егорка, кӧрмӧс бозогодо» деп адагылап салган.

— А бир катап,  бис jаандай  берген тужыста, база ла покос ӧйи болгон…

Мыклай Рогодин сӱмелӱ кӱлӱк, ӧскӧ улустыҥ не-немезин jаба тудар болгон, эҥирде айткан: «Гринька, мениҥ де болзо адымды минеле, деремнедеҥ учурт, такаалар сыгыртып экел». Гринька кӧп сананбай, атты минген, деремнеден шуҥуткан. Jаан удабай мойнын кайра толгоп салган беш кире такаа экелген. Бис сыр ла сӱӱниште. Тойо ажанып алдыс. А Мыклай ажанып туруп мактайт: «Маладес, Гринька!» «Jи ле, Мыклай таай, бойыҥныҥ ла чылап jи!» — деп, Гринька удура кӧӧрӧйт.

Эки апшыйак узак ла каткырышты. Каланыҥ карганы таҥкызыныҥ одын катап камызып, кӧзин шыкап отурды.

— Тыҥ ла ачынган jок по!.. А канайдарыҥ, бойы ийген де.

— Эйе… — Каланыҥ карганы кӧзин арчып, санана берди.

Эки карган унчугышпай, кажызы ла бойыныҥ санааларына алдыртып, тымый берди.

А jапаштыҥ ары jанында jӱрӱм шулурып, кӧӧрӧп, изип, бойыныҥ кееркемел jанын кӱнниҥ алдына бир де jажыт jогынаҥ ачып турды.

— Jе, барайын… — Анисим айтты. – Серӱӱндеп келди ошкош.

— Эмди де изӱ ле…

— Алдырбас.

— Уйды тутпас арга jок по?

— Ӧскӧ арга jок то.

Анисим чалгызын алып, бир-эки кайрап, чабыныныҥ кӧбине сӱӱнип, тӧмӧндӧй басты. Каланыҥ карганагы ол jаар лаптап, кунукчылду кӧрӱп, туруп калды.

— Jе, барайын. — Анисим база катап айтты.

— Jе, бар ла — каланыҥ карганы айтты. – Jе… jакшы болзын. — Анисимниҥ кӧстӧрине чике кӧрӱп, колынаҥ бек тудуп, jакшылажып, нени де айтпай, jол jаар меҥдей басты. Jолго чыгала, кайра кӧрӱп, нени де айдарга тидинбей турала, jӱре берди. Бурылчыкка jеделе, кӧрӱнбей калды.

Анисим апшыйак бозом эҥирге jетире чабынып, айылына jанган.

Айылда эмегени энчикпей сакып: «Биске солун кижи келип jӱрген! Jаан кӧлӱктӱ. Сени сураган. Карганагыҥ кайда деген».

Анисим бозогого отура тӱжӱп, удура сурады: «Шляпалу ба? Карган…»

— Шляпалу. Кийими солун. Ӱредӱчиге тӱҥей.

Апшыйак узак унчукпай, будыныҥ бажын аjыктап, сананат. Байагы тӱҥейлеп турганы санаазына кирди. Тоҥ ло… Чын эмеш пе?!

— Гринька болды ба? Сен база таныдыҥ ба?

— Кудай сени кӧрзин! Jӱӱлдиҥ бе? Ол jердеҥ канайып келет?!

Ӧзӧккӧ кирген санааларды эмеенге айтпаза торт. Jиит те тушта аамай болгон, нени ле айтсаҥ, бӱдер, эмди, карган тужында, бойыҥныҥ болгобос санааҥды айдып ла ийзеҥ, сени аамай эдип салар.

— Jӱре берди бе?

— Jӱре берди. Тал-тӱш ӧдӧ берерде барган.

«Чын эмеш пе? Гринька болгон бо?»

Карганак таҥ атканча кӧс jуҥбаган. Санааларга олjолодып, таҥ jууктап келерде, арт-учында: jок, тӱҥей эмес, — деп шӱӱлтеге келген.

Тӱҥей улус толтыра эмей! Чын болзо, не айдып ийбеген? Ӧзӧгинде оорузын ойгоспоско сананды ба? Jаштаҥ ала кайкамчылу болгон…

«Чын ла Гринька эмеш пе?»

Бир неделенеҥ телеграмма келген: «Квасов Анисим Степановичке. Слердиҥ акагар, Григорий Степанович, он эки числодо jада калган. Айдыжып ийер. Квасовтыҥ билези».

Аказы болгон… Гринька.