Алтайдын Чолмоны

Тӱӱкибис jаҥыс, кинис тудуш jоныбыс…

06.07.2021

Кичӱ изӱ айдыҥ 20-чи кӱнинде Алтай Республиканыҥ чыгартулу улузы Кемерово областьта Белово аймакта беш jурттарында jуртаган телеуттардын билим-практикалык «Телеуттардыҥ бӱгӱнги кӱнде айалгазы: тӱӱки, тил, кӧгӱс культура» деп конференциязында турушканы керегинде jетирӱ болгон. Олордыҥ тоозына кирген улус: филология билимдердиҥ докторы Т. М. Садалова, Алтай Республиканыҥ депутады П. Б. Попошев, Эл театрдыҥ режиссеры, Алтай Республиканыҥ нерелӱ ишчизи Н. Ф. Паштаков, Эл музейдыҥ директоры, искусствоведение билимдердиҥ кандидады Р. М. Еркинова, Калыктыҥ оос jайаандыгыла иштеер республикан тӧс jердиҥ билим ишчизи, филология билимдердиҥ кандидады А. И. Наева. Конференция телеуттардыҥ чого jаткан тӧс jуртында — Беководо – телеут калыктын «Эне Байат» деп ассоциациязыныҥ баштаҥкайыла ӧткӧн. Конференцияда турушкан улусла эрмек-куучынысты улалтадыс.

Бойыныҥ ӧйинде, XIX чактыҥ тал-ортозында, калыктыҥ ич сайламазын чокымдап, академик В. В. Радлов ол туштагы айалганы темдектеген. Анайып, ол алтайларды бир канча этнонимдерле адаган: алтай татарлар, алтай туулык  калмыктар. Jе калганчыда, Алтайдыҥ эл-jонын ӱч бӧлӱкке бӧлӱп, алтайлардыҥ тоозына Чуйдыҥ улузыла (эки jандай калан тӧлӧгӧндӧрлӧ) катай телеуттарды (Кузнецк округта jуртагандарды) тили аайынча, сӧӧктӧриле, jадын-jӱрӱмиле бирлик болгонын аjарган. Радлов телеуттардыҥ чын ады телеҥет деп чокымдаган, ӧткӧн чактарда алтай туулык калмыктар ла телеуттар элкем-телкем тӱрк укту бир калык болгонын, анайда ок олордыҥ тӧс тазылдары ойротторло колбулузын база темдектеген. Бу ӱч бӧлӱк алтайлардыҥ тӱҥей сӧӧктӧрин В.В. Радлов база тоолоп салган: тӧӧлӧстӧр, кӧбӧктӧр, наймандар/маймандар, меркиттер/мӱркӱттер/иркиттер, алматтар, мундустар, очылар ла о.ӧ.

Анайда ок XIX-чы чактыҥ экинчи jарымында jаны алтай литератураныҥ тӧзӧӧчизи деп М.В. Чевалковты адайдыс. Ол угы-тӧзиле мундус сӧӧктӱ телеут кижи болгон, Улалуга Кемероводогы Шанды jурттаҥ кӧчӱп келгени база jарлу. Чевалковтыҥ ӧскӧн-чыккан jери — Шанды, Jалбай туузы эмдиге турганча. Ол jуртта эмдиге jетире Чебелковтор jуртаганча.  Алтай литератураныҥ тӱӱкилик тазылдары керегинде айтса, тӱрк ӧйдиҥ литературазы, моҥол ло ойрот ӧйдиҥ литературазы деп адаарыс. Је XIX чактыҥ экинчи јарымызында литературалык алтай тил, алтай литература таҥынаҥ тӧзӧлгӧн. XIX чактыҥ экинчи јарымызында алтай эл-јон Орус каанныҥ тергеезине кирип, кызым јылдарды ӧдӱп, токынап јада берген ӧйлӧр. Је ойрот ӧйдиҥ культуралык колбулары ӱзӱлип калган учун, јаҥыдаҥ ӧскӧ политикалык ла культуралык айалгаларда алтай литература јаҥы ӧзӱм алынар керек болгон. Бу бистиҥ ӧзӱмисте М. В. Чевалков тӧс jерде турат, анайда ок эҥ учурлузы, алтай тилди ле литератураны jаҥы ӧйгӧ, jаҥы тӱӱкилик айалгада тӧзӧгӧн тушта оныҥ бажында атту-чуулу академик, кийнинде «тюркологияныҥ баатыры» деп ат-нере берилген В. В. Радлов турганы база учурлу. Оныҥ учун бистиҥ тил башталганынаҥ ала кӧндӱре билимге тайанып, чын тургузылган деп темдектеер керек. Кийнинде бу ишке jаан камаанын jетирген улустыҥ тоозында алтай-шор укту И.М. Штыгашев, телеут укту Г. И. Чорос-Гуркин.  Г. И. Чорос-Гуркинниҥ угы Тыдыктардаҥ таркаганы база jарлу, jе бӱгӱнги кӱнде телеуттардыҥ ортозында чорос сӧӧкту Тыдыковтор калыҥ  jурт болгонын бистиҥ улус билбеске jуук. Баштапкы алтай бичиичилер угы-тӧзи телеуттарла, шорлорло колбулу да болзо, олор бойлорын чокым алтайлар деп аданган, алтай литератураны ла текши алтай культураны ӧскӱрерине ле ӧҥжӱдерине акту кӱчин, јайалтазын берген.  Бу jаҥыс ла угы-тӧзиле  тӱӱкилик колбулу болгонын кӧргӱскен эмес, анайда ок ары-бери чачыҥы калыгын бириктирер деген амадуны тургускандар. Кийнинде бистиҥ государстволык кеминде таҥынаҥ субьект болорында, алтай тилди ле литератураны, культураны ӧҥжӱдеринде алтай политиктердиҥ, просветительдердиҥ  тоозында телеут укту алтайлардыҥ камааны база jаан болгон: Г.И. Чорос-Гуркинле коштой Сары-Сеп Канзычаков, А.А. Сыркашев, И.С. Алагызов ло оноҥ до ӧскӧлӧри. Олор алтай калыктыҥ салымы учун эрчимдӱ тартыжып, 1937 jылдарда кара баштарын jылыйткан.

Мынайып, Кемеровоныҥ телеуттарыла элбек текши колбулар jӱк ле 20-чи чактыҥ 90 jылдарынаҥ, Алтай Республика тӧзӧлгӧнинеҥ такып башталган. Телеуттарга бистиҥ билим экспедициялар, концертттер барып, бери Алтайга телеут балдар ӱредӱге келип баштаган. Бу колбуларды кӧндӱктеринде кӧп улус турушкан. Ол тоодо ады-чуузы текши jарлу Б. Я. Бедюровтыҥ «Как рассеялись телеуты» деп статьязы ла М. В. Чевалковтыҥ «Памятное завещаниезин» такып чыгарганы кӧп jартамал берген. Республиканыҥ башчызы В. И. Чаптынов телеуттардыҥ салымыла колбулу сурактарда база турушкан. Ол ӧйдӧ башкаруда баштапкы ордынчы болгон И. И. Белеков телеут балдарды университетке кийдирерин jакшы jӧмӧгӧн (бу jорыкта ол Госдуманыҥ депутадыныҥ адынаҥ телеуттардыҥ эл-jондык иш бӱдӱргендерге Быйанду самараларын аткарды). Бистиҥ артисттер Н. Ф. Паштаковтыҥ тургускан «Чӧбӧлкӧптиҥ jӱрӱми» деген спектаклиле ончо телеут jурттарды эбирген. Мынаҥ да ӧскӧ кӧп керектер бистиҥ колбуларысты чыныктаган, jе башкару солынып, кӧп неме туура артып калган, оныҥ учун бу ишти такып баштаарга келижет.

Нениҥ учун дезе, тӧрӧл тилле бӱгӱнги кӱнде телеуттарда айалга сӱрекей коомой. Алтай Республикада 30 мартта ӧткӧн алтай тилле колбулу билим-практикалык конференцияда бис алтай тил jылыйып jаткан чочыдуны кӧндӱре айтканыс. Бу jуунда телеуттардын чыгартулу улузы база болгон.  Бисте алтай тилге камаанын jетирер министерстволор до бар, анайда ок учреждениелер, тöрöл школдорыс бар, jе телеуттарда телеут тилле бичилген jӱк ле букварь бар, ӱренер бичиктер, методисттер чек jок. Оныҥ учун тилди орныктырарында олор бистиҥ республикага тайанып, бистиҥ ӱренер бичиктерди телеут тилге эптештирип, балдарын ӱредер кӱӱнин jетирген.   Анчада ла бӱгӱнги кӱнде бистиҥ тÿндÿк алтайларыс тургун ас тоолу калык деп статусты алынып, кандый тилге балдарын ӱредетен деп сурак тургузып турарда, телеуттар чындык jолды бойына талдап алган деп темдектеер керек.

База бир сӱрекей ӧҥзӱре сурак олордыҥ jуртаган jериле колбулу. Тӧрӧл jерисле кызыган сурактарды бис jаҥы ла оҥдоп jадыс, телеуттар дезе канча jылдарга шахталарга кыстадып, мал-ажын азыраар, ӧлӧҥ чабар, ӧбӧкӧлӧриниҥ сӧӧктӧрин jуур jерлери учун тартыжып jат. Ас-мас арткан jерлерин «Ар-бӱткенди jаҥжыккан эп-аргала тузаланар jерлер»  (ТТП) деп jасакка келиштирип тӧзӧӧргӧ амадагылайт.

Конференцияда бу ӧрӧ айдылган ла ӧскӧ до сурактар шӱӱжилген, кӧп сабазында телеуттар бойлоры бистиҥ калыктыҥ тӱӱкилик аайынча бӧлӱги деп чокым оҥдоп, республиканаҥ jӧмӧлтӧ сакыйт. Бистиҥ байрам-ойындарыста теҥ-тай туружар кӱӱндӱ болгонын база айдышты.

Оныла колбой бойыныҥ ӧйинде Алтай Республика ла Кемерово область ортодо Jӧптӧжӱ болгон, оны орныктырып, анда телеуттарла гуманитар ууламjылу ӱредӱле, билимле, культурала колбуларды таҥынаҥ бичип салган болзо, jакшы болор эди.

Мынайып бистеҥ туура да jаткан болзо, jе тӱӱкибис jаҥыс, кинис тудуш телеуттарла ӱзӱлген колбуларды  ойто орныктырып, ӧй некеерде, биске jол jолдогон М. В. Чевалковты, Г. И. Чорос-Гуркинди эзеттис. Бӱгӱн бу улустыҥ аттары jаҥыс ла алтайлардыҥ символы эмес, угы-тукумыла колбулу телеуттарга база эрчим берип, jылыйтуныҥ кыйузына jеткен jонына jаҥы тыныш берзин деп сананадыс.

Бу куучынды ол ло кирезинде тӱгезип те салгадый болгон, jе бистиҥ алтайлардыҥ алдында тооалыштыҥ ӧйи jууктап келеедири. Бир канча jыл кайра бис оок калыктар болуп, чачылып-тезилип jаткан тушта, АР-дыҥ Эл Курултайыныҥ спикери И. И. Белековтыҥ баштаҥкайыла jаан тергеелик jуун ӧдӱп, бистиҥ оок калыктар деп статусту jондорыс бирлик алтай деп ады бажында турар деп jӧптӧжӱге келген, мынаҥ улам, темдектезе: алтай-чалканду, алтай-куманды деп бичиткендер. Бу jуунда турушкандардыҥ тоозы кӧп болгон, ол тоодо, оок jондордыҥ, эл-jондык биригӱлердиҥ чыгартулу улузы келген, телеуттардыҥ делегациязы база турушкан. Мынайып,  республикада текши алтай калыктыҥ тоозы астабаган, анайда ок кажы ла таҥынаҥ аданган jон бойын база jылыйтпаган. Бӱгӱн бу сурак кандый айалгада болгонын элбеде jартамал jок то болзо, бойыныҥ ӧйинде jӧптӧжип алган бириктире кӧрӱмди ычкынарга jарабас. Анайда ок jаскыда алтай тилдиҥ айалгазы керегинде тергеелик конференция ӧдӧрдӧ, XIX чактаҥ бери тӧзӧлип, тӱӱкизиле бай алтай тилис ле литературабыс бийик кемине jедип калганы темдектелген. Jе анайда ок jаҥы ӱйениҥ тили кунураганы ла ол ок ӧйдӧ бистиҥ тӱндӱк алтайлардыҥ, таҥынаҥ оок албатылар деп, бойлорын чокымдаган да болзо, тӧрӧл тили  ӧҥжӱбей турганы керегинде база айдылган. Оныҥ учун, бистиҥ jорыкла колбой, телеуттар алтай литературалык тилде аргаданыштыҥ эп-аргазын кӧрӱп, сезип турарда, тӱндӱк алтайларга бу ууламjыны коштой база  теҥдежип апарар деп ижемjи бар.

Т. Садалова

филология билимдердиҥ докторы