Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Туулу Алтай Арасей эл-тергеезине киргени

06.07.2021

1755-1756 јылдарда Джунгар каандык оодо согулган кийнинде, Туулу Алтайдыҥ јери Цин империяныҥ ла Амур-Санаа нойонныҥ тӱймеен кӧдӱрген јуучылдарыла толуп калган болгон. 1756 јылдыҥ чаган айында Кайрлук ӧзӧктӧ 13 јайзаҥныҥ (Омбо, Боокол, Кутук, Буктуш, Бурут, Номыкай, Амзына, Кочерен ле ӧскӧлӧри де) јууны ӧткӧн. Јуулган јайзаҥдардыҥ адынаҥ Омбо јайзаҥ Елизавета Улу-Каанга баштанып, олорды бойыныҥ канадыныҥ алдына алып, корулап алзын деп бичиген. Россияныҥ тоозына кирер јайзаҥдардыҥ кӱӱн-санаазы 1756 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 3-чи кӱнинде јайзаҥдардыҥ јуунында керелелген.

Кӱӱк айдыҥ 24-чи кӱнинде Сибирдеги черӱни башкарып турган командующийдиҥ штабына Арасейдиҥ Тыш керектериниҥ коллегиязынаҥ (ТКК-наҥ) джунгарларды (алтайларды) Арасейдиҥ тоозына алатан ээжилер ле молју-некелтелер керегинде 1756 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 2-чи кӱнинде тургузылган чокум јартамалду јакару келген. Бу јакаруда мынайда айдылган: «Ӧрӧги айдылган джунгар зайсандар Эдилдиҥ (Волганыҥ) калмыктарына кожуларга барбаган да болзо, Улу-Каанныҥ болуш-јöмӧлтӧзин олорго јетиргизер, је темдектел-ген кыйуныҥ ичиндеги сууларла, башка јерлерле алтайлардыҥ кӧчӱп јӱретенин јербойындагы башкаруныҥ ширтӱзинде тудар». Алтайлар «Улу-Каанга багынган кийнинде, Кыдаттыҥ табаруларынаҥ айрылары» керегинде иштер ӧткӱрери аайынча аҥылу ајарулар эдилген. Је андый да болзо, кыдат-монгол табарулардаҥ јалтанып, орус каандыкка јаҥы киргендерди кандый ла эп-арганыҥ болужыла Эдилдиҥ чӧлдӧрине јадарга кӧчӱрзин деп јакарулар берилген.

1756 јылдыҥ кичӱ изӱ айыныҥ 21-чи кӱнинде Арасейге чындык бӱдӱмјилӱ болоры керегинде Омбо, Кулчугай ло Бобой јайзаҥдар, темичилер Менгош Сергеков, Самур, Алтай, Јайкаш, Дабхур бойыныҥ улузыла кожо черт бергендер. Бу улустыҥ текши тоозы 3300 кижиге јуук болгон. 1756 јылдыҥ ӱлӱрген айында Каменогорск-Оозыныҥ шибеезинде Арасейге багынып кожулганын Бату-Мӧҥкӧ, Еркен-Кашка, Ангир Бойкен, Байсур-Бакши ла Гурбан-Кашка јайзаҥдар (1575 кижиле) керелеген. Анайда ок Кульчукай јайзаҥныҥ темичилери (657 кижиле) кожулган. 1756 јылдыҥ учында Арасейге багынып кожулган улустыҥ тоозы 5530 кижинеҥ кӧп боло берген. 1757 јылдыҥ баштапкы јайгы кӱндеринде Оренбургтыҥ губернаторы В. А. Мятлевтиҥ јетиргениле болзо, Арасейдиҥ тоозына кирген улус 7011 кижи боло берген.

1757 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 20-чи кӱнинде чыккан Арасейдиҥ ТКК-зыныҥ јакарузында Арасейдиҥ тоозына кирген алтайларды (теленгуттар, уранкайлар) ла ӧскӧ дӧ джунгар качкындарды башка-башка бӧлӱктерге бӧлӱп, Эдил јаар аткарзын деп бичилген. 1757 јылда јаан изӱ айдыҥ 28-чи кӱнинде Јаш-Турадаҥ (Бийсктеҥ) 2277 кижилӱ јаан кош (караван) чыккан. Коштыҥ јолы Семипалатинск, Омск, Тару, Ишим, Куртамыш ажыра барган.

1761 јылда кочкор айдыҥ 17-чи кӱнинде Улу-Каан Елизавета Петровнаныҥ адына ийген јетирӱле болзо, Эдилдиҥ калмыктарыныҥ ортозында 2074 алтай-теленгит ле уранкайлардыҥ ӧрӧкӧзи jуртадылган деп айдылган.

Сибирдиҥ черӱчил линияларында турган кресттӱ джунгар качкындар башка бӧлӱкле кӧчкӧндӧр. 1757 јылдыҥ ӱлӱрген айында Томск каланыҥ јуугындагы јурттарына 408 кижидеҥ турган бир бӧлӱк улус экелип јуртаттырган. Тарск уездтиҥ јурттарында 408 кижи кыштаган, Уклыкарагай шибееде – 279 кижи. 1758 јылда јайгыда кресттӱ джунгар кӧчкӱндердиҥ бир јаан бӧлӱгин Ставрополь (эмдиги Тольятти) јаар атандырган. Је кезик кӧчкӱндер Оренбургта артызылган, јайзаҥ Андрей Карлов башкарган бир рота болуп, јаантайынгы эмес (нерегулярный) калмык корпуска кийдирилген. Оренбург губернияныҥ канцеляриязыныҥ јетиргениле болзо, анайда ок Арасейдиҥ ТКК-зында тургузылган «Зенгор калыктыҥ керектеринеҥ выписка» аайынча, 1759 јылдыҥ кӱчӱрген айында Ставропольго јӱк ле эр улустаҥ 1765 кижи јетирилген болгон. Је Эдил јаар джунгар качкындардыҥ ончозы аткарылбаган деп айдар керек. Олордыҥ бир јаан бӧлӱги Аба-Тураныҥ (Кузнецк) ле Кызыл-Jардыҥ (Красноярск) уездтеринде токтоп, мындагы телеут, шор, хакас јонныҥ тоозына кирген.

Политикалык айалганыҥ аҥылузы неде дезе, 1750 јылдардыҥ экинчи јарымында Туулу Алтайдыҥ орто ло тӱштӱк талаларында Арасейдиҥ jоныныҥ тоозына кирген алтайлардаҥ ӧскӧ, тӧрӧл јеринеҥ кӧчтӱртеринеҥ коркып, Арасейге де, Кыдатка да окылу кирбеген бир јаан бӧлӱк улус арткан. Је Алтайдыҥ кырларында арткан Намжил Тысов, Чубрек Акбилеков деп јайзаҥдарды ла кезик јаандарды, поручик Ф. Заливинниҥ ле И. Максюковтыҥ баштаҥкайыла, Урсул ӧзӧккӧ экелип, Арасейдиҥ тоозына кийдиргилеген.

1760-1761 јылдарда Арасейдиҥ башкарузы Алтайда арасей кыйуларды тыҥыдарга шибеелер ле ӧскӧ дӧ черӱчил сооружениелер тударга амадаган. Је «ӧдӱп болбос будактардаҥ» улам бу амаду јетире бӱтпеген. Оныҥ учун Туулу Алтайдыҥ јери Арасей черӱчил линияныҥ (шибеелердиҥ, форпосттордыҥ) тыштында артып калган. Цин-Кыдат кыйу пикеттерге jуук, Чолушман-Башкуштыҥ ла Чуйдыҥ телеҥиттери Кытайдыҥ, Богды-каанныҥ улузы болуп калган.

1790 јылдардыҥ бажына јетире Кыдаттыҥ Цин башкарузы, алтайлардыҥ jерлерин айрыырга болуп, башка-башка некелте-угузулар эткен. Цинныҥ кыйу чиновниктериниҥ некелте-угузулары 1790 jылдыҥ jаҥар айында Арасейдиҥ ТКК-зына jетирилген. 1791 jылдыҥ кандык айыныҥ 1-кы кӱнинде Башкару-Сенаттаҥ (Петербургтаҥ) кажы ла jер некеер айалганы токтотсын деп jакару келген. Айалганы амыр токтодып болбозо, оны «черӱчил командалардыҥ болужыла» токтодорго jараар деп айдылган. Анайып, Цин кыйу-погран башкарузыныҥ оспокту кыймыгулары токтодылган.

Кӱнбадыш Сибирдиҥ ле Орто Азияныҥ бириккенинде стратегический айалгада турган Туулу Алтайдыҥ Арасейге киргени оныҥ геополитикалык айалгазын тыҥыдып, Орто Азияга јол ачкан. Алтай калыктыҥ чактаҥ чакка улалган тӱӱкизинде XVIII чактыҥ ортозы аҥылу болуп jат. XIX чакта Арасей тергеениҥ тоозында: ээлем ле эл-jондык jӱрӱмниҥ солунталары jууга уйадап калган телеҥиттердиҥ ле ӧскӧ дӧ алтай улустыҥ этнокультурный кӱчин орныктырып, олор jаҥы jон — бирлик  алтай калык — болуп биригерге арга-кӱчтӱ боло берген.

«Республика Алтай: через века в будущее» деп бичикте Н. Екеевтиҥ бичигенинеҥ алынган. Алтай тилге С. С. Суразактовтыҥ адыла адалган билим-шиҥжӱлик институттыҥ билим ишчилери

Б. Саналова ла Н. Тыдыкова кöчӱргендер

 

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина