Алтайдын Чолмоны

Ӱзӱлбес кожоҥ, чӧйил!

06.07.2021

Кӱзел… Бу аттаҥ эрте, айас кӱстиҥ кеени, оошкы, сары, созына*, кӧкшин* ӧҥдӧри кӧрӱнет, тоҥмок сууныҥ серӱӱни амтамдалат, јыбардыҥ чейдиҥ јыды јытанат. Кӱзел бойы да кӱс ошкош кеен, чӱмдӱ тӧре-абакай.Кӱзел – кӧк теҥери алдында, јылу јердиҥ ӱстинде сеге тӱҥей јылдыс јок, сеге тӱҥей јаражай јок, сеге тӱҥей ӱлгерчи јок. Сеге ӧткӧнижип бичиир арга да јок. Јӱрӱми ару, ар-сагыжы бийик, кылык-јаҥы тегенектӱ Кӱзел. Је чӱмдӱ чечек роза – кӱнниҥ балазы – база тегенектӱ ине.

Јаштаҥ ала сӱрекей керсӱ Кӱзел Элемованыҥ бу ак-јарыктаҥ ада-ӧбӧкӧниҥ ак чечектӱ алтайындӧӧн атана бергенинеҥ бери бир јылдаҥ ажа берген деп сананарга да, бӱдерге де кӱч. Удабай ла бу кату-казыр оору-јобол ырбап, кеде берзе, Горно-Алтайскка катап једип барзам, «Кӱзел-кӱнбикеге туштаарым, чичкечек, кӱреҥ, јараш сабарларлу колдорынаҥ тудуп, јакшылажарым» деп бойым бойымды мекелеп, токунадып отурадым. Је качан да ондый болбос деп, ойгоно чарчап, оҥдонып, кӧкси кожоҥду айбикени эзедип, оныҥ ӱлгерлери ле јӱрӱми керегинде бир-эки шӱӱлтемди айдып койорго мукаандым.

Кӱзел-айбикениҥ ӱлгерлерин кычырып, олордыҥ эрчимине тузактадып, кылыш-јыдалардыҥ шыҥыртына табыжып, бир айап-сыныгарын билбес, бир коркып багынарын оҥдобос озогы албаты-јонныҥ ӧйине канча чактар ӧткӱре ойто ло кайра ташталдым. Алтайдыҥ эрке-торко кару балазыныҥ ӱлгерлеринде алтай јуучылдардыҥ талдамалары тӧрӧлин, айлы-јуртын, бала-барказын корулап, јеҥ јастанып јыгылганыла, иштеҥкей-јараш келиндердиҥ талдамалары олјого айдатканыла јуралган.

Мен – аралдыҥ тӱбинде кӱмӱш.

Мен – чӧлдиҥ телкеминде куш.

Мениҥ чачым – кӧк ынаар, кӧк ыш,

Кӱлӱмјим дезе – бӱткӱл Кӱнчыгыш!

Кандый оморкок ло кӧдӱриҥи сӧстӧр! Ады-чуузы јер-телекейде јайылган калапту кыпчактардыҥ јеениниҥ тыҥзынган, ада-ӧбӧкӧлӧриниҥ јӱрӱмиле, магыла оморкогон чедиргендӱ сӧстӧри. «Кӱлӱмјим – бӱткӱл кӱнчыгыш», эмезе:

Кош-Агаштыҥ кумыла

Кулан маҥтайт ӱркӱйле,

Кыпчактыҥ кызы кыйналды,

Каан майманды сӱӱйле…

Мындый јалбышту сӧстӧрди јаҥыс ла Кӱзел айдар, ӧскӧ кем де айдып болбос. Бис јиит тужыста оныҥ ӱлгерлериниҥ сабузына алдыртып, уйуктаарын ундып, таҥ кажайганча отурып калатан эдибис.

Кӱзел-тӧрениҥ бир ӱлгериниҥ сӧстӧри ӧскӧ ӱлгерде качан да такылбас. Олордыҥ шӱӱлтези Кӱн-Бурканныҥ ару чогы, албааныҥ айдыҥ чогы ойногон кылгазы:

Јаҥырган айдыҥ тырмагы

Туулар кӧксине кадалган.

Кӱнбадыштагы булуттар

Таҥдактыҥ каныла јунулган.

Кӱзел – аагак алтайлардыҥ кааныла бодолду ичкеери тӧс калада ады јарлу Аргымай Кульджинниҥ баркачагы. Анна Кыпчаковна Ерукованыҥ јеени. Ол оныҥ ӱйдезинде чыдаган деп, бис, ӱӱрелери, ол ыраак ӧйлӧрдӧ билер болгоныс. Бис, бойлулар, оныҥ бийик ар-сагыжыныҥ окпырын кайкап, токыналу куучынын јилбиркеп угатаныс. Кӱзел-тӧрем кандый ла ӧйдӧ јилбилӱ болгон. Ол кезикте оморкок, керек дезе – тыҥзынчак, кату кылыкту болотон. Оныҥ учун кезик ӧйлӧрдӧ туш улуска ӱлгерчи соок, керек дезе кыйгас, чугулчы кылык-јаҥду деп кӧрӱнетен.

Кеен кӧк-тамандарлу, јаркынду мечин јылдыстарлу ӧзӧгиниҥ ӧҥзӱре, эрке кыптарын ӧскӧ улустыҥ шоодыҥкай, кал кӧстӧринеҥ, бычактыҥ мизиндий кызыл, курч тилдеринеҥ ол анайда корулайтан, куйактайтан. «Буланаттар јайканган кӧксигерди кал-тенектерге ӧтӧккӧ уймалган кирза сопокторыла уймай, балбара базарга бербегер. Шоодыҥкай копчылардаҥ ыраакта јӱрӱгер» – деп, бистеҥ јажыла кичинек бойы, биске, јаҥы бичип баштап тургандарга, јакыйтан. Оморкок, бу јӱрӱмде бийик кемјӱлӱ, бийик некелтелӱ, кӧдӱриҥи Кӱзел-солтонойдыҥ бичимелдери, солоҥы канаттары тиркиреген ӱлгерлер:

Јараш эмес Эдельвейс

От-кӧчкӱнниҥ кызы,

Чӱмдӱ кийим кийбеген,

Чӱмеркеп, эркеге ӧспӧгӧн.

Јаркынду эмес Эдельвейс

Ол – малчыныҥ кызы,

Эр кижидий аттаҥ тӱшпес,

Ээн јалаҥда салкыннаҥ артпас.

Јараш эмес Эдельвейс

Ол – кӧчкӱнниҥ кызы.

Јаштаҥ ала сананган амадузы –

Кичинек сары јылдыска једери…

Јаркынду эмес Эдельвейс

Ол – малчыныҥ кызы,

Кӱнӱҥ ле бийикке койлор айдаган,

Ташка чыгып, кӱнге јаҥарлаган…

Јаан байдыҥ ачы-баркачагы болгоны оныҥ кылыгынаҥ билдирип, јӱрӱминеҥ кӧрӱнетен: бир ле шоколад-конфетке ол тойынып калатан. Мӱн кайнатканыста, ол бир болчок эт јийтен, бир айак мӱнди ичеле, тойу база беретен. Мындый оок-тобырды не бичийдим дезе – Кӱзелдиҥ кылык-јаҥын, јӱрӱмин албатыга ачарга турбай. Тотоо ашла тамзыктанган, каракул, албаа-тӱлкӱ кеп кийген, черчеҥ куучынду, чичке темӱлӱ абакай болгон. Мениҥ колымда «Кӧктиҥ суузы» деп атту јуунак бичиги. Је анда бичилгениниҥ ойлык-санаазы јер-телекейди кучактай алган. Кӱзел јиит тушта Россияны кӱнчыгыштаҥ ала кӱнбадышка, тӱштӱктеҥ ала тӱндӱкке јетире јоруктап, чарыптап койгон. Оны Анна Кыпчаковна Ерукова эјези: «Сен, Кӱзел, Аргымай таайымныҥ кичинек сыйны Кошкобай ошкош. Кошкобай бастыра Алтайды ӧрӧ-тӧмӧн кериген. А сен, Кӱзел, Совет Союзты керип јӱрӱҥ. Слер экӱ ак-јарыкка јаҥыс ӧйдӧ туулган болзогор, сен оныҥ коштончызы болор эдиҥ. Је не јетпейт, сеге? Не тенийдиҥ?» – деп арбанатан.

Кӱзел ӱлгерчиниҥ ойлык ар сагыжы јер-телекейди айланып келген. Оныҥ бичигин кычырала, осетин калыктыҥ эрјинелӱ поэди Коста Хетагуровты, онойдо ок Мариэтта Шагинянды, Пабло Неруданы, Саймыкма Комбуны, Гафизти, Мактумкулини ойто такып кычырарга келишти. Оныҥ ӱлгерлерин кычырзаҥ, не керегиндезин билерге бӱдӱн справочник-јартамалдар тузаланар керек. Азияныҥ, Европаныҥ албатыларыныҥ јадын-јӱрӱмин, анайда ок православиениҥ, буддизмниҥ, мусульманствоныҥ канча јӱзӱн айрыларын билер керек. Европаныҥ ла Азияныҥ јебрен ле орто чактардагы классиктерин, ого ӱзеери јаҥы бичилип турган бичиктерди ончозын билер керек. Кыскарта айтса, Москвадагы Литинституттыҥ кийнинде Кӱзел-айбике бастыра јӱрӱминде јоруктап, бийик ар-сагыштарла туштажып, куучындажып јӱрген. Алтайдыҥ јарлу, јаан поэтессазы калганчы јӱрӱмине јетире кычырып, ӱренип јӱрген.

Аргымай Кульджинниҥ угы-тӧзинеҥ бойы ошкош, бийик ар-сагышту, Россияны кайкадар баркачагы ак-јарыкка качан келер деп сакып јӱргенис. Ол кижи бойы, ачы-баркачагы бистиҥ јаныста базып јӱргенин кайдаҥ кӧрӧтӧн. Кӱзел-кӱнбике беш бичик кепке базып чыгарган. Је албатыныҥ айтканынча: «Кӧп бололо, чӧп болгончо, ас бололо, чом болзын». Мен оныҥ кажы ла бичигине эҥ бийик баа берип, олорды алтын таныктарла кепке базар эдим.

Кӱзел-тӧрениҥ бичиктерин катап кычырып, олордыҥ кызу тыныштарына оролып, томду јӱрегиниҥ тирсилдежин угуп, оныҥ бойыла куучындашкан кирелӱ болды.

Таҥ чолмон бодолду јаркынду ӱлгерчибисти јылыйттыс деп санааркабай, оныҥ бичиктерин кычырыгар. Оныла кожо теҥериге учарыгар, јер-телекейди айланарыгар. Билгирлерге билгир кожулар, санаагарга санаа кожулар. Кӱзел-кӱнбекиниҥ бичиктеринеҥ кӱнниҥ ойлык јаркыны чагылып турар. Ӱлгерлердиҥ ай-канатту кӱмӱрели ончогорго кайкал болзын!

Тенериде јаҥыс Кӱн

Јер-телекейди јарыдат.

Телекейде јаҥыс Кӱзел

Кӧксиниҥ тереҥиле,

Кӱмерелиниҥ чечениле

Албаты-јонды кайкатсын!

Јартамал-сӧстӧр: кӱмӱрел – муза; амырал – ӱлгердиҥ каны, тыныжы; созына ӧҥ – кызыл-сары ӧҥ; кӧкшин – кӧк-кызыл ӧҥ; чейдик – јаҥы, јиит; тӧре – аристократ; абакай – бий укту келин; кӱнбике – кӱн јаркынду, бийик укту-тӧстӱ, бийик ар-сагышту келин; айбике – ай-јаркынду, ӱредӱлӱ, бий келин; солтон-солтоной – каан кижиниҥ балдары; тотоо курсак – тамзык аш-курсак (изысканное блюдо); черчеҥ куучынду – тоомјылу куучын; чичке темӱ – эптӱ, чичке тудунып билер (тонкие манеры); ойлык – кӧгӱс-сагыш (духовность); бийик ар-сагыш – бийик интеллект; баркаш-баркачак – барканыҥ балдары.

Бийик тоогонымла, Танытпас Акулова