Алтайдын Чолмоны

Аэропортыста алтай «jыт» болор бо?

12.07.2021

Бистиҥ республиканыҥ ончо организацияларында, аймактарында ла калазында окылу јерлерде алтай тилди экинчи государственный орус тилле теҥ-тай тузаланары, аэропорттыҥ тыш бӱдӱмин алтай „јытту“ эдип јазаары керегинде бичиир деген санаамды јуукта болгон бир керек тӱргендедип ийди.

Кичÿ изÿ айдыҥ 28-чи кÿнинде Алтай Республиканыҥ башчызы О. Л. Хорохордин тергеелик öзÿм аайынча министерствоныҥ ишчилерин алтай тилди Горно-Алтайсктагы аэропортто ло мындагы ла автовокзалда текши jарлар эдер тушта бир кезек шылтактардаҥ улам тузаланар арга jок деп каруу бергени учун тыҥыда арбанган эди.   Ержан Батешов деп кижи бу ведомствого эткен  баштанузында тöс калабыстыҥ аэропортында ла автовокзалында динамиктер ажыра эдилип турган текши jарлар орус ла алтай тилдерле берилип турзын деп сураган. Jе АР-дыҥ тергеелик öзÿм аайынча министриниҥ ижин удурумга бÿдÿреечи Петр Громов бу баштануга jаҥду ла «отписка» аайлу каруу берип койгон. Бу чиновниктиҥ каруузыла, аэропорт ло автовокзал «тымык режим» тудар рекомендацияларла башкарынып, тыҥыда айдар эп-аргаларла текши jарлар эдерин астадар кÿӱндÿ, оныҥ учун бу тушта база бир ӱзеери тилле jарлар эткени улуска чаптык болор. Бу каруу учун Олег Хорохордин тергеелик öзÿм аайынча министерствоны тыҥыда критикалап, алтай ӱзеери (дополнительный) эмес, республиканыҥ государственный тили болуп jат деп чокумдаган. Мыныла башкарынып, АР-дыҥ башчызы бу ведомствого
«отписказын» кайра jандырып, ондо база катап «пассажирлерди алтай тилле jетирÿлерле jеткилдеер суракты аjарулу шиҥдеп кöрзин» деп jакыган.

Тулаан айдыҥ учында Горно-Алтайскта Госдуманыҥ депутады Иван Белековтыҥ баштаҥкайыла «Алтай государственный тилди Алтай Республиканыҥ jеринде тузаланары керегинде» деп тергеелик билим-практикалык конференция öткÿ-рилген. Республиканыҥ башкарузында бистиҥ тилистиҥ учурын бийиктедериниҥ сурагы баштапкы ла катап jедикпестерди ачыгынча айткан айалгада ла jаҥыртылган кöрÿм-шÿÿлтелÿ шÿÿжилди ошкош. Бу jуунныҥ ижинде АР-дыҥ башчызы Олег Хорохордин, Эл Курултайдыҥ jааны Артур Кохоев, Госдуманыҥ турчылары Иван Белеков ло Родион Букачаков, jеристиҥ бÿдÿреечи ле jасакчы органдарыныҥ, ÿредÿниҥ, билимниҥ, jондык кыймыгулардыҥ чыгартулу улузы турушканы оныҥ бескезин, тоомjызын ла бийик учурын jакшы керелейт. Конференцияда куучын айткан Иван Белеков аjаргадый сурактардыҥ тоозында бистиҥ jериске Чуйдыҥ jолыла кирер туштагы темдекте «Добро пожаловать!» деп орустап бичилгени бар болордо, «Кÿÿнзеп келигер!» деп алтайлап не бичибес деп jолду темдектеген эди. Конференцияныҥ эҥ jаан турултазы – АР-дыҥ башчызы Олег Хорохордин алтай тилди кичеериниҥ ле öскÿрериниҥ ÿчjылдык (2022-2024 jылдарга) программазын белетезин ле jÿрÿмде бÿдÿрзин деп jакылта бергени деп бодойдым.

Тöрöл эрмегистиҥ учурын мынайып государственный кемине jетире кöдÿрерге албаданып jадарыста, оныҥ кичинек те болзо темдектери бистиҥ «кейдеги гаваньда» – кажы ла jыл 150 муҥнаҥ кöп улус учуп келип турган Горно-Алтайсктыҥ аэропортында jокко jуук болгонын биске элдеҥ озо аjаруга алар керек деп бодойдым. Ол бистиҥ республиканыҥ база бир jаан «каалгазы» ине. Учуп келен айылчы, турист, траптаҥ тÿжӱп келеле, баштамы ла кöрÿжиле нени кöрöр, ондый ок санаа оныҥ бажында кийнинде де артып калар эмес пе? Оныҥ учун тöрöл тилисти ле алтайлардыҥ аҥылуларын каланыҥ аэропортында ла республикага кирер jолдогы темдекте кыйалтазы jоктоҥ тузаланары керегинде ээжини ол ÿчjылдык программага кийдирзе кайдар?

Бистиҥ калада 2011 jылдаҥ ала аэропорт бойыныҥ ижин ойто орныктырганы эл-jоныска сÿрекей jарамыкту болды. Онызы, кандый да болзо, мынаҥ озо республиканыҥ башчызы болгон Александр Бердниковтыҥ ижиниҥ шылтузы деп чынынча айдар керек. Эмди кажы ла кижи алдындагы чылап канча jÿс километр ыраак Барнаул ла Новосибирск jаар барбай, бу ла бойыстыҥ Горно-Алтайсктаҥ Москва, Санкт-Петербург, Екатеринбург, Красноярск ла öскö дö ыраак jерлер jаар уча берер аргалу болуп калды. Онызы айдары jок jакшы – бойыс аэропортту боло бергенистиҥ шылтузында улус канча кире öй, су-кадык, акча-манат кымакайлап алат. Азыйда алтай улустыҥ «Мал саар öйгö Москвага, бее саар öйгö Петербугка jедер» деп учурлап айткан сöзи  jÿрÿмде бÿткени бу.

Jе мыныла коштой, Туулу Алтайдыҥ тöс калазыныҥ кейле улус тартар портыныҥ тыш, ич бÿдÿми кееркедилгенин, оныҥ ады-jолы канайда бичилгенин кöрзöбис, сÿÿнчи эмеш астай берет. Бистиҥ jерде бир де болбогон турист самолетло бери учуп келеле, элдеҥ ле озо нени кöрöт, оныҥ кöзине не илинет? Öс алтай албаты jуртаган национал республиканыҥ аэропортыныҥ туразы, оныҥ ÿстинде орустап бичилген ады – «Аэропорт Горно-Алтайск», кандый бир öскö каланыҥ, темдектезе, Барнаулдыҥ эмезе Иркутсктыҥ  мындый ок «кейдеги каалгазынаҥ» незиле де аҥыланбайт. Ондый ок шил, ондый ок бетон коробка, кичинек те национальный «jыт» jок типовый боро бÿдÿмдÿ аэровокзал. Стенелеринде бир алтай орнамент-кулjа jок, учуп келген айылчыларды алтай тилле уткуп, эмезе ÿйдежип айткан jарлар угулбайт, бичиген jаан бичимелдер кöрÿнбейт, ого jÿк эжиктиҥ jанында предприятиениҥ ады алтайлап окылу jарлалганы бар деп иженери артат. Мыныла колбой айылчылардыҥ бажына «мында таҥынаҥ республикалу алтай калык jадып турганы бир де билдирбейт» деген санаа эҥ ле озо кирер болор. Мен бойым, коронавирус ооруныҥ чочыдузыла, jаан jаштулардыҥ «самоизоляциязыла» колбой, каланыҥ аэропортында болбогоным удай берди, jе ондо öткÿрилген jуундар, jаҥы ачылган рейстер ле öскö дö сурактар керегинде «Эл Алтай» ГРТК-ныҥ репортажтарынаҥ кöргöндö, «кейдеги каалгабыстыҥ» бÿдÿжи алтайсу болуп бир де кубулбаган, ол ло бойы арткан.

2020 jылдыҥ он айыныҥ туркунына  Горно-Алтайсктыҥ аэропорты ажыра 137,7 муҥ кижи учкан деп jетирÿни бу jылдыҥ бажында Росавиация эткен эди.  Олордыҥ кöп сабазы бистиҥ тергеениҥ jаражын кöрöргö, оныҥ мöш jытту ару кейин тынып, аржан-кутук сууларын ичип аларга амадаган туристтер. Туура jерлердеҥ келген айылчыларды элдеҥ ле озо солун jердиҥ аҥылузы, башказы, таҥынаҥ республика болзо, национальный колорит дейтен jилбилÿзи сонуркадат. Ол керегинде Москвадаҥ, Новосибирсктеҥ, Барнаулдаҥ келген таныштарымнаҥ алдында jылдарда бойым канча катап уккам. Jе бистиҥ аэропорттыҥ бÿдÿжинде ондый jилбилÿ ле солун аҥылулар jокко jуук.

Мениҥ ле билеримле, Горно-Алтайсктыҥ аэропортыныҥ jааны болуп Омсктоҥ келген аҥылу бийик ÿредÿлÿ специалист иштеп jат. Калабыстыҥ темир куштар конор jерин эмеш те болзо алтай бÿдÿштÿ эдерге бу башкараачы öнöтийин бербей турган деп, мен бир де сананбай jадым. Тууразынаҥ иштеп келген технарь кижиниҥ бажына ол келтейинеҥ санаа келбестеҥ да айабас. Айдарда, бу jанынаҥ баштаҥкайды бис, алтайлар, бойыс эдер учурлу деп бодойдым. Албатыбыстыҥ jондык биригÿлери, билимчилери, тил jанынаҥ иштеп турган ла öскö дö тоомjылу улузы тергеебистиҥ сок jаҥыс jаан аэропортын алтай калыктыҥ кылык-jаҥына, jаҥжыгуларына, аҥылузына келиштире кееркеде jарандырары jанынаҥ суракты республиканыҥ башкарузында, парламентинде, каланыҥ администрациязында болуп турган jуундарда не тургуспас? Унчукпаза, керек бу ла кеминде, анайда ла артып калар. Jаткан таштыҥ алдыла суу акпас деген чилеп.  Сöс алып jартап, айдып турзабыс, орус та улус бистиҥ кÿÿнисти оҥдоор, ичкери удура алтамдар эдер болор.

Ого ÿзеери, бистиҥ аэропортыс бир канча jылдардаҥ калыктар  ортодогы – телекейлик учурлу деп ат аданарга jат. Мыныла колбой оныҥ  ээлери –   «Система» АФК ла Сбербанк мында реконструкция-jазалдар эдерге 400 миллион салковой акча чыгарар кÿÿндÿ деп jетирÿлер СМИ-лерде болгон. Ол тушта ыраак öскö ороондордоҥ учуп келген туристтер самолеттоҥ чыгала, нени сонуркап кöрöр, угар? Олордыҥ кулагына динамик ажыра алтай тилле эткен jарлар угулар ба? Аэропорттыҥ туразыныҥ ÿстинде темир куштар конор jанынаҥ «Кÿÿнзеп келигер!» деп jаанада алтайлап бичилген уткуулду сöстöр, Чуйдыҥ jолы jанынаҥ ого кирер эжиктиҥ ÿстинде «Jакшы учуп jедигер!» деген ÿйдежӱлÿ алтай бичимел олорго качан бирде кöрÿнер бе?

Бу сурактарды каладагы ла республикадагы jаҥныҥ органдары ажыра эмди ле, бистиҥ «кейдеги гаваньда» jаан реконструкциялык иштер кидим башталгалакта, кöдÿрер керек. Олор быjыл jайгыда башталып, 2022 jылда учына jедери темдектелген. Аэропорттыҥ ээлери кандый да бай ла тыҥ болзо, jербойыныҥ jаҥдарыныҥ, башкараачыларыныҥ шÿÿлтезин тÿҥей ле угар учурлу деп бодойдым – олор АР-дыҥ jеринде иштеп jат ине.

Бу суракта кичинек те болзо тем алгадый темдек – ол Чуйдыҥ jолында республиканыҥ гран-кыйузында тургузылган темдек-jазалдар. Олордо орнамент-кулjага тÿҥей jуруктар, содон алтай айыл аайлу тудум да, jеристеҥ чыгып барары jанынаҥ кижиниҥ jÿрегин jылыдар «Jолыгар ырысту болзын!» деп алтайлап бичилген сöстöр дö кöрÿнет. Оныҥ бери jанында татар карындаштар тургускан темдекте база бойыныҥ национальный аҥылулары кöп бар. Jолло маҥтадып келген улус олорды кöрÿп, бу туулу республикада бойыныҥ öс албатызы, байлу jери бар деп оҥдоп баштайт. Ондый ла оҥдомол Горно-Алтайск jаар кейле учуп келген, јерле маҥтадып келген айылчыларда база болзын, ол jанынаҥ ончобыс кыймыктанактар деп,  jерлештеристи кычырып турум.

Бистиҥ аэропортты кичÿ тöрöлисле, алтай калыкла колбулу кандый бир атла адаар керек деп, мен бир канча jыл мынаҥ озо «Алтайдыҥ Чолмонында» бичиген эдим. Ӱч jыл кайра ороон ичинде «Россияныҥ улу аттары» акция-ÿнбериш öдöрдö, АР-дыҥ ла öскö дö jерлердиҥ 110 муҥга jуук улузы Горно-Алтайсктыҥ аэропортына Г. И. Чорос-Гуркинниҥ адын берери учун бир кижидий ÿндерин берген эди. Ол тушта бу амадуга jединерге кичинек ле келишпей калган, jе ого ат адаарыныҥ сурагы эмдиге ачык артканча. Оны федерал кеминде канайып та ойтодоҥ кöдÿрер öй келген эмес пе? Эм тургуза алтайлардыҥ ортозынаҥ чыккандардаҥ Гуркиннеҥ улу кижи jок. Ол кызалаҥду jылдарда кара башту албатызыныҥ салымы керегинде тереҥ сананып, ого автономия берери учун тартышкан, бу учун истеткен, бурузы jоктоҥ бурулаткан, учы-учында аттырткан. Бойыныҥ jуруктарыла Туулу Алтайысты телекей ичинде jарлу эткен. Бу атту-чуулу jерлежистиҥ адыла каланыҥ аэропорты адалган болзо, биске сÿрекей сÿÿнчилÿ ле оморкодулу болор эди.

Ийде-кÿчибисти бириктирип, бу öрöги айдылган амадуларга jедип алзабыс, онызы калык болуп бириккенистиҥ jаан темдеги болор деп сананадым.

С. Темеев