Алтайдын Чолмоны

Рерихтиҥ экспедициязы — Алтайда

12.07.2021

Туулу Алтайга 95 јыл мынаҥ кайра академик Николай Рерихтиҥ экспедициязы келип јӱрген.

Николай Константинович Рерихтиҥ Тӧс Азия јаар экспедициязын Нью-Йорктогы Рерихтиҥ музейи ле Санаттардыҥ калыктар ортодогы «Corona Mundi» («Венец мира») белетеп ӧткӱрген. Ю. Н. Рерихтиҥ керелегениле, ол «Азияныҥ јӱреги болуп турган јерлерди эки катап эбирген».

Алтай экспедицияга јети кижи кирген: Н. К. Рерих, оныҥ ӱйи Елена Ивановна, уулы Юрий, Рерихтиҥ Нью-Йорктогы музейиниҥ ишчилери — эмеген-ӧбӧгӧн Лихтмандар, Морис Михайлович ла Зинаида Григорьевна (кийнинде Фосдик), тӧбӧт лама Церинг ле ладак Рамзан.

Николай Рерихте Россияныҥ ла азиат калыктардыҥ јебрен тӱӱкизиниҥ ле культуразыныҥ јажыдына јилбӱзи оогошто башталган. Ол јилбӱзине бастыра јӱрӱмине чындык арткан. Студент јылдарында ол бойыныҥ археологияга учурлалган баштапкы билим иштерин бичиген, казынтылар ӧткӱрип, јурамалдарын јураган. Н. Рерих «бойыныҥ ӧткӧн ӧйин билбезе, келер ӧйи керегинде сананып болбос» деп бӱткен ле оныҥ учурын јакшы билген.

Экспедицияныҥ башкараачызы болуп, Н. Рерих каруулу јӱкти бойы апарган. Ол  ончозын ажындыра кӧрӱп салатан учурлу болгон — маршрутты јӧптӧӧринеҥ ала керектӱ ончо эдимдерди, кийим-тудумды, эм-тусты, кош тартатан тындулардыҥ тоозын јеткилинче алатанына јетире, ол тоодо акча-манаттыҥ сурактары. Онойдо ок тӧзӧмӧл кӧп ӧскӧ дӧ сурактардыҥ аайы-бажына чыгар керек болгон. Је эҥ ле учурлузы, каруулузы улус ине. Уур-кӱч, јол јок кырларды ажарда, Цайдамныҥ састарында, Гобиниҥ јеткерлӱ чӧлинде канайтса да, олорды корып алар керек.

Тӧс Азия јаар экспедиция керегинде санаа 1913 јылда болгон. Ол тужында јаан уулы Юрий 11 јашту, је ол адазыла кожо экспедицияга барарга сӱреен тыҥ кӱӱнзеген ле белетенген: келер ӧйдӧ кыйалтазы јогынаҥ керектӱ болор деп, ӧскӧ тилдерди ӱренген. Юрий 15 јаштуда европей 8 тилди билер болгон ло ӱренерге баштапкы университедине кирген. Бу ла экспедиция учун ол ӱч университетти: Англияда Оксфордты, Францияда Сорбоннаны ла Америкада Гарвардты божоткон. Оныҥ кажызында ла кӱнчыгыш факультетте Юрий 1,5-2 јылдаҥ ӱренген, программа бойы 4-5 јылга да јарадылган болзо. Ол Кӱнчыгыштыҥ 22 тилин ӱренген, монгол тилле, чадыр айылда чыккан-ӧскӧн кӧчкӱн чилеп, јайым куучындаган. «Ол персид, кыдат, тӧбӧт, индийский ончо тилле куучындаарын ла јебрен тилдерди, санскрит ле пали тилдерди, сӱрекей јакшы билген. Мынызы анчада ла колбичимелдерле иштеерине керектӱ, учурлу болгон. Качан олор экспедицияга атанарда, олорго тилмешчилер керек те јок болгон. Эҥ ле аалга-туйук јерлерде олорго туштаган улустыҥ јӱректери бӱткӱлинче ачык болгон». Олордыҥ алдына туулык јерлердеги монастырьлардыҥ эжиктери ачык болгон, јебрен манускриптердиҥ колбичимелдердиҥ кӧп јанын кӱнбадыштыҥ кижизи баштапкы катап кӧргӧн. Юрий Николаевичтиҥ молјузына экспедицияныҥ караванын мылтык-бычакту тонокчылардаҥ корыыры база кирген. Ол ӧйдӧ Тӧс Азияныҥ кезик јерлеринде тонокчылдар кайнап турган тужы.

Экспедиция Москвадаҥ Алтай јаар јаан изӱ айдыҥ 22-чи кӱнинде чыккан. Јаан изӱ айдыҥ 26-чы кӱнинде Новосибирскке јеткен. Экспедицияныҥ туружаачылары јаан изӱ айдыҥ 27-чи кӱнинде пароходло Бийск јаар јолой Барнаулда ӧскӧзине отурып чыккан. Јаан изӱ айдыҥ 30-чы кӱнинде экспедиция Бийскте болгон. Мында оныҥ туружаачылары аттарды ла атту јол баштап баратан улусты јалдап алган. Онойып, куран айдыҥ 1-кы кӱнинде Алтайдыҥ чике ӧзӧгине, јӱрегине јолын туткан. Олордыҥ јолы Кызыл Јар, Алтайский, Баранчы, Тоурак, Мариинск, Чаргы-Оозы, Моты, Кан-Оозы, Кырлык, Абай, Јӱс-Тыт, Кӧксуу-Оозы ажыра ӧткӧн.

Экспедицияныҥ тӧс амадузы Тӧс Азияныҥ кайкамчылу јараш јерлериниҥ ле калыктарыныҥ јаркынду, бӱткӱл ле толо јуругын кӧргӱзери болгон. Экинчизи, археологиялык учурлу јаҥы јерлерди табатан ла шиҥдейтен аргаларды бедиреери. Шак оныҥ шылтузында бу ла тергееде келер ӧйдиҥ экспедицияларына јарамыкту јолдорды белетеери болгон. Ӱчинчизи, Тӧс Азияныҥ тилдерин ле диалекттерин шиҥжӱлеери ле бу аймактардыҥ кӧгӱс байлыгын, культуразын кӧргӱзип, керелеп турган эдимдердиҥ јаан јуунтызын јуунадары».

Унаачылар јолды да, бойыныҥ ижин де јакшы билбес болгон. Бого ӱзеери улай ла јааш-јут болуп, оноҥ улам јолдор до уйан, коомой. Оныҥ учун экспедицияныҥ туружаачылары канча катап јеткер-тӱбекке де учураган. Экспедиция 7 кӱн јолдо болуп ла Кадынды паромло кечип, Ӱстиги Оймонго јеткен. Лихтмандар Куприн деген крестьян кижиниҥ айылында, Рерихтер Вахромей Атамановто токтогон. В. Атаманов бойыныҥ ӧйинде Алтайдыҥ шиҥжӱчизи Василий Васильевич Сапожниковко ло јурукчы Григорий Чорос-Гуркинге јол баштаачы болгоныла јарлу. Экспедицияныҥ туружаачылары  ӧмӧ-јӧмӧ иштеерге тӱште оныҥ айылында јуулатан. Бу тураныҥ стенелериниҥ бирӱзинде кызыл айак јуралган, Рерихтер ондо, байла, тегиндӱ токтобогон. Талдаш эртеде чокымдалган ине, Атамановтыҥ таадазы Беловодьени бедиреп јӱрген ине.

Экспедицияныҥ туружаачыларын Алтай бастыра јанынаҥ јилбиркеткен. Олор Беловодье, Ак Буркан, јердиҥ алдында јуртап јаткан албаты керегинде ле оноҥ до ӧскӧ кӧп тоолу соојыҥдарды, кеп-куучындарды бичиген. Јербойыныҥ јадын-јӱрӱмин ле культуразын шиҥдеген. Эм-том ӧлӧҥди ле тазылды јууган, Вахромей Атаманов олорды сӱрекей јакшы билген.

Елена Ивановна экспедицияныҥ керектери коомой деп кенетийин сескен ле ол ло тарыйын олор јолын Новосибирск јаар туткан. Јорыкчыларды Бийскке јетире Вахромей Атаманов ӧскӧ, эмеш эптӱ јолло ӱйдежип апарган. Олор куран айдыҥ 24-чи кӱнинде Бийскте, 27-чи кӱнинде Новосибирскте болгон. Сыгын айдыҥ 3-чи кӱнинде Рерихтер бойлорыныҥ улу јаан јол-јорыгын улалтар амадула Верхнеудинск јаар ууланган. З. Фосдик ле М. Лихтман Москва јаар атанган, кайра Америкага бурыларга.

Николай Константинович Ӱстиги Оймондо болордо, сӱреен кӧп јуранган. Этюд материалдары ла Алтайдагы јол-јорыгында кӧргӧни-укканы кийнинде орой иштериниҥ тӧзӧгӧзи болуп барган. Темдектезе, «Ойрот, Алтай», «Подземный народ», «По Ергору едет всадник», «Буддийские пещеры над Кырлыком», «Звенигород» ло о.ӧ.

1972 јылда В. Атамановтыҥ туразы тӱӱкилик учурлу кереес деп, эл-тергеелик  чотко алылган. 1974 јылда бу турага кӧдӱриҥилӱ айалгада мемориал доско тургузылган. Академик Окладниковтыҥ ла Алтай крайда јурукчылардыҥ биригӱзиниҥ организациязыныҥ баштаҥкайыла Ӱстиги Оймондо Н. К. Рерихтиҥ мемориал тура-музейин тӧзӧп ачары керегинде шӱӱлте эдилген.

1980 јылдыҥ сыгын айында Горно-Алтайсктыҥ облисполкомы «областной краевед музейдиҥ филиалын — Кӧксуу-Оозы аймактыҥ Ӱстиги Оймон јуртында
Н. К. Рерихтиҥ тура-музейин- ачары јанынаҥ суракты РСФСР-дыҥ культура министерствозына тургуссын деп крайисполкомды сураары» керегинде јӧп јараткан.

АР-дыҥ эл-тергеелик кӧмзӧзиниҥ бергениле

Фотојуруктар „Рерихи на пути в Тибет“.

„Дневники Зинаиды Фосдик 1926-1927“ деген бичиктеҥ