Сибирьдиҥ суулары кирленет

12.07.2021

Алтын иштеп алган кийнинде Сибирьдиҥ 1474 километр јеринде аккан суулар билдирлӱ кирленгени керегинде WWF-тыҥ эксперттери јетирет. Бӱгӱнги кӱнде андый одус учурал темдектелген.

Сибирьдиҥ суулары аккан јерлерде јаткан алтынды казып, ар-бӱткенге коомой салтарын јетирген, анчада ла ару суулардыҥ чыҥдыйын ӱреген учуралдарды онлайн-картадаҥ кӧрӧр аргалар бар. WWF-тыҥ эксперттери Сибирьдиҥ сууларында мо-ниторингти 2021 јылдыҥ кӱӱк ле кичӱ изӱ айларында ӧткӱргендер. Тыва, Хакасия республикаларда, Алтай-Сайан экорегионныҥ гран-кыйуларында, Красноярский ле Кемеровский областьтарда бу иш кӱӱк айдыҥ 15-чи кӱнинде башталып, туй ла он беш кӱнниҥ туркунына ӧткӧн. WWF-тыҥ эксперттериниҥ айтканыла, эҥ кӧп кирленген суулар Красноярский крайда темдектелген. Бу тергееде 816 километр јердеги суу киртиген. Красноярскта он тӧрт учурал болгон болзо, Тыва Республикада алты учурал темдектелген. Мында суулар 237 километр јерде кирленген. Кемеровский областьта ла Хакас Республикада беш учуралдаҥ темдектелген.

Алтай Республикада иштеп турган «Улус—ар-бӱткенге» деген ӱлекердиҥ туружаачылары WWF-тыҥ эксперттериле кожо Алтай-Сайан экорегионныҥ јеринде сууда јайа јаткан алтынды казып алар тушта социально-экологиялык кандый каршулу керектер болуп турганыныҥ онлайн-картазын тургускандар: https://arcg.is/10Lve00. Бу картадаҥ 2021 јылда спутник ажыра ӧткӱрген мониторингтиҥ турулталарын кӧрӧр арга бар. Анда алтын каскан участоктордо кир-торго бастырган суулар кӧргӱзилет.

Картада јуралган чочыдулу јерлерди тегин де кижи кӧрӱп, оныҥ каршузын оҥдоор аргалу. Онлайн эп-аргала тургузылган картада алтын казып турган јерлер улус јаткан јурттардыҥ сыраҥай јуук јанында болгоны иле кӧргӱзилген. Бу онлайн-картала алтын казып турган јерлердиҥ јанында јаткан бастыра эко-активисттерле јербойыныҥ улузы, шиҥжӱ ӧткӱрип турган органдардыҥ специалисттери ле журналисттер тузаланар аргалу. Спутниктеҥ јуруктар келзе ле, онлайн-карта неделеде эки катап јаҥыртылат.

Сибирьдиҥ агын сууларынаҥ алтын казып турган иштерди спутниковый мониторингтиҥ ле гражданский шиҥжӱниҥ Санкт-Петербургтагы тӧс јериниҥ ле Јерлик ар-бӱткенниҥ фондыныҥ (WWF) «Улус—ар-бӱткенге» деп адалган ӱлекериниҥ турчылары шиҥдеген.

WWF-тыҥ эксперти, WWF-тыҥ «Улус—ар-бӱткенге» деген ӱлекериниҥ промышленный компонентиниҥ координаторы, «Гран-кыйулары јок суулар» деген коалицияныҥ координаторы Александр Колотов: «Бистиҥ эксперттердиҥ ӧткӱрген шиҥжӱлериниҥ турулталарыла Росар-бӱткеншиҥжӱниҥ специалисттери алтын казаачы компаниялардыҥ иштеп турган јерлерине барып, мониторинг ӧткӱрип јадылар. Россияда штраф алган кийнинде, сууларды кирлебей турган ак-чек компаниялар база бар. Је кӧп саба учуралдарда шалыр иштӱ компаниялар кумакту сууларды арчыбай, оны ол ло бойыла ойто сууга тӧгӱп јадылар.

Алтын арутаган јерлерде иштеген улус вахтаныҥ кийнинде ӧскӧ јерлер јаар иштеп јӱре бередилер. Шак ол тушта салылган штрафтарды тӧлӧдӧргӧ олорды бедиреер иштер башталып јат. Бу иште биске јаан болушты юристтер јетирет. Бӱгӱнги кӱнде ак-айастаҥ согулган фотојуруктар јаргыда кӧрӱлбей јат. Мындый учуралдарда алтын казаачыларда штрафтаҥ мойножотон «јы-ртыктар» бар. Ак-айастаҥ согулган јуруктар јаргы ӧйинде керекке алынып турган болзо, агын сууларды кирлеп турган компаниялар олорго салынып турган штрафтардаҥ айап, ижин ак-чек ӧткӱргилеер эди»— деп айдат.

WWF-тыҥ эксперттери 2020 јылда Алтай-Сайан экологиялык тергееде узуны 2649 километр јерде аккан сууда кӧп таштанчылар барын темдектегендер. WWF бу јанынаҥ сууларда алтын арутаган компанияларга олор ар-бӱткенди корулаар јасактарды бускан деп, кезем ајарулар эткен. Мында алтын табылган сууларга јӱзӱн-башка таштанчылар чачкан, суулардыҥ јараттарын тӱртӱп, олорды ойо јип, ар-бӱткенге јаан каршу јетирген учурладар јарталган.

Спутниковый мониторингтиҥ ле гражданский шиҥжӱниҥ тӧс јериниҥ директоры Ольга Чупаченко «Бӱгӱнги кӱнде коомой иштӱ алтын казаачыларды кезедетен јасактар катуланып турганы сӱрекей јакшы. 2015-2016 јылдарда олорго салынып турган штрафтыҥ кеми јӱк ле он беш муҥ салковой болгон болзо, бӱгӱнги кӱнде дезе оныҥ кеми бир миллионго јеткен. Кезикте алтын иштеп алып турган јерлерге једерге кӱчке келижип јат. Ар-бӱткенге салтарын јетирип турган компаниялардыҥ кӧп сабазы мындый арганы «билгир» тузаланып, эки колды «бош» салып ийеле иштеп јадылар. Ак-айастаҥ согулган фотојуруктар олорго јаантайын кайкал болуп артып јат. Алтын казылган сууларда мониторингтиҥ ижин токтотпос керек. Оны карын да элбедер ле эрчимделтер керек» — деп куучындайт.

WWF-тыҥ экперттери 2021 јылда Красноярский крайдыҥ экология ла јердиҥ байлыктарын тузаланары аайынча министерствозыныҥ экошиҥжӱлер ӧткӱрип турган инспекторлорын иште ак-айастаҥ согулган фотојуруктарды тузаланарыныҥ эп-аргаларына ӱреткен. Бу министерствоныҥ инспекторлоры мынаҥ ары бойлорыныҥ ижинде кирленген сууларды јартаарга спутниктиҥ болужыла эдилген фотојуруктарды элбеде тузаланарга турулар.

Россияныҥ старательдериниҥ биригӱзиниҥ председатели Виктор Таракановскийдиҥ бу јанынаҥ шӱӱлтези бир эмеш башка. Ол суулардыҥ кирленип турган айалгазын спутниктиҥ болужыла соккон фотојуруктар канайып та јартап болбос деп угузат. Оныҥ айтканыла, агын суулардыҥ ӧҥи кӧп лӧ саба учуралдарда јааган јааштыҥ тамчызынаҥ ол эмезе кайылган кардыҥ суузынаҥ кубулып јат. Ол мониторинг ле шиҥжӱ ӧткӱрер ӧйдӧ сууныҥ чыҥдыйын сӱрекей лапту кӧрӧр керек деп ајарат. Виктор Таракановский кумакты сууныҥ алдынаҥ чыгарып, оны элгеер алдында компаниялардыҥ ишчилери алтын табылган сууныҥ айрызын бӧлӱп, оны ӧскӧ јерле агызарын јеткилдеп јадылар деп айдат.

Россияныҥ билимдер академиязыныҥ суулардыҥ чыҥдыйын шиҥдеп турган институдыныҥ ишчизи Михаил Болгов элбек јетирӱлер эдер эп-аргалардыҥ журналисттерине: «Ар-бӱткенниҥ суу-ларында јӱрӱп турган балыктардыҥ тынып турган органдарыныҥ бирӱзине кирлӱ суу кирзе, ол јука пленкала оролып јат. Оноҥ улам балыктар суудаҥ кислородты алып болбой, ӧлӱп јадылар» — деп угузат. Јерлик ар-бӱткенди корулаарыныҥ тӧс јериниҥ промышленность аайынча программаларыныҥ координаторы Игорь Шкрадюк дезе «кислородло тынып болбой ӧлгӧн балыктар сууныҥ арткан тындуларына айдары јок јаан коромјы јетирип јат. Азыранатан балыгы јок арткан тындулар чучурап, база ӧлгӱлейт. Ол сууныҥ «аҥдары» чучураганы бир керек, а јараттарды јакалай ӧскӧн јажыл ӧзӱмдер кургап, текши ар-бӱткен кунураза не болор» деген суракты ачыгынча тургузат.

Т. Иваницкая

WWF-тыҥ Алтай-Сайан экотергеедеги бӧлӱгиниҥ пресс-качызы

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина