Улалуда турлу шиҥжӱчилерин сакыйт

12.07.2021

Горно-Алтайск каланыҥ јеринде 60 јыл мынаҥ кайра Азияда эҥ ле јебрен кижиниҥ турлузы ачылган, билимчилер оны «Улалуда турлу» деп адаган.

Кереести келер ӧйдӧ академик боло берген Алексей Павлович Окладников тапкан ла шиҥжӱлеген. Кезик јетирӱлерде турлуны тапканында тӱӱки билимдердиҥ кандидады Е. М. Тощакованыҥ ла јербойыныҥ институдыныҥ ӱредӱчизи А. С. Крюковтыҥ камааны бар деп айдылат. Турлу Горно-Алтайсктыҥ административный тӧс јеринеҥ ыраак јокто Улалу сууныҥ алтыгы агыныныҥ сол јанында тӧҥ јерде турат.

Кийнинде, 1969, 1970, 1977-1978, 1981 јылдарда, турлуда археологиялык казынтылар ӧткӧн. Эҥ јаан деген казынтыны 1969 јылда Барнаулдыҥ билимчизи А. П. Уманскийге баштаткан бир бӧлӱк улус ӧткӱрген. Кереесте 600-ке јуук коомой јазалган боро-сары ӧҥдӱ кварцит таштар табылган. А. Окладниковтыҥ чокымдаганыла, алтыгы палеолиттиҥ (эрте таш чактыҥ) «эҥ башкы јепсели» болгон. Кварциттиҥ ооктогон сай таштарынаҥ белетеген эдимдер јебрен эп-аргала белетелген ле шаай јаткан. Олор озо баштап геологический ле физический эп-аргаларла јарталганыла 150 муҥ јылдаҥ ала 1,5 млн јылдыҥ туркунына ондо јаткан. Турлуныҥ алтыгы кадынаҥ чыккан кварцит эдимдердиҥ ортозынаҥ озогы солун табынтыларга-артефакттарга бастыра јанынаҥ ооктолгон сай таштар сӧс јогынаҥ кирет. Онойдо ок јебрен кижиниҥ эдимдерине јаан сай таштар база кирет. А. Окладников олорды бойыныҥ јарлу бир ижинде «улалантроп» деп адаган. Сай таштар бир эмезе эки јанынаҥ томыра чоппер ле чоппингтер эдип оодылган; сай таштаҥ белетеген кыргыш ла о.ӧ. Белетеп јазаганы аайынча А. Окладников олорды, бу эдимдерди, «галечный культурага» кийдирген. Онойдо ок Африканыҥ ла Индияныҥ эдимдерине тыҥ јуук болгонына ајару салган. Байа той балкашту кадында тындулардыҥ ла казынты тындулардыҥ сӧӧктӧри табылган. Улалуныҥ турлузыныҥ јарылган јерин ле оныҥ бӱткен бӱдӱмин кӧп тоолу ады-јолы јарлу билимчилер: В. Н. Сакс, Л. А. Рогозин, И. М. Гайдук, А. М. Малолетко, В. А. Ранов, С. М. Цейтлин ле о.ӧ. шиҥжӱлеген. Олордыҥ бой-бойы ортодо турлуныҥ болгон ӧйи јанынаҥ бирлик шӱӱлте болбогон. Улалуныҥ јебрен ӧйдиҥ кижизиниҥ турлузы эмезе кереези качан, кандый ӧйдӧ табылганы јанынаҥ чокым бирлик шӱӱлте јок.

Кезик специалисттердиҥ шӱӱлтезиле болзо, табылган озогы эдимдер оныҥ оодылган-кезилгенине ајару этсе, онызы геология учурлу керек болуп јат. Эдимдер ар-бӱткенниҥ ийде-камаанынаҥ улам, ондый бӱдӱм алынган болордоҥ айабас. Улалинка сакылтада: качан јаҥы, эмдиги ӧйдиҥ эп-аргалары табыларын ла олорды шиҥжӱлеер ӧйдиҥ келерин. Бу кереес кезектей ле казылган. Айдарда, тургуза ӧйдӧ арткан јерди келер ӧйдӧ шиҥжӱлеерине чеберлеп артыргызып алар керек. Јебрен кижиниҥ турлузы табылган ла шиҥжӱлелген кийнинеҥ ол Азияда эҥ ле эрте ӧйдиҥ турлузы деп чотолгон. Је калганчы онјылдыктарда, ол тоодо Алтайда, болгон ачылталар азиат тергееде таш чактыҥ башталганында оноҥ до јебрен кереестер болгонын кӧргӱсти: Китайда, Монголияда, Таджикистанда, Арменияда.

Је ондый да болзо, Улалуныҥ турлузы таш чактыҥ палеолит деп адалган ӧйиниҥ кереестериниҥ тооломына кирет. Онойдо ок Россия Федерацияныҥ президентиниҥ јараткан јарлыгыла (№176, 20.02.1995) федерал (текшироссиялык) учурлу тӱӱкилик ле культуралык энчи-байлыгыныҥ объекттериниҥ тооломына кийдирилген. Айдарда, Горно-Алтайск каланыҥ 1996 јылда јарадылган гербинде (авторы Россияныҥ нерелӱ јурукчызы В. П. Чукуев, консультанты С. М. Киреев) таш чактыҥ јепселиле кожо сӱр-темдектерди кӧргӱскени јолду. Алексей Окладниковтыҥ билим сезими ле Алтай јебрен кижиниҥ јуртаган тӧс јериниҥ бирӱзи болгон деп шӱӱлте чын болгон. Онызын Денисовтыҥ куй тажында, Карам турлуда, Ануй-2-де ӧткӧн казынтылар лапту керелейт. Бир канча ӧй мынаҥ кайра, 2009 јылда, Улалуныҥ турлузында музейдиҥ јаан эмес кӧрӱзи белетелип иштеген. Каланыҥ администрациязы 2015 јылда «Улалуныҥ турлузы» деген музейдиҥ (комплекс) ӱлекерин озолондыра белетеген, амадузы — јартамал ла музейно-туристический ишти ӧткӱрери.

АР-дыҥ эл-тергеелик кӧмзӧзи

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина