Алтайдын Чолмоны

«Јакшы ӱредӱчилер учураганы – јаан ырыс»

19.07.2021

Јаан изу айдыҥ 17-чи кӱнинде Алтай Республикада ады-чуузы чыккан, тӧрӧлин сӱӱген ле эдип турган ижине, керегине чындык артар кылык-јаҥду болотонын тоогон база бир алтай эр – Виктор Тодошевич Бахрамаев – 60 јажы толгон юбилейлик туулган кӱнин темдектеп јат. Ол бистиҥ тергееде албатылык керектердеҥ туура калбайтан, тӧрӧлчи ле граждан кӱӱн-табы качан да болзо «кӱйӱп» јӱретен улустыҥ бирӱзи. Оныҥ кылык-јаҥына, јӱрӱмдик ээжилерине, байла, јаш тужындагы, ӱредӱниҥ ӧйлӧриндеги, иштӱ-тошту чӧйилген кӱндериндеги болгон таскаду ла тазыктыру јаан учурын јетирген болор. Учурлу јажы толгон кӱнде бис Виктор Тодошевич керегинде сӧзисти айдып, алтай албатыныҥ јозокту јӱрӱмдӱ база бир уулыныҥ ӧдӱп келген јолдоры керегинде куучындап ийерге турубыс.

 Кабай болгон јуртынаҥ башталган јол

Кабай болгон тӧрӧлим… Шак ла мындый сӧстӧрди Кан-Чарас алтайдыҥ Кырлык јуртыныҥ улузы јаантайын айдарга сӱӱр. Ады-чуузы чыккан кожоҥчы Болот Байрышевтиҥ јарлу «Кырлу, кырлу Кырлыгым…» деп кожоҥы санааҥга кирер…

Виктор Тодошевич Кырлыкта Ак-Јеен Иркитовна Бахрамаева деген тоомјылу кижиниҥ билезинде чыккан ортон бала. Кыпчактардаҥ. Билезинде беш карындаш: ӱч уул, эки кыс. Сегис классты бу ла Кырлыктыҥ школында, 10-чы классты областьтыҥ национальный школында божоткон. Школдогы ӱредӱниҥ кийнинде ол Барнаул каладагы јуртээлемдик институтка ӱредӱге кирген ле оны једимдӱ божоткон. Ишмекчи јолын институттыҥ кийнинеҥ 1986 јылда тӧрӧл Кырлык јуртынаҥ баштаган: ол тушта «Кырлыкский» деп адалып турган совхозко ветеринар-врач  керек болгон.

Ӱредӱлӱ, кӱӱн-табы ичкери болгон јиит кижи аймактыҥ башкараачыларыныҥ «кӧзине» канайда илинбейтен эди: оны КПСС-тыҥ райкомында тӧзӧмӧл бӧлӱктиҥ инструкторыныҥ ижине кычыргандар. Оныҥ кийнинде јылдарда Виктор Тодошевич Кан-Оозы аймактыҥ ветстанциязыныҥ баш ветврачы, ветлабораториязыныҥ директоры, парткомыныҥ качызы, Кырлык јурттыҥ администрациязыныҥ јааны болуп иштеген.

1993 јылда, ороондо ло бистиҥ тергееде јаан солунталар болгон ӧйдӧ, Виктор Тодошевичти Горно-Алтайсктӧӧн ишке кычыргылап јат. Ол тушта Алтай Республика тӧзӧлип калган ӧй. Республиканыҥ јурт ээлем аайынча министерствозыныҥ тыш-экономикалык колбулар аайынча бӧлӱгиниҥ јаанынаҥ башталган иш оноҥ ары Эл Курултайдыҥ экономикалык политика аайынча јаантайынгы комиссиязыныҥ јааныныҥ консультанты, Башкаруда акча-манаттыҥ министерствозында госкирелте аайынча баш специалисти, «Страховая группа Спасские ворота-М» деген ЗАО-ныҥ директоры, Алтай Республиканыҥ СДЮШОР-ыныҥ директорыныҥ юридический сурактар аайынча ордынчызы, СДЮШОР-дыҥ юрист-консультанты,  АР-дыҥ јурт ээлем аайынча министерствозыныҥ «ГАСИЦ» деп бюджетный учреждениезиниҥ директоры деп адалган  јамы-иштерле улалган.

«Горно-Алтайский СИЦ» деген учреждениени Виктор Тодошевич бӱгӱнги кӱнге јетире башкарып јат. Бу учреждение Алтай Республикада укту мал ӧскӱрер ишти ууламјылай башкарып, Сибирьдеги федерал округта малдыҥ «русская тяжеловозная порода» деп угын ӧскӱрип турган сок јаҥыс репродуктор-ээлем болгонын темдектеп ийер керек.

Текши тӱп-шӱӱлте эдер болзо, Виктор Тодошевичтиҥ бу ӧткӧн ӧйдиҥ туркунына иштеген ӧйи 39 јылга једип, кажы да ӧйдӧ ол чӧлӧӧ-бош отурбаган. Окылу ишле коштой, ол албатылык сурактардаҥ качан да туура калбаган. Јондык та керектерде бӱгӱнги кӱнге јетире акту кӱӱнинеҥ туружып келген улустыҥ тоозына кирип јат. Анчада ла јашӧскӱримниҥ, спорттыҥ сурактары ого јаантайын јуук. Ол тӧрӧл Кырлык јуртында футболло «Јерлештердиҥ кубогы учун» деп јаҥжыккан маргаандарды тӧзӧгӧн. Бу маргаандар кажы ла јыл Кырлыктыҥ «Аргымак» деп адалган стадионында ӧткӱрилип, бойына аймактыҥ ла тергеениҥ спортчы-ветерандарын јууйт. Быјылгы кӱӱк айда маргаанныҥ башталганынаҥ ала 25 јыл толгон. Юбилейлик маргаандар база бийик кеминде ӧткӧн.

Спортто тазыктыру — јажына

Спорттыҥ тазыктырузы – ол кажы да ӧйдӧ ӧтпӧйтӧн ээжи дегени база чындык ошкош. Виктор Тодошевичтиҥ ӱйези – спорттыҥ улузы. Ол тушта аймактарда, јурттарда стадиондор, спортзалдар тудулып, јашӧскӱримниҥ, јаан да јашту улустыҥ спортко кӱӱни сӱреен тыҥ болгон ӧйлӧр. Анчада ла Кан-Оозыныҥ бойында, јурттарда спорттыҥ учуры, јарлузы сӱрекей бийик тебӱле барган. Грек-рим кӱреш, футбол, хоккей, јеҥил атлетика, самбо…

Физруктар бойыныҥ ижин чындык бӱдӱрген. Балдарга јаан таскадуны физкультураныҥ ӱредӱчилери А. Н. Тадышев, И. К. Арбаев, П. В. Шукаков берген деп, Виктор Тодошевич эске алат. Уулчактар јурттыҥ, аймактыҥ ады-чуузын  областьтыҥ маргаандарында корып туратандар.

Тогузынчы класстыҥ кийнинеҥ ала јиит уул классический кӱрешле јилбиркеп баштаган. Областной национальный школго ӱренип келген ӧй. Классиктерди ады-чуузы чыккан тазыктыраачы Мадий Каланакович Каланаков тазыктырып туратан. Василий Кыйгасов, Сергей Ютанов, Аҥчы Самтаев, Аржан Мюсов, Олег Шатин, Валерий Тадыров, Виктор Тайтаков, Владимир Кукпенеков, Сергей Чараганов, Аргымак Ечешев, Айдар Самыков ло оноҥ до ӧскӧ бир кураа кӱрешчилер тазыктырынып, областьтыҥ, ороонныҥ ады-чуузын корыйтан.

Эмди олордыҥ бастыразына јуугы ады-чуузы чыккан кӱрешчилер, јеҥӱчилдер, спорттыҥ устары, нерелӱ тазыктыраачылар. Виктор Тодошевич АСХИ-де ӱренер ӧйинде база кӱрешкен. Айдар Самыков, Николай Чендеков, Николай Белееков, Александр Тоедов ло ӧскӧ дӧ кӱрешчилер АСХИ-ниҥ ады учун кӱрежип туратан. Барнаулда студенттерди
М. Г.  Тухтаров, В. И. Коротич деген тазыктыраачылар ӱреткен. Уулдардыҥ ортозынаҥ Николай Белееков спорттыҥ узыныҥ нормативин бӱдӱрген. Арткан кӧп кӱрешчилер «спорттыҥ узына кандидат» деп кемине јеткендер.

Республикан спорткомитетте иштеп турала, 2013 јылда Виктор Тодошевич алтай, тыва, монгол кӱрештер аайынча кӧчкӱн албатылардыҥ турнир-маргаанын ӧткӱрерге сананган. Кӱрештиҥ тазыл-тамыры јаҥыс, кажы ла тӱрк албатыда кӱреш бар, ээжилери тӱҥейлеш деп билерис. Оныҥ учун бу маргаан ӧткӱрилген болзо, јилбилӱ болор эди. Карындаш калыктар јуулып, кӱрештиҥ бӱдӱмдерин тӱҥейлеп кӧрӧр эди. Је ол тушта республиканыҥ башкараачылары «стадион белен эмес» дежип, бу јаан маргаанды ӧткӱрерин токтодып койгон. Ондый да болзо, бу амадуныҥ келер ӧйдӧ бӱдер аргазы бар деп айдар керек — јилбилӱ болор эди.

Спортто тазыктыру кижиниҥ текши кылык-јаҥына, јӱрӱмдик јолына, талдап алатан принцип-ээжизине сӱреен јаан камаанын јетирип јат деп, юбиляр айдат. Спорт кижини тӧрӧлчи кӱӱн-санаалу болорына, јеҥӱге једерине, тӧрӧлиниҥ ады-чуузын кӧдӱрерине, бойы-бойына болужарына, садынчак болбозына, најылыкка јӱткиирине недеҥ де артык таскадып јат. Эмди ле кӧрӱп ийзебис, јажы јаандап та калган спортчылар мындый кылык-јаҥына чындык артып калган. Оныҥ учун спортло колбулу улустыҥ јӱрӱмдик најылыгы бектеҥ бек болуп турганы ол болор. Мында база айткадыйы:  спортчылардыҥ кӱӱн-табы јаантайын омок-седеҥ болуп, ӧйлӧ теҥ барып турганы. Онойдо ок бу улус јашӧскӱримниҥ таскадузына јаан камаанын јетирип турганы. Виктор Тодошевичти чике мындый кылык-јаҥду кижи деп адаарга јараар.

«Ӱредӱчилеримге быйан»

Кажы ла кижиниҥ јӱрӱминде таскаду берген улус бар. Јаш туштаҥ баштайла, бу ла толо јашка јетире келген јол туркунына олордыҥ айткан тоомјылу сӧзи, берген чындык ӱредӱзи јаан учурын ойнойт. Кезикте тӱзедип, баштап, арбанып та турганы учурлу болуп артат. Ӱредӱ, иш, иштеги карьера деп адалганы коштой иштеп јӱрген улустаҥ, шак бу ла ӧйдӧ башкараачы кем болгонынаҥ чике камаанду болотоны – база јӱрӱмдик ээжи. Виктор Тодошевич јӱрӱминде кӧп јакшы улуска учураганын темдектейт. Школдо ӱренгенинеҥ ала студент ӧйгӧ јетире, иштеп баштаган баштапкы кӱннеҥ ала бӱгӱнги кӱнге јетире. Комсомолдо, партияда,  башкараачы иштерде иштегенинде кандый башкараачыларга туштаганы база камаанын јетирген.

Эҥ ле јаан ла тоомјылу ӱредӱчизи деп, Виктор Тодошевич кару энезин адайт. Энениҥ сӧзи недеҥ де баалу, недеҥ де учурлу. Оноҥ – кожо чыккан ака-карындажыныҥ јӧмӧлтӧзи. Эјези Раяга юбиляр сӱреен јаан быйанду. Тӧрӧӧн-тууган улус, таайлары, акалары, таай эјелери јаантайын болушкан, сӧзин айткан. Байла, кажы ла кижиниҥ јӱрӱминде тӧрӧл улузыныҥ колбузы, болужы баалу.

Ишти-тошты айдар болзо, Виктор Тодошевич бойын ырысту кижи деп адайт. Алтай албатыныҥ тӱӱкизине јаан камаанын јетирген ле јетирип турган политик-башкараачылар ого болушкан, јӧмӧгӧн, јолын баштаган, ӱреткен. Олордыҥ ортозында ады-чуузы чыккан ветеринар А. А. Клешев, алтай политиктер, республикабыстыҥ тӱӱкизинде јаан ис артыргыскан улус — Е. И. Иркитов, Н. М. Тайтаков, Н. М. Соенов, С. Т. Пекпеев, Г. Н. Пильтин ле оноҥ до ӧскӧлӧри.

Бӱгӱнги кӱнде Виктор Тодошевич бу улустыҥ берген таскадузын јиит ӱйеге берер, олордо албатылык кӱӱн-тап таскадып салар деген амадула јӱрет. Бу амаду бӱдӱп турганын оныҥ ижинеҥ, эдип турган керектеринеҥ кӧрӧдис.

«Билем – мениҥ куйагым»

Је, байла, эҥ ле јаан ла чындык болушчызы – тӧӧлӧс сӧӧктӱ эш-нӧкӧри Екатерина Ойноткиновна. Јаныҥда отурган эҥ ле јуук кижинеҥ бастыра јӱрӱм, ижиҥниҥ турултазы, бӱткӱл салымыҥ камаанду дегени база чындык. Екатерина Ойноткиновна Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ аппарадында бӧлӱктиҥ јааны, баш специалист болуп узак јылдарга иштеп келди. Виктор Тодошевич Екатерина Ойноткиновнала кожо ӱч кыс чыдаткан. Кыстары да јаандап, бӱгӱнги кӱнде бойлоры иштегилеп јат. Экӱзи билелӱ. Јаан кызы Эзель Санкт-Петербургта юрист болот. Ортон кызы Байару — Барнаулда Алтай крайдыҥ эмчилигинде врач-терапевт. Оогош кызы Айсулу Томскто страховой компанияда иштейт. Виктор Тодошевич ле Екатерина Ойноткиновна бир барканыҥ таада-јааназы. Олордыҥ билезин нак, јаҥжыгулары бек, јеезелӱ јуртту биле деп адаарга јараар. Јӱрӱмдик таскаду јаандарынаҥ балдарга тӱшпей, кайда баратан…

Адакыда: Виктор Тодошевич ичкери јӱткӱмелдӱ кылык-јаҥду кижи, бойына да некелтези јаан. Оныҥ да учун ол кийнинде јылдарда Горно-Алтайсктагы ГАГУ-ныҥ экономико-правовой факультедин, албаты-ээлемниҥ ле госслужбаныҥ Россия Федерацияныҥ Президентиндеги россиялык академиязыныҥ юридический факультедин божоткон. Ижинде једимдери учун ол башка-башка јылдарда АР-дыҥ башкарузыныҥ «За безупречную службу Республике Алтай» деп кӱндӱлӱ темдегиле, Эл Курултайдыҥ Быйанду самаразыла, Россия Федерацияныҥ спорт аайынча министриниҥ Быйанду самаразыла, Россия Федерацияныҥ Олимпий комитединиҥ кӱндӱлӱ медалиле, Россия Федерацияныҥ президенти В. В. Путинниҥ Кӱндӱлӱ грамотазыла, Алтай Республиканыҥ спорт ло физический культура аайынча комитединиҥ Кӱндӱлӱ грамотазыла, Кырлактагы укту мал ӧскӱрер совхозтыҥ Кӱндӱлӱ грамотазыла, АСХИ-ниҥ Кӱндӱлӱ грамотазыла кайралдаткан. Бу адалганы иштеген иш, ӧткӧн јол, једимдер керегинде недеҥ де артык кӧргӱзип јат деп айдарга јараар.

Бис Виктор Тодошевичти толуп јаткан толо јажыла акту кӱӱнистеҥ уткыйдыс. Алтай бойыстыҥ ортобыста иштеп-тоштоп јӱрген, бала-барка азыраган, тоомјылу сӧзин айткан, јӱрӱмдик ээжилериле темдек болгон, Алтайыс ла албатыбыс учун санааркап, учурлу керектердеҥ туура калбай јӱрген алтай эрге эҥ ле артык кӱӱнземелдеристи јетиредис. Бектеҥ бек су-кадык, јана баспас кӱӱн-тап, бийик ажулар кӱӱнзейдис! Аргымак ат минзин, бӧкӧнӧҥ бӧкӧ болзын!

А. МАЙМАНОВА

(Т.)