Алтайдын Чолмоны

Јайаандыктыҥ јаркыны јаантайын кожо

20.07.2021

–Тура тудуп салар, агаш отургызар, бала-барка-азыраар – кижиниҥ јӱрӱмде бӱдӱретен тӧс иштери бу деп айдып јат. Сен олорды бӱдӱрип салган ошкожыҥ…–Кижиниҥ јӱрӱмин мен бу кемјӱлерле кемјибей јадым. Бу телекейде, бу јӱрӱмде јӱрерге кижиге јакшы болзо, ол – ырысту кижи.
–Мынайда алза, сен ырысту кижи бе?
–Байла…

Горно-Алтайсктагы типографияныҥ генеральный директоры Эдурард Бабрашевке бу кӱндерде 65 јаш толгон. Мен оны областьтыҥ национальный школында ӱренген ӧйлӧрдӧҥ бери билерим. Оныҥ јымжак, јука кокыры та ченеген, та аҥдыган деп, билбес кижи сананар. Эрмек-куучыны чыккан-ӧскӧн Бешпелтир јуртыныҥ албаты-јоныныҥ танылу башка эрмеги болгонын поэт Владимир Бабрашевтиҥ ӱлгерлерин сананып,  тӧрӧл јеринде оныҥ јайаанына учурлалган эҥирде болуп оҥдогом. Владимир Бабрашевтиҥ «Бир кыш» деген поэмазында јерлештериниҥ – акаларыныҥ, эјелериниҥ, јеҥелериниҥ, јестелериниҥ – алтай јурттарыстагы тегин ле улустыҥ сӱр-кеберлери  Алтайыстыҥ кажы ла толугында јаткан кижиниҥ ӧзӧгине јуук ла ӧҥзӱре тийет.

Менеҥ кайкал ырысту болуп,

Омок ло јӱр, кунукпа, карындаш.

Сананган санааҥа јединип ле јӱр.

База нени кӱӱнзейин, карындаш.

Јонноҥ талдап алган ӱйиҥ

Кижи кылыкту болзын, карындаш.

Канча бала азырайтан эдиҥ,

Сендий ок керсӱ болзын, карындаш

– деп, поэттиҥ биледе эҥ кичӱ ийнине туку качан кереестеп айткан сӧстӧри јӱрӱмде алкыштый бӱдӱп барган.

–Мен полиграфист болорым деп ӱч тӱште јок. Ижим, јӱрӱмим јайаан ишле колбулу болор деп санангам – деп, Эдуард Васильевич куучындайт. –Школды божодоло, МГУ-ныҥ журналистика факультедине кирерге амадагам. Је ол ӧйлӧрдӧ «журналистика» ӱредӱге кирерге бу профессияда эки јыл стаж керек болгон.

«Эки јыл «стажты» иштеериҥ, эки јыл черӱде болорыҥ – тӧрт јыл јылыйтып јадыҥ. Полиграфистке ӱренип бар, мындый специалисттер областьта јок» – деп, национальный школдо математиканыҥ ӱредӱчизи Нина Прокопьевна Федорова оны сӧскӧ кийдирген. Канайдар, ӧй јылыйтпаска барар, оноҥ керектӱ ӱредӱге кӧчӱринип те албай деп, ол јӧпсинген.

Сӧс келижерде, ол јыл Бабрашевтердиҥ билезинеҥ эки уул ӱредӱге бир поездле барган эмтир: Володя Бабрашев Москвада М. Горькийдиҥ адыла адалган Литературный институтка, Эдуард Бабрашев —  Омсктыҥ политехнический институдына. Јол ортодо јол айрыланып, бирӱзи кӱнбадыш, бирӱзи кӱнчыгыш јаар ууланган.

Омсктыҥ политехинде бир јыл ӱренип, оноҥ «художественный графика» эмезе «архитектура» деген  ӱредӱлӱ вузка кӧчӱринерин Эдуард быжу сананып алган. Оныҥ бу санаалары ӱредӱчилерине јеткен болгодый. Баштапкы семестрди ол ончо «беш» темдектерле божоткон.

–Бистиҥ курста мен јажыла эҥ оогожы болгом. Кожо ӱренгендер менеҥ эки-ӱч те эмес, беш-сегис јашка јаан улус. Печатьтыҥ тӱӱкизин ӱреткен Сорокалетова деген ӱредӱчи болгон, ады-јолын ундып турум. Ол меге айдар: «Кайдарга тургаҥ ол журналистиканы?  Полиграфист болзоҥ, артисттер де, јурукчылар да, бичиичилер де, журналисттер де – ончозыла колбулу иштеериҥ» – деп.

1978 јылда Горно-Алтайсктагы типографияга печатьтыҥ бӧлӱгиниҥ мастери болуп иштеп келеле, оноҥ баш инженердиҥ ле 1989 јылда типографияныҥ директорыныҥ јамызына турганы, бу профессияда 43 јыл иштегени – оныҥ профессионал узыныҥ једимдери. 1990-чы јылдар ороонго до, бистиҥ республикага да  јаҥыртулу ла экономикада сӱрекей кызылаҥду јылдар болгон. Бу уур-кӱчтерди тергеебистиҥ типографиязы ӧдӱп, јайрадылбай-јылыйбай, ижин  ӧйдиҥ некелтелерине келиштире улалтып апарганы – оныҥ башкараачызыныҥ шылтузы.

1990-чы јылдарда аймактардыҥ газеттери тӧзӧлип башталарда, олорды чыгарар, бажалыгын, чырай-бӱдӱмин јурап темдектеер, кепке базып чыгарар иштер типографияныҥ директоры Эдуард Бабрашевтиҥ акту кӱӱнинеҥ болушкан јӧмӧлтӧзиле ӧткӧнин ол ӧйдиҥ редакторлоры айдар болор. Јаҥыртулу ӧйлӧрдиҥ экпинине кирип, «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ ӧмӧлигиниҥ јииттери «Тастаракай» деп бӱкти, јашӧскӱримниҥ бӱк-газеттерин чыгарып баштаган ла олорды белетееринде  Эдуард Бабрашев иштиҥ кийнинде орой тӱнге јетире бисле кожо иштеп туратан.

Мынайда, республикада чыккан кажы ла печать продукцияныҥ чыҥдыйы учун таҥынаҥ каруулу болоры – Эдуард Бабрашевтиҥ  ижиниҥ некелтези. Ол, студент тушта ӱредӱчизиниҥ айтканыла, республиканыҥ јайаан ӧмӧликтериле, артисттерле, јурукчыларла, бичиичи-ӱлгерчилерле колбузын, олорго јӧмӧлтӧ болужын јаантайын јетирип јӱрген кижи. Печать, бичик чыгарар иште Эдуард Васильевичтиҥ билбес, кандый ла ишчиниҥ ордына отурып, ижин бӱдӱрип болбос иш јок. Ол типографияда кепке базылган јӱстеҥ ажыра бичиктердиҥ јурукчызы, кееркедеечизи, тургузаачызы болгонын  бӱгӱн ас улус билер.

Институтта ӱредӱзин божодоло,  бир јыл типографиязында иштеп, ол алтай калыктыҥ јаҥжыккан кеп-кийимин орныктырарга амадап, Горно-Алтайсктагы технологический техникумда да ӱренерге сананган. Билелӱ јатканы бир јыл болгон ӧй. Эш-барааны Тана, сен ӱренип јӱрзеҥ, бисти кем азыраар деп, јӧпсинбеген. Мынайып, Горно-Алтайсктагы технологический техникумда, декретте отурып,  ӱйи Тана Кӱндӱчиновна (Торбогошева) ӱренген ле билелик амадуныҥ шылтузында алтай кеп-кийим кӧктӧӧр јарлу «Ай-Тана» мастерской, јайаанныҥ «Энчи» тӧс јери тӧзӧлгӧн лӧ албаты узанышла колбулу ӧскӧ дӧ кӧп иштер јол алынып барган. Бу керектерди јаантайын Эдуард Бабрашев јӧмӧп турганы бу ӧйгӧ јетире толо айдылбаган.

Бабрашевтердиҥ билезиниҥ јаҥжыккан алтай аш-курсакты орныктырар иштерин канайда эске албас. Бойыныҥ ӧйинде Горно-Алтайсктагы типография «Ак Чечек»  бичик чыгаруныҥ Вера Санашкинаныҥ алтай аш-курсак керегинде бичигин кепке баскан. Оныҥ кийнинде Тана Бабрашеваныҥ баштаҥкайыла Оҥдой аймактыҥ Чуй-Оозы јуртында  алтай аш-курсактыҥ «Алтын казан» кӧрӱ-фестивали ӧткӧн. Оныҥ турулталарыла «Алтай аш-курсак» деген бичик кепке базылган. Горно-Алтайсктыҥ типографиязыныҥ туразында алтай аш-курсакты амзап кӧрӧр, јербойыныҥ ару ажынаҥ курсак белетеген ресторан ачылган…

Горно-Алтайсктагы типография бӱгӱн тергеениҥ эҥ јаан тӱӱкилӱ иштеер ӧмӧлиги деп айдарга јараар. Оныҥ ижи 1921 јылда Улалуга Алтайское јурттаҥ печатьтыҥ станогын экелип иштеткенинеҥ башталган. Тургуза ӧйдӧ типография эмдиги ӧйдиҥ јаҥы технологияларыла иштеген, јӱзӱн-башка продукция чыгарган предприятие. Оныҥ башкараачызы Эдуард Бабрашев тергееде ӧткӧн кӧп јондык керектердиҥ ле алтай калыктыҥ ӧзӱмине јӧмӧгӧн баштаҥкайлардыҥ јаантайынгы спонсор-јӧмӧӧчизи болуп јат.

Э. В. Бабрашев 2005 јылдаҥ бери мундустар отогыныҥ јайзаҥы, «Мундустар» деген јондык биригӱниҥ башкараачызы болуп јат.

–Бу јондык иш меге јаҥыс та республиканыҥ кӧп мундустарыла јолугып таныжар эмес, је анайда ок мундус сӧӧктиҥ тӱӱкизин  шиҥдеер, угы-тӧзисти тереҥжиде шиҥдеер арга берген – деп, Эдуард Васильевич айдат. – Тургуза ӧйдӧ республиканыҥ 70-80 јаштаҥ ла оноҥ до јаан јашту мундус улузыла туштажып, бис тӱӱкибисти коомой билеристи кӧрӧдим. Онойдо, Алтай Республиканыҥ тӧс калазын тӧзӧгӧн, бу јерде эҥ озо јаткан улус мундустар болгонын сен билериҥ бе?..  Киргизияда мундус укту 600 муҥнаҥ ажыра улус јуртап јат, бистиҥ республикада мундустардыҥ тоозы 2,5 муҥ кире.

Э. В. Бабрашевтиҥ баштаҥкайыла, бу иште оныҥ кӧнӱ турушканыла, Горно-Алтайсктагы типография  2016 јыла «Мундустар» деген бичикти кепке базып чыгарган. Ондо мундустардыҥ ӧдӱп келген тӱӱкилик јолы, атту-чуулу улузы, чӱм-јаҥдары, тургуза ӧйдӧ республиканыҥ аймактарында ла Горно-Алтайск калада јаткан мундус улустыҥ билелери керегинде сӱрекей солун јетирӱлер чыккан. Алтайдыҥ баштапкы јурукчыларыныҥ бирӱзи Николай Иванович  Чевалков, баштапкы драматург  Мирон Васильевич Мундус-Эдоков, бичиичи Чалчык Анчинович Чунижеков, билимчи Владимир Эдоков, бичиичилер Јыбаш Каинчин ле Эзендей Тоюшев, Туулу Алтайдыҥ тӱӱкизинде јарлу кӧп јондык ла политикалык ишчилер мундус сӧӧктӱ болгоны бу бичикте айдылган. 2020 јылда мундустар отогы «Адалар ады ундылбас» деген бичикти кепке базып чыгарган ла ондо Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкан мундус сӧӧктӱ јуучылдар керегинде јетирӱлер јарлаган. Бу ишти база Эдуард Васильевич Бабрашев баштап, бӱдӱрип чыккан.

–Мен пенсияга чыкканым беш јыл болуп калган. Типографияда кӱнӱҥги ишти Теҥис апарат (јаан уулы Тенгис Эдуардович Бабрашев. Ол печатьтыҥ Москвадагы вузын ӱренип божоткон). Бойым кӱӱнзеген, бойыма јилбилӱ болгон керектерди бӱдӱрип јӱредим — деп, Эдуард Васильевич айдат.

Оныҥ мындый, бойына јилбилӱ болгон, башла-колло эткен керектери база сӱрекей кӧп. Эдуард Васильевичтиҥ туткан туразын, оныҥ јанында ӧскӱрген садын ла чечектерин, мылчазын, чадыр айылындагы очокты, кажы ла отургышты, тудунар-кабынарды кеелеп эткенин кӧрзӧҥ, чын да, бу јайаан ӧзӧктӱ кижиниҥ ижи деп оҥдоп јадыҥ.

«Узанарында — агашла да, темирле де, сӧӧклӧ дӧ, бӧс-тӱкле де  эдип болбос неме јок болор. Меге бу иш јарап јат» – деп, Эдуард Васильевич айдат.

Энезиниҥ куучындаганыла, ол адазыныҥ аказы Токтонок Бабрашев деп кижини тӧзӧгӧн. Бу кижи 1898 јылда Урлу-Аспак јуртта чыккан ла 13 јаштуда ӧскӱс артып, тӧрӧӧндӧриниҥ айлына барарга мойноп,  бала јаштаҥ ала јӱрӱмин бойы тӧзӧгӧн. Тереле, агашла, темирле иштеерге јаштаҥ ала ӱренип, јаан ус болгон ло аҥдап азыранган.  1941 јылда јууга барып, снайпер болгон. Мактыҥ II ле III степеньдерлӱ ордендериле кайралдаткан. Полктыҥ командирин аргадаганы учун ого командири Советский Сюзтыҥ Геройыныҥ нерезин берер бичикти берген. «Ат-нере сурап баспазым» – деп, ол бичикти таштап ийген деген куучын арткан. Кийнинде немецтердиҥ олјозына кирип, ондо бир айга немец тилди ӱренип алала, нӧкӧриле кожо олјодоҥ качып чыккан.  1945 јылдыҥ кӱӱк айында јуудаҥ јанып келген ле немец тилди билери учун тӧрӧл јуртында «Камрат» деп атту јӱретен. Јаштаҥ ала ӧскӱс јӱрӱп, уур-кӱч иш эдип, бертинген учун бала-барка азырабаган.

Эдуард Васильевичтиҥ адазы Топшулай Каспакович (бичикте ады Василий Иванович) база Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы. Јууга барар алдында Бешпелтирде Молотовтыҥ адыла адалган колхозтыҥ председатели, тоомјылу ла ус кижи болгон.

Энези Улјан, комдош сӧӧктӱ, Томский губерниядаҥ Государстволык Думага тудулган баштапкы алтай депутат Даниил Михайлович Тобоковтыҥ угынаҥ. Василий ле Ульяна Бабрашевтердиҥ билезинде тӧрт бала болгон: эҥ јааны Владимир Бабрашев — Алтайдыҥ эҥ ӧҥзӱре јӱректӱ поэттериниҥ бирӱзи, ол эрте јада калган; оны ээчий чыккан Петр ла Лидия – ӱредӱчилер, экӱлези бойыныҥ ӧйинде Бешпелтирде школдыҥ директорлоры болуп иштеген, эҥ кичӱзи Эдуард. Олорло коштой биледе таайларыныҥ ӱч балазы чыдаган.

Јаандарыныҥ таскадузы бу биледе јаантайын учурлу болгонын айдар кӱӱним бар. Эдуард Васильевич ле оныҥ эш-барааны Тана Кӱндӱчиновна кӧп тоолу јеендерге, сыйындарга, карындаштарга, олордыҥ бала-баркаларына сӧзин угар, кӱӱнин кӧрӧр јаан тоомјылу ака-јеҥе улус. «Адам бисти јашта кулагысты чӧйип ле турбай, кату туткан. Карындажымныҥ баштагы учун, ака кижи кӧрбӧгӧҥ-айтпагаҥ деп, каруузына кожо ло тургузатан» – деп, Эдуард Васильевичтиҥ уулы Теҥис каткырып эске алат. Бу јаҥжыгу, бой-бойлорын кичеери, туружары, бирлик болоры – бу јаан јурттыҥ јаҥжыгузы.

«Энем эзен тушта, ол 1907 јылдыҥ кижизи, Горно-Алтайскта стоматологиялык поликлиникага тижин эмдедип јӱргенис. «Тобок эзен јӱрген болзо, мында не болор эди…» – деп, энем куучындаган эди. Даниил Тобоков Улалуда таш тӧзӧлгӧлӱ јети тура туткан, олордыҥ бирӱзи, эмди стоматологиялык поликлиника иштеген тура, Ульяна јаанак чыккан јыл тудулган, Эдуард Васильевичтиҥ шылтузыла бу турада Д. М. Тобоковтыҥ кереес доскозы илилген.

Санангажын, ӧй деген неме јаҥыс та јаман-јакшыны апарып турган эмес, ук-тӧсти бириктирип, ӱйелер ӧткӱре учук чылап чӧйип апарат. Ада-ӧбӧкӧниҥ јӱрӱминиҥ изи бистиҥ јӱрӱмисте  танылу. Јакшылыкты улалтары, једикпести тӱзедери ээчий келген ӱйелердиҥ кереги болуп јат. Мениҥ бу куучыным јайаандыкка јӱткӱген, салымында јолы ӧскӧ дӧ коолло барган болзо, амадузына, јилбӱзине чындык болуп јӱрген ырысту кижи керегинде.

Светлана КЫДЫЕВА