Алтайдын Чолмоны

Сӱӱнчи ойто ло кӧрӱнди…

20.07.2021

Алтай Республиканыҥ бийиктей турган јурттарыныҥ эл-јоны ас туштап турган ирбистерди фотого согуп турган автомат камераларды тургускан.

Ирбистердиҥ јӱрген јеринде фото ло видеотузактар тургузаачы улус — ол Алтай Республикада Кош-Агаш аймактыҥ койчы-малчылары ла аҥчылары. Олор јерлик ар-бӱткенниҥ бастырателекейлик фондыныҥ (WWF) туружаачылары ла Сайлукемдеги национальный парктыҥ аймактыҥ улузын јерлик азулуны, ирбисти, корулаарына тартып турган ишчилери. Ӱлекерди 2015 јылдаҥ ала PernodRicard компания јӧмӧп туру.

Быјыл чаган айдаҥ ала јербойыныҥ улузыныҥ фототузактарына Сӱӱнчи деп атту ирбис кӧп кирген. Сӱӱнчи — 2019 јылда јакшы ажанып алган кийнинде оошкы јаактарлу камерага кирген озогы таныжыс.

«Сӱӱнчи, ӧскӧ ирбистерге кӧрӧ, «фотого соктырарын» сӱӱр, камераларга кирген тоозыла ол баштапкы јерде. Сӱӱнчи ӧскӧ ирбистердиҥ, ол тоодо Юта деп тижи ирбистиҥ јерлериле коштой таҥынаҥ элбек јерлӱ ирбис. Айса болзо, ол Ютаныҥ кӱчӱктерине камаанду болуп јат» — деп, WWF-ныҥ Алтай-Сайан экорегиондогы бӧлӱгиниҥ ӱлекерлериниҥ баш координаторы Александр Карнаухов куучындайт.

Фотолордо эки јашту эки кӱчӱктӱ тижи ирбис согулган. Фотојуруктар тӱнде согулган учун, оны чокымдаар арга ас. WWF-ныҥ эксперттери  ле Сайлукемдеги нацпарктыҥ ишчилери Юта деп тижи ирбис деп бодоштырат. Кӱчӱктер удабас энезинеҥ айрылып, таҥынаҥ јӱрӱп баштаар. Ютаны ӧскӧ кӱчӱктериле кожо камералар 2018 јылда соккон. Ол тушта јилбилӱ кадрлар согулган: чоокыр биле Сайлукемдеги нацпарк тӧзӧлгӧлӧктӧ, браконьерлердиҥ ирбисти тударга эмик-тузакты буулаган агажыныҥ јанында јӱрген. Эмди дезе мында јерлик тындулар јайым јӱрӱп туру.

100 километрдеҥ ажыра јол ӧдӱп турган Хан деп ирбис чаган айдаҥ ала камерага кирбеген. Ол, айса болзо, камерага согулбаган эмезе ӧскӧ јерлер јаар јӱре берген болор.

Фототузактарга алдында бир де кирбеген ирбистерге эмди тура ишмекчи аттар берилген: 01-Б и 02-Б, №3 ле Х ирбистер, Ютаныҥ  2-чи кӱчӱги, 01-Т, 02-Т.

Јербойыныҥ улузы — ӱлекердиҥ туружаачылары — чаган айдаҥ ала кичӱ изӱ айга јетире автомат камералардаҥ 4112 фото ло видео алган. Олорды WWF-ныҥ эксперттери  шиҥдеген. Текши тооло ирбистиҥ 425 фотозы ла видеозы бар, је олордыҥ 70% тӱнде согулган учун олорды чокымдап таныыр арга база ас. Камераларда ирбистердиҥ 53 катап ӧткӧни согулган, билимчилер олордыҥ терезиндеги чоокырларынаҥ 14-15 ирбисти таныгандар. Бу јарымјылдыкта бир кезик камераларды айулар ӱреп салган. Олор јилбиркегине фототузактарды ла сананып алар карталарды оодып салган, оныҥ учун баалу кадрлар јок болуп калган.

«Быјыл ӱлекерге бойыныҥ кӱӱниле јаҥы эки койчы кирген. Олор јерди јакшы билер ле Тӱштӱк-Чуйский кырларда ирбисти кӧргӧнин Сайлукемниҥ ишчилерине бойлоры айткан. Турлуларла коштой тургузылган фототузакта койчылардыҥ одорыла коштойында јӱрген бир јашту кӱчӱктерлӱ ирбис койлорго табарганы согулганы ол јетирӱниҥ чынын керелеген. WWF ла Сайлукемдеги нацпарк ирбисти корулаарга ла койчылардыҥ ирбиске удурлажузын токтодорго болуп, койчыларды ирбисти корулаарына јилбиркедип алгандар: койчы-малчылар автомат камералар тургузар ла олорды шиҥжӱлеер, ирбисле туштажулары ла браконьерлер керегинде јетирӱ эдер» — деп, Сайлукемниҥ нацпаркыныҥ ишчизи Денис Гуляев куучындайт.

Быјылдаҥ ала 3-теҥ 5-ке јетире ирбистер јӱрӱп турган ыраак Ӱкек тепсеҥде фототузактарды шиҥжӱде тударын Мырзабек Кайрымов ӧткӱрбес. Кош-Агаш јурттыҥ кижизи фототузактарды јаҥыскан шиҥжӱлеп болбой јат, ишти ар-бӱткенниҥ «Амырдыҥ јери Ӱкек» деп паркыныҥ ишчилери ӧткӱрер. Мырзабек ӧскӧ участокто иштеер.

Туулу Алтайдыҥ эл-јонын ирбисти корулаарына тартар шӱӱлтени Алтайдагы заповедниктиҥ ишчизи, Россияныҥ ирбисле эҥ артык эксперттериниҥ бирӱзи Сергей Спицын 2015 јылда айткан. 2016 јылда бу шӱӱлтени јерлик ар-бӱткенниҥ бастырателекейлик фонды (WWF) ла Алтайда PernodRicard компания — Сайлукемдеги нацпарк — јӧмӧгӧн. Алтайдыҥ јурттарыныҥ башка-башка улузы ӱлекердиҥ туружаачылары боло берген, кем де иштеҥ мойногон, кем де ӱлекердиҥ бажынаҥ ала иштеп јӱрет. Ирбистиҥ јӱрген јерлеринде ӱлекердиҥ туружаачылары автомат 21 камера тургускан.

Т. ИВАНИЦКАЯ,

WWF-ныҥ Алтай-Сайан экорегиондогы

бӧлӱгиниҥ пресс-качызы