Алтайдын Чолмоны

Салымныҥ сыйлаган байлык јолдоры…

20.07.2021

Кижиниҥ салымы таныш улустыҥ, јерлештериниҥ, тӧрӧл јериниҥ, текши орооныныҥ ӧткӧн тӱӱкилик јолыла колбулу ӧдӧт. Мениҥ јӱрӱмим, бӱдӱрген ижим ле салымымныҥ узун јолы тергеебистиҥ тӱӱкизинде ады-јолы јарланып калган улустыҥ јӱрӱмдик јолыла тудуш болгон. Оныҥ да учун бойымныҥ јӱрӱмим ажыра ол до улустыҥ ады-јолдорын адап, эске алыныштарымды бичип отурым.

Јиит туш ла ишке атанганы

Мен Шабалин аймактыҥ Ороктой јуртында 1936 јылдыҥ тулаан айында чыккам. Адамды кату 1935 јылда Барнаул калада адып салгандар. Ороктойдогы баштамы школды 1948 јылда божотком. Бу ла јылда энем јада калган. Мени Ороктойдо балдардыҥ 1943 јылда ачылган туразына табыштырып ийгендер. Байла, јуу-чактыҥ ӧйинде ӧскӱстер кӧптӧгӧн туру. Балдардыҥ туразын 1948-1949 ӱредӱлӱ јылда бӧктӧп салган. Балдарды Оҥдойго, оноҥ Караколдогы школ-интернатка аткарган. Мында мен јети классты грамоталу божотком.

1951 јылда мени ле беш јашту сыйнымды Горно-Алтайсктагы балдардыҥ туразына ийген, Лида сыйнымды кӧндӱре ле Барнаул апарган. Мен калада арткам. Алтай балдар национальный школдо ӱренгендер, мени педучилищеге алган.  Ондо ӧскӱс балдар јаткан общежитие болгон. Јакшы ӱренген балдарга кажы ла байрамда јаҥы платье, сыйлар беретен. Педучилищеде ӱренген јылдарымды јакшы деп эске алынадым. Училищеде мен јилбиркеп ӱренгем. Кӱӱге, јураарына, домбрага ӱренери, художественный самодеятельностьто туружары («Ручеек» ансамбль болгон), спортло тазыктырынары — ончозы ла сӱреен јарайтан. Бийик билгирлерлӱ, ченемелдӱ ӱредӱчилер иштеген: Порфирий Иванович Чепкин математикала ӱреткен, Эльвина Иосифовна Бочарова — орус тилле, литературала. 1956 јылда алтай калыктыҥ бойыныҥ кӱӱниле Россияга бириккениниҥ 200 јылдыгын темдектегенис. Ӧскӧ дӧ байрамдар, маргаандар ӧдӧтӧн — бис ончозында эрчимдӱ туружып, бастыра сыйларды, кайралдарды ойноп алатаныс.

«Ручеек» ансамбль эҥ јаркынду, эҥ јайалталу ӧмӧлик болгон. Оны Александр Михайлович Параев деп кижи башкарган. Ол бийик культуралу, ич-кӱӱни тереҥ кижи болгон. Тӧрт јылдыҥ туркунына бис ансамбльда турушканыс: Максим Тысов ло Александр  Тозыяков — баянла, Дмитрий Болтошев, Владимир Лутцев ле мен домбрала ойногоныс. Николай Воинков, Валя Заозерова — солисттер, бијечилер Надя Чепанова, Тамара Слободчикова, Гутя Змаева ла мен болгоныс. Александр Михайлович меге домбра сыйлаган ла кожоҥныҥ урокторын ӧткӱрериҥ деген.

Тӧртинчи курста бисти барып иштейтен аймактарыска бичип салган. Меге Кан-Оозы аймак келишкен. Педучилищениҥ кийнинеҥ мен тӧрӧл јуртым Ороктойго келгем. Кан-
Оозындӧӧн баратан ӧй келерде, мени бастыра јурт ӱйдешкен эди. Мергечек таайым меге кызыл патефон сыйлаган, менде домбра, ол ӧйдиҥ фанера чемоданы  болгон. Эјем ватадаҥ јууркан кӧктӧгӧн. Себи-Оозына јетире Саша Анаков ӱйдежип койгон. Себи-Оозында мени јуучыл кийимдӱ эр кижи машиназына отургызып алган. Ол кызычагын «Манжерок» лагерьдеҥ апарып јаткан. Бу кижи мениҥ јӧӧжӧмди чебер салала, мен кем, кайдаар барып јатканымды сураган. Ол јалакай, куучынчы, кокырчы кижи болгон. Кан-Оозы аймакта Сугаш јуртка барып јатканымды угала, бу јурт керегинде куучындаган. Јурттагы туралар кижиге кӧрӱнбей јат. Нениҥ учун дезе, тураларда јабынты јок учун, ӱстинде бийик ӧлӧҥ, айландыра база бийик ӧлӧҥ ӧзӱп турган.  Јурттыҥ ортозында бийик, агаш серкпениҥ  купол-бажы кӧрӱнип јат. «Ондо барала, кудайга мӱргӱӱриҥ!» — деп ол кокурлап, каткырып барааткан. Домбрала ойноп берзин деп сураарда, «Шел отряд по берегу…» деп кожоҥдоп бергем. Бу кижи бойы да јакшы кожоҥдоп турган. Ол кижи аймактыҥ военкомы болгон. Тӱн койула берерде, Кан-
Оозына једип келгенис. Айландыра јарык оттор, кӱр де јараш билдирген, суу кӧлдий јалтырап јаткан. Кӧрӧр болзо, ол электростанция болгон эмтир. Военком мени гостиницага јетирип, тудунганымды кийдирижип берген.

Јаҥы јердеги јӱрӱм башталганы

Эртезинде мен районого келгем. Оныҥ јааны Федоров мени Сугаштагы баштамы школдыҥ ӱредӱчизине алганы керегинде јакаруны бичип берген. Онойып, 1957 јылда мениҥ канча јылдарга улалган ла бастыра јӱрӱмимниҥ тӧс кереги — ӱредӱчиниҥ јолы — башталган эди. Сугашта мени јурт Советтиҥ председатели Тохнин уткыган ла Метрофановтордыҥ билезине апарып јаттыргыскан. Олор карган улус болгон, Егор Иванович — Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы, шыркалу, бир бутту болгон. Эш-нӧкӧри тетя Мария. Олор мени јакшы уткуп, бир кыпты јайымдап бергендер. Эртезинде мениҥ ижим башталган. Школдыҥ заведующийи Григорий Тычинович Киндиковло таныжу болгон. Мен айылдарла базып, балдардыҥ тооломын эткем. Кажы ла айылда чай уруп, мени азырагандар. Баштапкы класска баратан балдардыҥ тоозыныҥ кӧбине јербойыныҥ улузы да кайкашкан: 25 бала.

Сыгын айдыҥ 1-кы кӱнине јетире школ белен болгон. Сузардаҥ абрала парталар экелгем. Сууны кечип јадала, мен арай болзо сууга јӱре бербегем. Тыҥ ла коркыган эдим. Јурттыҥ ортозында чын ла агаш куполду бийик тура турган. Ондо јурттыҥ клубы иштеген. Клубтыҥ заведующийи Нина Кучимеева болгон, Экинурдыҥ кызы. Медпунктта Алтай крайдыҥ Славгородынаҥ Тамара Смирнова иштеген. Ол ӧйдӧ бис ӱчӱде комсомолдыҥ солокту јерди кӧдӱрерине путевкалары болгон. Ол тушта ол таҥынаҥ јӱрӱмге берилген путевка аайлу болгон! Сугаштыҥ албаты-јоны јакшы кӱӱндӱ, ада-энелер јалакай болгон. Бис ӱчӱ концерттер белетегенис, башка-башка сурактарла јуундар ӧткӱргенис. Клубта јӱрӱм кайнаган. Эҥирлер сайын неге де кӱӱнзебей турган јашӧскӱримди јууп, јӱзӱн-башка керектер ӧткӱргенис.

Ӱренчиктер уроктордыҥ кийнинде школдо кӱӱ угарга артып калатан. Менде 25 пластинка болгон, онойдо ок домбрала ойногом. Балдар сӱреен сӱӱнетен. Балдарды мен азырап туратам. Техничка чай тургузар, мен пряниктер, печеньелер алатам. Баштапкы ишјалымды алала, оны кайдаар эдерин билбей турарым — јӱрӱмимде ондый кӧп акча кӧргӧн эмезим. Бисти балдардыҥ туразынаҥ ишке аткарып турарда, бӱткӱлинче кийиндирип салган: ӧдӱк, кеп-кийим, керек дезе спорттыҥ кийими, орын-тӧжӧктиҥ эки комплект бӧстӧрин база берген.

Егор Иванович ле ӱйи Мария мени кызым дежетен. Мария эјеш мени курсак азарына, калаш быжырарына, печке одырарына ӱреткен. «Сен эмди јаан кыс, кижиге барарыҥ. Эр кижини азыраар керек, азырабазаҥ, чачып ийер» — деп кокырлайтан.  Олордо мен бир јыл јаткам. Владимирге барарымда, олор мени орус јаҥла бойыныҥ кызы чылап берген. Мени апарарга, Экинурдаҥ тӧрт кижи келген: шофер Айдыҥ Тадыров, Унчукпас Ильина, Јылым Токова ла кижи алатан Владимир. Бу улус меге једип келерде, Егор Иванович ле ӱйи олорго куда тӱжӱрзин дешкен. Байа, ӧскӱс баланы апарарга келген улус кайкашкан, је кызыл аракы алып, кудалаарга келишкен. Мен эмди сананып јӱргемде, бу эки јакшы улустыҥ алкаганыла, мен јаҥы јуртка барып, бала-барка азыраар салымду болгон эмтирим.

Айыл ээзи Владимирди тизелендире отургызала, сурактарын берген. Оныҥ адазы Эркей Иванович Кудачин 1935-1939 јылдарда Сугашта јурт Советтиҥ председатели болгоны јарталган. Владимир 1937 јылда чыккан, Егор Иванович јурт Советтиҥ качызы болгон ло уулчакты бичиген ле Виктор деп ат берген. Энези МолоМолодя деп адайтан болгон. Онойып ла паспортто Виктор Эркеевич болуп арткан.

Сугаштаҥ мени ӱренчиктеримниҥ бастыра ада-энелери ӱйдешкен, быйанду кӧп сӧстӧр айткан.

Экинурдыҥ школында…

Сугаш 1958 јылда Кӧксуу-Оозы аймактыҥ јурты болуп калган. Онойып, мен Экинурда јетијылдык школдо баштамы класстардыҥ ӱредӱчизи болуп иштеер учурлу болгом. Районого келзем, ондо отурган ӱй кижи кату айткан: «Кижиге барардаҥ озо иш керегинде сананар керек. Горно-Алтайскка, облоного бар, јакаруны экел, оноҥ кӧрӧрис!» Кӧстӧрим јашталып чыгала, калага јӱре берерим, ондо артып каларым деп санангам. Је менде акча да болбогон. Экинурда менеҥ озо иштеп келген таныштарыма туштагам, олор мени завуч Юлия Михайловна Апоятовага экелгендер. Ол мени јалакай уткуган ла токунаткан, калага баратан 50 салковой акча берген. Мен тыҥ сӱӱнип, калага атангам.

Онойып, мен јакаруны экелип, Экинурдыҥ школында  баштамы орус класстарды ӱредип баштагам. Арткан класстарды Варвара Ивановна Шаркова ӱреткен. Мен школдо тӧрт јыл иштегем. 60-чы јылдарда ӱредӱликте јаан кубулталар, јаҥыртулар болгон. Јетијылдык школдор сегисјылдык школдорго, баштамы школдор база сегисјылдык ӱредӱлӱ школдорго кӧчӱрилген. Орус класстар јоголтылган. Меге ӧскӧ класстар берген. Ол јылдарда Экинурда кӧп јиит ӱредӱчилер иштеген. Бис школдыҥ да, јурттыҥ да јӱрӱминде эрчимдӱ туружатаныс. Бу јурттыҥ школында ижим керегинде мен газетте база элбеде бичиген болгом.

Кырлыкка кӧчкӧни

Владимир Эркеевич зооветтехникумда ӱренген, оны ӱчинчи курстаҥ  черӱге — талай флотко алган. Ээчий-теечий уулдарыс Валера ла Саша чыккан. 1962 јылда Владимир ӱредӱзин божоткон, оны Јабагандагы совхозтыҥ  Кырлыктагы бӧлӱгине ветеринар-фельдшердиҥ ижине аткарган. Онойып бис Кырлыкка кӧчкӧнис. Кырлыктагы школ ол ӧйдӧ эҥ артыктардыҥ бирӱзи болгон. Оныҥ директоры Александр Константинович Чунижеков. Бу школдо мен орус тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчизи, директордыҥ ӱредӱ иш аайынча ордынчызы (завуч) болуп иштегем. Владимир Эркеевич тургуза ла веттехниктиҥ ижин бӱдӱрип баштаган. Атту ыраак турлуларга јӱрген, айылына орой келетен. Квартира бисте јок болгон, койчыныҥ туразында јатканыс. Лида сыйным сегис класста ӱренген, балдарыс оогош болгон.

Кырлыкта мениле кожо педучилище божоткондор иштеген: Михаил Белеков, Михаил Бабандыев, Маша Келюева, Вера Иркитова. Ӱредӱчилердиҥ ӧмӧлиги нак болгон, директор Александр Константинович кокырчы, јакшы кӱӱндӱ кижи болгон, аҥдаарын сӱӱген. Оныҥ эш-нӧкӧри Зинаида Николаевна база јакшы кижи болгон, јаан ајаруны класста эмес иштерди тӧзӧӧрине эдетен. Мен алтынчы классты орус тилге ӱреткем.  Балдар кичеенип ӱренген, је олордыҥ билгирлери коомой болгон, уроктордоҥ башка ӱзеери ӱредӱ ӧткӱрерге келижетен. Онойып, балдардыҥ билгирлери бийиктеген эди. Сегизинчи классты ӱренчиктер јакшы божоткон. Юра Кичеков кийнинде профессионал ӱредӱчи, директор болгон.

Владимир Эркеевичти јурттыҥ комсомол организациязыныҥ качызына туткан. Ол ӧйдӧ кӧп специалист-комсомолдор болгон: Ким Попоевич Абраимов — агроном, Василий Битешев — инженер. Кӧп улус художественный самодеятельностьто турушкан.

Партияныҥ јӧбиле јаҥы школдо

1964 јылда ӱредӱчилердиҥ августтагы конференциязыныҥ кийнинде мени партияныҥ райкомыныҥ баштапкы качызыла туштажуга кычыргандар. Ондо мен КПСС-тыҥ обкомыныҥ ӱчинчи качызы болгон Ольга Ивановна Тартыковага јолыккам. Ол 1951-1957 јылдарда педучилищеде завуч болгон. Ольга Ивановна мени Мӧндӱр-Сокконныҥ баштамы школына директор эдип аткарар јӧп керегинде айткан. Баштамы школды сегисјылдык ӱредӱлӱ школго кӧчӱрер ишти башкарар сурак тургузылган.  Владимир Эркеевичти баш ветврачтыҥ ижине ийген. Онойып, мениҥ јӱрӱмимде бӱдӱрип јӱрген база бир каруулу ижим — директордыҥ ижи — башталган. Ол тушта мен Ольга Ивановнаныҥ јӧбинеҥ чыгып болбогом, ол биске јаан тоомјылу ӱредӱчибис болгон. Ол иштеп ийериҥ деп меге кату айткан. А. Х. Вязников дезе сыгын айда директорлордыҥ облонодо ӧдӱп турган курстарына барарыҥ ла национальный школдо В. К. Плакастыҥ ӧткӱрип турган ачык урокторына јӱрериҥ деген. Ӱренип, башкараачыныҥ ченемелин алынарга келишкен.

Мӧндӱр-Соккон оогош јурт болгон, баштамы школ, ӱренчиктери 40 лӧ бала. Недеҥ баштаар? Нени эдер? Школдыҥ јепселдери — ол ӧйдӧ эҥ курч сурак болгон. Керек дезе парталар да, ӱредӱчилер де једишпей турган. Је баштапкы ла четвертьте кадрларла, јепселдерле сурак чечилген. Колхоз, районо болушкан. Мен педучилищеде кожо ӱренген улусты кычыргам. М.  К. Тысов — иштиҥ, кӱӱниҥ ӱредӱчизи, эш-нӧкӧри Нина Санашевна орус тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчизи болгон. А. Н. Кундучин алтай тилле, литературала ӱреткен, А. Т. Санашев тӱӱкиниҥ ӱредӱчизи, завуч болуп иштеген.

Јакшы ӧмӧлик тӧзӧлгӧн, ӱренчиктердиҥ тоозы 70-неҥ ашкан, 12 ӱредӱчи иштеген. Онойдо ок ада-энези мал-аштагы балдарга 25 бала јадар интернат ачылган.

Ӱредӱчилердиҥ ижин тӧзӧӧри јакшы улалган. Райононыҥ јааны А. Х. Вязников, чындык интеллигент, билгир башкараачы кижи, биске улайын болушкан. Ол ӱредӱчилерди, ӱренчиктерди сӱӱген, тоогон ло олор, ада-энелер ортодо јаан тоомјылу кижи болгон. Ол семинарларды бойы да ӧткӱретен. Бисти балдарга, ада-энелерге ајарулу болорына, ак-чек ле чындык болорына ӱредетен. Ӧмӧлик «Ӱренчиктердиҥ санаа-укаазын ӧскӱрери» деп текши суракла иштеген, онойдо ок кажы ла ӱредӱчиде бойыныҥ јайаандык темазы болгон.

М. Горькийдиҥ «Кем кӧп кычырат, ол кӧпти билет» деген сӧстӧриле башкарынып, бис библиотеканыҥ фондын јаҥы бичиктерле байыдарыла база иштегенис. Кычырыш ӱредӱле јуук колбуда барар учурлу. Бис онойдо ок кӧп журналдар бичиткенис: «Веселые картинкидеҥ» баштайла «Юный натуралистке» јетире. Колхоз акча-манат чыгаратан болгон. Келер ӱредӱлӱ јылда бис школдо јаан кубулталар эткенис: методикалык совет, ада-энелердиҥ комитедин, пионерлердиҥ соведин тӧзӧгӧнис. Олор ончозы ӱредӱ-таскадулу иште колбу тудар органдар болгон.

Ченемел ле иш кӧптӧгӧн

Ӱренчиктердиҥ тоозы јӱске арай јетпеген, Кан-Оозында, керек дезе ОНСШ-та ӱренген кӧп балдар јанып келген. 1965 јылда колхоз 140 бала ӱренгедий јаҥы школ тударын пландаган. Ол тушта Кан-Оозы аймакта кӧп школдор тудулган, ол тоодо Чаргы-Оозында, Моты-Оозында, Јабаганда ла Экинурда. Ӱч јылдаҥ сыгын айдыҥ 1-кы кӱнинде, Улу Октябрьдыҥ 40 јылдыгына уткый, бис јаҥы школго киргенис. Кандый тыҥ сӱӱнчи болгон эди!

Мӧндӱр-Сокконныҥ сегисјылдык школы јуртта культурно-ӱредӱлӱ тӧс јер боло берген. Бисте художественный самодеятельностьтыҥ ижи тӧзӧлгӧн. Ого јурттыҥ да јашӧскӱрими кирген, јурттыҥ јӱрӱми де јилбилӱ боло берген. Бистиҥ педӧмӧлик ӱредӱде де јакшы једимдерге јеткен. Балдар башка-башка конкурстарда, олимпиадаларда туружатан. Сегизинчи класстыҥ ӱренчиги Махалин математикала 2-чи јер алып, бистиҥ оморкодубыс болгоны санаама кирет. Бис сегисјылдык ӱредӱлӱ школдыҥ статузын алганыс. Бисти кандый ла јуундарда мактап туратан.

Бу ла јылда мени директорлордыҥ Барнаулда бир јылдыҥ курстарына аткарган. Бойымныҥ «Школ — ӱредӱ-таскадулу иштиҥ тӧс јери» деген јайаандык ижим аайынча мен тереҥжиде ӱренгем. Јарлу бастыра педагогтордыҥ (Макаренко, Ушинский, Крупская ла ӧскӧлӧри де) иштерин ончозын кычыргам. Бир јылдаҥ кере бичикти ле крайононыҥ грамотазын алып, тӧрӧл школыма јангам. Директор болоры кӱч иш, нениҥ учун дезе сен балдарла, ӱредӱчилерле, ада-энелерле иш учун каруулу болуп јадыҥ. Ӱредӱниҥ, таскамалду иштиҥ чыҥдыйы бастыра директордыҥ ченемелинеҥ, психологияны, педагогиканы јакшы билеринеҥ база камаанду. Мӧндӱр-Соккондогы баштамы школды сегисјылдык ӱредӱлӱ школго кӧчӱрип, мен школды башкарар иште јаан ченемел алгам.

Школдо ӱредӱчилер кажызы ла бойыныҥ јайаандык темазыла иштеген. Ӱредӱчилер бойлорыныҥ предметтериле аймактагы методикалык биригӱлдердиҥ ижинде эрчимдӱ туружып баштаган. 1968-1969 јылдарда В. И. Ленинниҥ чыкканынаҥ ала 100 јылдыгына белетенер јаан иштер ӧткӧн. Бис «Ленинский наказ» колхозтыҥ ончо ээлем иштеринде турушканыс, производственный бригада тӧзӧгӧнис. Бис јакшы акча иштеп алатаныс, экскурсияларга барар болгоныс. Социалистический мӧрӧйдиҥ турулталары аайынча Кан-Оозындӧӧн — оогош 1-4 класстар, Горно-Алтайсктӧӧн, Алтын Кӧл јаар јаан 5-8 класстар барар болгон. Школдо ишке таскадарына јаан ајару эдилип, ол ӱредӱ-таскадулу иште тӧс јерде турган. Бастыра јанынаҥ ӧзӱмдӱ, јайалталу кижи таскадары ишке таскадарыла јуук колбулу ӧткӱрилген.

Ӱредӱчилер, ӱренчиктер бу иште эрчимдӱ турушкандар. Мындый јаба иштиҥ шылтузында ӧмӧлик аймак кеминде баштапкы јер алган ла грамотала кайралдаткан. Онойдо ок Ленинград калага путевка сыйлагандар. Онызы биске јаҥы једимдерге једер ийде берген. Јеҥӱчил јетинчи класстыҥ ӱренчиктерине революцияныҥ кабайына, Ленинниҥ калазына барары јаан оморкодулу керек болгон. Класс-тыҥ башкараачызы Галина Ивановна Санашева ла мен балдарды апарып јӱргенис. «Ленинский наказ» колхозтыҥ председатели, сӱреен ченемелдӱ башкараачы Леонид Кӧбӧкович Чичканов бисти акча-манатла бӱткӱлинче јеткилдеген, ада-энелер де, школ до база болушкан. Јурттыҥ парторгы Илья Чендыев школго база аҥылу ајару эткен. Ада-энелердиҥ јуундарына келетен, колхозтыҥ башкартузыныҥ парткомыныҥ јуундарында школдыҥ курч сурактарын улайын кӧдӱрип туратан.  Ол ӧйдӧ колхоз-совхозтор кӱчтӱ, аргалу-чакту болгон. Онойдо ок школдордыҥ сурактары компартияныҥ ајарузында база тудулган.

Педагог ло башкараачы ижимниҥ бажында бу школдордо иштегеним меге кӧпти берген ле келер ӧйлӧрдӧ ӱредӱликтеги эдилген јаҥы некелтелерле иштеериме, ӧскӧ школдордо кубулта-реформалар эдер ижиме  јаан камаанын јетирген.

Л. КУДАЧИНА,

 РСФР-дыҥ албаты ӱредӱзиниҥ отличниги, РСФСР-дыҥ школдорыныҥ нерелӱ ӱредӱчизи,

АР-дыҥ нерелӱ ӱредӱчизи, иштиҥ ветераны,

јуу ӧйиниҥ балазы