Шоҥкорлор јайымга божодылар

20.07.2021

2018 јылда Тӱндӱк-Осетиядагы таможняда Россиядаҥ јасакты бузуп, 13 шоҥкор-балабандарды апарар деген ченежӱ токтодылган. Уголовный керекти шиҥжӱлеп келерде, шоҥкорлор Алтайда јӱрӱп турган бӱдӱмдерге келижип турган. Бу куштар каршулу керектиҥ керечизи болгон ло олор Алтай крайдыҥ јерлик тындуларга болужаачы «Нойдыҥ ковчеги» деп организациязына берилген.

2020 јылда јаргыныҥ јӧби чыдузын алынган: контрабандист 3,5 јылга условно јаргылаткан. Шоҥколордыҥ салымы «јайымда кӧптӧӧринде тузаланар» деп јӧплӧ јарадылган. Је ол ӧйдӧ шоҥкорлор ӱч јыл клеткада отурган ла јайымга божодыларына белен эмес болгон. Онойдо ок балабандар јайымынаҥ астыгып табылган шыркаларынаҥ ла ооруларынаҥ улам јайымда ӧлӱп калар чочыду болгон.

Айрыттырган куштардыҥ салымыныҥ аайына чыгарга Россияныҥ Куштарды корулаар биригӱзи ле Росар-бӱткеншиҥжӱ туруп чыккан. Бу шоҥкорлор аҥылу статусту учун, СИТЕС-тиҥ административный органы болуп турган Росар-бӱткеншиҥжӱ куштарды ас туштап турган јерлик куштарды ӧскӱрер, орныктырар ла азыраар «Тайгун» тӧс јерге берер јӧп эткен.

«Ол сок јаҥыс чын јӧп болгон — деп, Сайлукемдеги национальный парктыҥ директоры Денис Маликов айдат. —Орнитологтор јаргыныҥ јӧбин бӱдӱрер јакшы јӧп эткен: айрыттырган куштар јайымда эмес тудулып, соҥында куштардыҥ тоозын кӧптӧдӧр азатпайлар аларга тузаланылган. Шоҥкорлор, олор ончозы тижи куштар болгон, јайымга качан да бурылбас, је азатпайлары балобандардыҥ тоозын кӧптӧдӧргӧ Алтайга јетирилген. Бу ченелте једимдӱ болорына иженип турус, мынаҥ ары бис јайымынаҥ астыккан куштардыҥ азатпайларын јайымга божодор аргалу болорыс».

Кичӱ изӱ айда Сайлукемдеги национальный парктыҥ јеринде јаҥы куштарга хек деп адалган аҥылу уйалар јазалган ла олорго јаш куштар јаттыргызылган. Билимчилер келген куштардыҥ чокым тоозын айтпай јат, олор ада-энелериниҥ салымын јолдобозын деп. Балабандар шиҥжӱде тудулат, билдиртпезинеҥ азыралып јат, тирӱ тындуга аҥдаар айалга тӧзӧлӧт. Хекингтиҥ эп-аргазы јерлик ар-бӱткенде јӱрӱмге ӱренижер айалга тӧзӧйт. Эмди шоҥкорлорды јӱк тӱште божодып турулар, мынаҥ ары олордыҥ куркундары тыҥып, јерге ӱренгилей берзе, олор удурумга тудулган уйаларын таштап барар, хектер јайрадылар.

Быјыл кӱӱк айда Сайлукемдеги национальный паркта учар айалгалар тӧзӧлгӧн вольерде белетеш ле јиит аҥчыныҥ таскамал-курсын ӧткӧн беш јаан шоҥкор јайымга божодылганын эзедип ийели. Алтайда балабан шоҥкордыҥ тоозын орныктырар ӱлекер башка-башка ууламјылу: питомниктерде чыккан азатпайларды јерлик уйаларга отургызарынаҥ баштайла, хекингтиҥ аргазыла азырап јаанадала, јайымга чыгарарына јетире.

«Алтай Республикада ла Алтай крайда балобандардыҥ тоозын кӧптӧдӧр» деген ӱлекерле иштеери 2021 јылда башталган. Ол ас туштап турган куштардыҥ «Алтай Фалькон» питомнигиниҥ, ас туштап турган јерлик куштарды ӧскӱрер, орныктырар ла азыраар «Тайгун» тӧс јердиҥ, Алтай крайдыҥ јерлик тындуларга болужаачы «Нойдыҥ ковчеги» деп јондык организациязыныҥ, «Царская псовая охота» компанияныҥ болужыла, Росар-бӱткеншиҥжӱниҥ Тӱштӱк-Сибирьдеги тергеелик башкартузыныҥ, Россияныҥ куштарды корулаар биригӱзиниҥ ле Алтайский государственный университеттиҥ јӧмӧлтӧзиле бӱдӱп туру.

Јетирӱ: балабан (Falco cherrug) – шоҥкорлордыҥ билезине кирип турган јаан шоҥкор. Телекейдеги балобандардыҥ 90% Азияда уйалайт. Орнитологтордыҥ чоттогоныла, калганчы 20 јылда олордыҥ бу бӱдӱминиҥ тоозы эки катап астаган: Россияда 1200-теҥ кӧп эмес эжер куштар уйалайт. Россияда карасымак ӧҥдӱ балабандар јӱк ле Алтай ла Тыва республикалардыҥ гранында уйалап јат. Олордыҥ тоозыныҥ тыҥ астаганыныҥ шылтагы — шоҥкорлу аҥдаары таркаган араб ороондор јаар садарга бу куштарды јажытту тудуп турганы. Балабан шоҥкор МСОП-тыҥ Кызыл бичигине, Россия Федерацияныҥ Кызыл бичигине кирет. Бу бӱдӱм куштар аҥылу баалу бӱдӱмдӱлердиҥ тоозына кийдирилген ле олорды јасакты бузуп тутканы, кичеегени, тартканы, ары-бери аткарганы, онойдо ок контрабандазы учун улус уголовный каруузына тургузылат.

Сайлукемдеги национальный парктыҥ

пресс-службазы

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина