Алтайдын Чолмоны

Алтай тилдиҥ айалгазы јаантайын ајаруда

27.07.2021

Кычыраачыларды алтаистиканыҥ С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган билим-шиҥжӱлик институттыҥ билим ишчизи, филология билимдердиҥ кандидады Алексей ЧУМАКАЕВТИҤ Алтай Республиканыҥ тöзöлгöнинеҥ ала 30 jылдыгына учурлалган «Алтай тилдиҥ айалгазы јаантайын ајаруда» деп адалган бичимелиле таныштырадыс. Јаан учурлу иш билимчилердиҥ тергеениҥ аймактарыла ӧткӧн јол-јорыктарыныҥ турулталары аайынча белетелген.

Тилдиҥ айалгазыла, тил политикала колбулу сурактар текши ороон ичинде де, бистиҥ де тергеебисте jаан учурлу болуп jат. Онызын быjыл тулаан айдыҥ 31-чи кÿнинде Горно-Алтайск калада Алтай Республиканыҥ башкарузында öткöн «Алтай Республикада эл-тергеелик алтай тилдиҥ учуры ла республика кеминде айалгазы» деген тергеелик конференция керелейт. Алтай Республиканыҥ тöзöлгöнинеҥ ала 30 jылдыгына учурлалган конференцияда алтай тилдиҥ эмдиги öйдöги курч сурактары шÿÿжилген. Онойдо ок конференция тужында «Алтай тилдиҥ jаҥы ӱйе бичиктерин белетеер билим-методологиялык ишти jаҥыртары: курч сурактары ла келерлиги» ле «Алтай тилди таркадарында культураныҥ, бичик чыгартуныҥ, элбек jетирӱлер эдер эп-аргалардыҥ учуры» деп кӱрее куучын-эрмектер öткöн.

Алтаистиканыҥ С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган билим-шиҥжÿлик институдында 2016 jылдаҥ ала «Алтай Республикада алтай тилдиҥ айалгазыныҥ мониторинги» деп ӱлекер иштейт. Бу ӱлекер Россия Федерацияныҥ президентиниҥ ле Россия Федерацияныҥ башкарузыныҥ jакаандары аайынча Алтай Республикада эдилип турган иштиҥ бир ууламjызы болуп јат. Текши ороон ичинде мониторинг Россияныҥ калыктарыныҥ тилдериниҥ айалгазын кöрöрине, ол тилдерге jöмöлтö јетирер ле ичкери öзÿм берер иштер бÿдÿрерине, турулталу эл-тергеелик тил политика öткÿрерине ууламjылалган.

«Алтай Республикада тилдиҥ айалгазыныҥ мониторинги» деп ӱлекер башталганынаҥ ала шиҥжÿ иштер тергеебистиҥ бастыра аймактарында öткöн. Ол иш керегинде jетирÿ таблицада берилет.

2016 jылда тилдиҥ айалгазыныҥ мониторинги Кош-Агаш, Улаган, Оҥдой ло Шабалин аймактарда öткöн. Бу ишти баш билим ишчи, филология билимдердиҥ кандидады А. Э. Чумакаев башкарган.

Айдылган аймактарда jуулган анкеталар мындый турулталар кöргÿсти: 1) алтай тилди тöрöл тили деп 97,0% информант темдектеди, олордыҥ тоозынаҥ 86,6% каруу бергендер бойлорын алтай деп айтты; 2) алтай балдар алтай тилин кыйалта jок ÿренери учун 96,0% информант айдынды, 2,0% онызыла jöп болбоды, арткандары каруу бербеди; 3) алтай эмес балдар алтай тилди ÿренериле 34,0% информант jöпсинди, 2,5% jöпсинбеди, 61,0% онызы бойыныҥ кÿÿниле болор учурлу деп каруу берди; 4) каруу берген 91,0% улус тöрöл тилиле (алтай, орус, казах) jайым куучындажат; 5) орус тилле 98,0% информант jайым куучындажат; 6) текши предметтерди (математика, тÿÿки, география ла о.ö.) алтай тилле ÿредер деп шÿÿлтени 38,0% респондент jöмöйт, 62,0% jöмöбöйт.

2017 jылда мониторинг öткÿрилбеген. 2018 jылда алтаистиканыҥ С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган билим-шиҥжÿлик институдындагы алтай тилдиҥ бöлÿгиниҥ тил билимчилери социолингвистикалык шиҥжÿ ишти Улаган, Кош-Агаш, Кан-Оозы ла Кöксуу-Оозы аймактардыҥ jурттарында öткÿрген. Бу ишти баш билим ишчи, филология билидердиҥ кандидады А.Н. Майзина башкарган.

2018 jылда Улаган ла Кош-Агаш аймактарда 2016 jылда мониторинг öткÿрилбеген jурттар талдалган болгон. Кан-Оозы ла Кöксуу-Оозы аймактарда мониторинг баштапкы катап öткöн.

Улаган, Кош-Агаш, Кан-Оозы ла Кöксуу-Оозы аймактардыҥ jурттарында 2018 jылда jуулган анкеталар мындый турулталар кöргÿсти: 1) алтай тилди тöрöл тили деп 88,8% информант темдектеди, олордыҥ тоозында бойлорын алтай деп айдып турган 86,6% ле бойлорын телеҥит деп айдып турган 4,1% каруу бергендер; 2) алтай балдар алтай тилин кыйалта jок ÿренери учун 91,4% информант айдынды, 1,1% онызыла jöп болбоды, арткандары каруу бербеди; 3) алтай эмес балдар алтай тилди ÿренериле 34,5% информант jöпсинди, 9,1% jöпсинбеди, 47,4% онызы бойыныҥ кÿÿниле болор учурлу деп каруу берди; 4) каруу берген 84,7% улус тöрöл тилиле (алтай, орус) jайым куучындажат; 5) орус тилле 92,5% информант jайым куучындажат; 6) текши предметтерди (математика, тÿÿки, география ла о.ö.) алтай тилле ÿредер деп шÿÿлтени 36,7% респондент jöмöди.

2019 jылда институттыҥ билимчилери «Алтай Республикада тилдиҥ айалгазыныҥ мониторинги» деп ӱлекер аайынча ишти Майма ла Чамал аймактарда öткÿрген. Бу ишти баш билим ишчи, тÿÿки билимдердиҥ кандидады Э.В. Енчинов башкарган.

Айдылган аймактарда алтай балдар алтай тилин кыйалта jок ÿренерин бийик процент информанттар jöмöгöн: Чамал аймакта – 98,6%, Майма аймакта – 99,5%. Алтай тилди алтай эмес балдар бойыныҥ кÿÿниле ÿренер учурлу деп, респонденттер айтты. Школдыҥ предметтерин алтай тилле ÿредер деп шÿÿлтени бу аймактарда 46,0% респондент jöмöди, Майма аймакта 37,0% каруу бергендер jöмöбöди, Чамал аймакта – 43,0%.

2020 jылда институттыҥ ишчилери «Алтай Республикада тилдиҥ айалгазыныҥ мониторинги» деп ӱлекерле анкеталарды Чой ло Турачак аймактарда толтырган. Бу иш кöп jандай ас тоолу öс калыктар – тубалар, кумандылар, чалкандулар – ортодо öткÿрилген. Ишти база баш билим ишчи, тÿÿки билимдердиҥ кандидады Э. В. Енчинов башкарган.

Öткÿрилген иштиҥ турулталары мындый болды: 1) Чой аймакта тöрöл тили алтай тил деп 0,6 % информант темдектеди, ас тоолу öс калыктардыҥ тилдерин – 3,3%, орус тилди – 95,0% каруу бергендер, Турачак аймакта тöрöл тили алтай тил деп 0,6% информант темдектеди, ас тоолу öс калыктардыҥ тилдерин – 76,6 %, орус тилди – 14,0%; 2) алтай тилди Чой аймакта 9,3% тузаланат, Турачак аймакта – 30,6%; 3) тöрöл (алтай) тилин балдар билзин деп Чой аймакта 96% информант айтты, Турачак аймакта – 100%; 4) алтай тилди алтай эмес балдар ÿренерин Чой аймакта 81,3% респондент jаратты, Турачак аймакта – 98,6%; 5) баштамы класстарда предметтерди алтай тилле ÿредерин 63,0% jöмöди.

Текши алза, «Алтай Республикада тилдиҥ айалгазыныҥ мониторинги» деп ӱлекерле 2016, 2018-2020 jылдарда öткÿрген шиҥжÿ иш алтай балдар алтай тилин кыйалта jок ÿренер учурлу деп айткандардыҥ тоозы кöп болгонын кöргÿзет. Онызы алтай калык тöрöл тилин ÿренери калык болуп артарында учуры jаан болгонын билип, оҥдоп турганын керелейт. Онойдо ок кöп информанттар алтай да тилдиҥ, ас тоолу öс калыктардыҥ да тилдериниҥ келер öйи учун санааркап турганын айтты.

2021 jылда мониторингле экспедициялар Шабалин ле Кош-Агаш аймактардыҥ бир канча jурттарында темдектелген. Ого коштой Интернет ажыра анкета толтырар иш база öткÿрилер.

Анайдарда, «Алтай Республикада тилдиҥ айалгазыныҥ мониторинги» деп ӱлекер аайынча ишти алтаистиканыҥ С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган билим-шиҥжÿлик институды кажы ла jыл öткÿрет. Оныҥ шылтузында республиканыҥ кöп тоолу jурттарында анкеталар jуулган, алтай тилдиҥ айалгазы jанынаҥ jаҥы jетирÿлер алылган. Бу ӱлекерле öткÿрилип турган иш алтай тилдиҥ айалгазын шиҥдеерине, курч сурактарды илезине чыгарарына, ол сурактардыҥ аайына чыгарына сÿрекей керектӱ ле болушту.

Ӱлекерле иштеп турган билимчилер анкеталарга каруу берген, анкеталарды jуурга болушкан, ӱлекерге jöмöшкӧн лӧ болушкан бастыра улуска jаан алкыш-быйанын айдат. Мынаҥ да ары эл-jонноҥ jöмöлтö болорына иженет.