Батрактаҥ – СССР-дыҥ депутадына јетире

27.07.2021

Келер јылда Горно-Алтайский автоном область окылу тӧзӧлгӧниниҥ 100 јылдыгы темдектелер. Областьтыҥ депутаттарыныҥ Соведин башкарган улусты ајарып кӧргӧжин, олордыҥ ортодо Горно-Алтайский облисполкомныҥ 1948 јылдаҥ ала 1959 јылга јетире башкараачызы болгон Иван ТУХТУБАЕВ бар. Окылу документтерде оныҥ угы «алтай» деп темдектелет.

Иван Иванович Тухтубаевтиҥ ады-јолын мен Горно-Алтайсктыҥ башкартузында каланыҥ оромдорын адаары аайынча камыстыҥ јуунында уккам. Бу не кижи болгоныла јилбиркеп, оныҥ баркаларына туштажар учурал келишкен. Јарлап турган јетирӱлердиҥ кӧп сабазы оныҥ билезиниҥ кӧмзӧзинеҥ алылган.

«Мен 1908 јылдыҥ кандык айыныҥ 8-чи кӱнинде Томский губернияныҥ Бийский уездиниҥ Улалинский во-лостиниҥ Большая Сиульта јуртында крестьян-батрак кижиниҥ билезинде чыккам – деп, Иван Иванович Тухтубаев 1948 јылда автобиографиязында бичиген. –Эне-адам Октябрьдыҥ революциязынаҥ озо ло оныҥ кийнинде јокту крестьян улус болгон: бир ат, бир уй туткан, бир туралу болгон, аш ла ӧскӧ дӧ ӧзӱм культуралар ӧскӱрбеген.

Адам Иван Андреевич Тухтубаев 1925 јылда јада калган, энем мениле кожо јаткан. 1920 јылдыҥ тулаан айынаҥ ала 1922 јылдыҥ јаҥар айына јетире Большая Сиульта јуртта кулактардыҥ ээлемдеринде батрак болуп, оноҥ 1925 јылдыҥ кӱӱк айына јетире адамныҥ таҥынаҥ ээлеминде иштегем…».

Совет јаҥ туруп, јадын-јӱрӱм јаҥырта тӧзӧлип турган ӧйлӧрдӧ Иван Тухтубаев, ол ӧйлӧрдӧ 17 јашту уул, Большая Сиульта јуртта «Путь бедняка» промартельдиҥ башкараачызыныҥ ордынчызына, бу ӧмӧликтиҥ тудунган-кабынган јӧӧжӧзин башкарар ишке тудулган. Промартельдиҥ ончо турчылары «Скотовод» деген совхозтыҥ ишмекчилери боло берерде, ол азырал белетеер бригаданыҥ бригадири болуп иштеген. Большая Сиульта јурт эмди јок, ол бӱгӱнги Чой аймактыҥ Каракокшо јуртына јууктай турган ла колхозторды јаанадып турар ӧйдӧ кӧп ӧскӧ оогош јурттарла кожо јоголгон.

1931 јылда Иван Тухтубаев, јурттардыҥ јондык биригӱлериниҥ кӧстӧгӧниле, Майма аймактыҥ «Крестьянское общество взаимопомощи» деген комитединиҥ председателине тудулат.

1932 јылда Новосибирскте совет строительствоныҥ коммунистический вузында јарымјылдык ӱредӱни божодып, 1933 јылдыҥ јаан изӱ айына јетире Ойрот автоном областьта Маймадагы аймакисполкомыныҥ инструкторы болуп иштеп јат. Оноҥ ӱредӱлӱ јиитти Ойрот-Туринский аймактыҥ Карасуктагы јуртсовединиҥ ижин башкарарга ийгендер, мында ол 1935 јылга јетире иштеген.

Ээчий јылдарда Иван Тухтубаев Ойрот-Турадагы аймакисполкомныҥ (эмдиги Майма аймак) инструкторы, оноҥ бу аймактыҥ бӱдӱреечи комитединиҥ акча-манат аайынча бӧлӱгиниҥ јааны, 1937-1938 јылдарда – Кан-Оозы аймакта акча-манат аайынча бӧлӱктиҥ јааны, 1938-1939 јылдарда областьтыҥ акча-манат аайынча бӧлӱгиниҥ кадрлар аайынча инструкторы болуп иштеген.

1939 јылдыҥ кӱчӱрген айынаҥ ала 1944 јылдыҥ ӱлӱрген айына јетире И. И. Тухтубаев – Кош-Агаштагы аймакисполкомныҥ председатели, оноҥ 1948 јылдыҥ тулаан айына јетире Ойрот автоном областьтыҥ бӱдӱреечи комитединиҥ председателиниҥ ордынчызы.

1948 јылдыҥ тулаан айыныҥ 15-чи кӱнинде Иван Тухтубаев Горно-Алтайский областьтыҥ депутаттарыныҥ Совединиҥ башкараачызына тудулат. Јарым јылдаҥ оны ВКП(б)-ныҥ Бийик ӱредӱлӱ партийный школына бир јылга ӱренерге аткарып јадылар. Облисполкомныҥ председатели болуп И. И. Тухтубаев 1948 јылдыҥ кандык айынаҥ ала 1959 јылдыҥ чаган айына јетире иштеген.

Коммунисттердиҥ партиязына 1941 јылда кирген.

Ӧл ӧйлӧрдӧ ончого јуук советский ле партийный ишчилердиҥ јамы јолында ижи мынайда – јурт, аймак кеминде иште ченелип, ӧрӧ баратан.

Иван Тухтубаевтиҥ угы документтерде «алтай» деп бичигени керегинде айдар болзо, Туулу Алтайдыҥ автономиязы учун турушкан, автоном область тӧзӧлгӧн ӧйлӧрдӧ тергеебистиҥ ончо аймактарында јаткан ӧс калык-јон бойын «алтай» деп бичип, угы-тӧзин дезе ӧбӧкӧзинде сӧӧги ажыра кӧргӱзерге ченешкен (темдектезе, Чорос-Гуркин, Чагат-Строев, Сары-Сэп Канзычаков, Мундус-Эдоков ло о. ӧ.). Бу бис текши тергеелӱ бир калык деп кӧргӱзерге биле-тура эткени болгодый.

Балдарыныҥ айтканыла, Иван Иванович Тухтубаев туба кижи болгон. Ӱйи Пелагея Георгиевнала кожо олор он бала азырап чыдаткан. Пелагея Георгиевна СССР-дыҥ Ӱстиги Совединиҥ Тӧргизиниҥ Јарлыгыла «Эне-Герой» деген кӱндӱлӱ атла адаткан. Бастыра балдар чыдап, ӱредӱ алган.

Онойдо, уулы Геннадий Иванович јӱрӱмин спортко учурлаган, 14 јаштаҥ ала ол уур атлетика бӱдӱмде таскадынып, бу бӱдӱмде «спорттыҥ узы» болуп, кӧп маргаандарда јеҥӱчил болуп туратан. Кийнинде ӧйдӧ балдарды спортко таскадып, таскадаачы-тренер болуп иштеген. Кызы Валентина Ивановна лаборант-клиницист болуп иштеген ле ӧмӧлигинде тоомјылу, ижин јакшы билер профессионал-ус болуп ады чыккан. База бир уулы Владимир Иванович јӱрӱминиҥ кыска ӧйине мастер-каменщик болуп иштеп, иштеҥкей, ак-чек ле ижине каруулу болгоныла макталатан.

Иван Ивановичтиҥ балдарынаҥ тургуза ӧйдӧ эзен јӱргени эки кызы. Галина Ивановна чемет ооруны эмдеер диспансерде медсестра болуп 1969 јылдаҥ ала иштеген. Кӧп јылдарга ак-чек ле једимдӱ ижи учун 2004 јылда ого «Россия Федерацияныҥ су-кадыкты корыырыныҥ нерелӱ ишчизи» деген нере берилген. База бир кызы Наталья Ивановна эл-јонныҥ су-кадыгын корыыр иште амыралтага чыкканча иштеген ле кӧп кайралдарла, ол тоодо «Эҥ артык медсестра» деген кӱндӱлӱ атла адаткан.

«Бистиҥ биле сӱрекей јаан ла нак болгон. Адабыстыҥ ла энебистиҥ эје-сыйындарыныҥ адалары Ада-Тӧрӧл учун Улу јууга барып, ондо короордо, олор база тӧрт баланы билезине алып, бойыныҥ балдарыла кожо азырап чыдаткан ла ӱреткен. Балдарды чыдадар биледеги уур-кӱч ишти бӱдӱрери кӧбизинде Пелагея Георгиевнага келишкен. Балдар энезине айылда ончо ишти бӱдӱрерге болужатан, бис саап ичер уй, куштар тутканыс. Уйды бойлорыс кабыратаныс, кышкыда азыраар ӧлӧҥин белетейтенис. Уулчактар кышка одын белетеп, кузуктап туратан.

Адам аҥдаарга, балыктаарга сӱӱр кижи болгон. Ол кӧп саба ӧйин иште ӧткӱретен, је бош ӧй келишсе, ар-бӱткенге амырап барарын јакшызынатан. Туба калыктыҥ иштеҥкей, турумкай, ак-чек болор кылык-јаҥына ол ончо балдарын ӱредип таскаткан – деп, Галина Ивановна ла Наталья Ивановна эске аладылар. –Анчада ла јууныҥ кийниндеги јылдарда адабыска кӧп иштеерге келишкен. Јол-јорыктарында улусла туштажып, олордыҥ јадын-јӱрӱмин айылдарына барып кӧрӱп, сурак-јоболтолорын ајарулу угатан. Школдо болгондо, балдардыҥ ӱредӱзиле јилбиркеп, дневниктеринеҥ бери кӧрӧтӧн. Ол кӱч ӧйлӧрдӧ кӧп балдарлу билелерде калаш быжырар кулур да јок болгон. Аймактар јаар иш јорыктарына барганда, кулурды, сахарды таарыла бойы садып алып, болуш эдип апаратан. Улус оны тооп, карузып, келерин јаантайын сакыйтан.

Москва јаар СССР-дыҥ Ӱстиги Совединиҥ сессияларына јаантайын барып туратаны санаада арткан. Областьтыҥ аймактарынаҥ орус тилди јакшы билбес депутаттар келетен. Оҥдой аймактаҥ Тана Марчина, Кош-Агаштаҥ тӧӧ азырап туткан Кадыр Ачубаев деп улус санаама кирет. Сӱреен јакшы улус. Кадыр адамнаҥ јажыла јаан болгон ло оны «уулым» («сынок») деп айдып туратан. Кабинединде орой тӱн болгончо эмезе таҥ атканча иштеп артканда, энеме телефон согуп, курсак экелип бер деп сураар. Энем эмезе балдар ого ажанып алар курсак апарып турар.

Бис эне-адабысты сӱрекей сӱӱгенис ле биске јӱрӱм бергени, ишке ле ак-чек болуп јӱрерине таскатканы, ӱредӱ бергени учун быйанду јӱредис. Бойыс айылду-јуртту болуп, бала-баркабысты олор чылап ок чыдадарга ла ӱредерге кичеенедис. Адабыстый улус керегинде эзем јажына ундылбай артар учурлу».

И. И. Тухтубаевтиҥ баркалары 14, баркаларыныҥ балдары 20-ге јуук кижи. Олор ончозы, Тухтубаевтер, Неверовтор, Цыркевичтер, Сименковтор, Тырсамаевтер ле ӧскӧ дӧ ӧбӧкӧлӱ болуп, Алтайыста јуртайт.

Автоном областьтыҥ башкартулу јаҥдарында иштеер ӧйинде И. И. Тухтубаев ВКП(Б)-ныҥ Кош-Агаш аймактагы райкомыныҥ ла бюрозыныҥ, партияныҥ Горно-Алтайсктагы горкомыныҥ ла обкомыныҥ, Алтайский крайкомныҥ турчызы болуп јаҥыс катап эмес тудулган. 1950, 1954, 1958 јылдарда СССР-дыҥ Ӱстиги Совединиҥ Национальностьтор Совединиҥ депутады болгон. Тӧрӧлине јетирген једимдӱ ижи учун Иштиҥ Кызыл Маанызы эки орденле кайралдаткан.

Автоном областьтыҥ депутаттарыныҥ Совединиҥ башкараачызы болуп Иван Иванович Тухтубаев 11 јыл иштеген. Коркышту јуу токтогон до болзо, албаты-јонго бу сӱрекей кӱч, торо јылдар болгонын айдар керек. 1946 јылда ороондо јаан кӱйгекле колбой областьтыҥ колхозторыныҥ государствого табыштырган ажы јууныҥ да јылдарынаҥ кӧп болгонын кезик јетирӱлер керелейт. Кӧп эр улус јуудаҥ јанбаган, иштеер колдор јетпей турган, курсак-кийим, оогош балдар кӧп корогон ӧйлӧр…

Облисполкомныҥ алдында јурт ээлемди, албаты ӱредӱзин, су-кадыкты корыыр ла культура ууламјыларды орныктырып ӧскӱрер јаан иштер турган. Јаан ајару школдорды, интернаттарды, школго јӱрерге јажы јеткелек балдардыҥ учреждениелерин тударына эдилген. 1949 јылда Горно-Алтайскта ӱредӱчилердиҥ институды ачылган, кийнинде ол Горно-Алтайсктагы педагогикалык институт эдип јаҥырта тӧзӧлгӧн. Кош-Агаш, Мукур-Таркаты, Чаргы, Эликманар ла ӧскӧ дӧ јурттарда школдор тудулган.

1948 јылда Ойрот автоном область Горно-Алтайский, тӧс калазы Ойрот-Тура Горно-Алтайск деп кубулта адалган.

Ойрот, Горно-Алтайский автоном областьтыҥ

чыгартулу јаҥыныҥ башкараачылары

Чорос-Гуркин Григорий Иванович (1870-1937 ј.ј.)

Алтай Туулык Думаныҥ председатели

(1917-1919 ј.ј.)

Меджит-Иванов Никита Федорович (1882-1943 ј.ј.)