Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Россияндар кандый тилле куучындажат?

27.07.2021

Россияныҥ эл-јоны 170-неҥ кӧп тилдер билер. Улус кӧп куучындажып турган орус тилди ээчиде экинчи јерде — английский тил. Је ороонныҥ эл-јоны бойыныҥ национальный тилдерин кандый кеминде билер? Эл-јонныҥ тооалыжы олорды корулаарында канайда болужар?

Бистиҥ ороонныҥ нациялары ла тузаланып турган тилдер керегинде јетирӱлер алар сок јаҥыс арга — ол Эл-јонныҥ бастырароссиялык тооалыжы. Оныҥ тӧс ээжилериниҥ бирӱзи — кижиниҥ бойын кем деп чотогонын јартаары.  Эл-јонныҥ тооалыжы тушта кажы ла кижи РФ-тыҥ Конституциязы аайынча бойын кем деп чотогоныла бойыныҥ национальнозын, онойдо ок тӧрӧл тилин ле билер ӧскӧ тилин адаар аргалу.

2010 јылдыҥ тооалыжы тушта орус тилди тӧрӧл тили деп эл-јонныҥ 85,73% адаган, оныла куучындажып турганын 137,5 млн кижи айткан (тил билери керегинде суракка каруу бергендердиҥ 99,4%). Россияныҥ эл-јоныныҥ билер деген он тилиниҥ тоозына мындый тилдер кирген: английский (7,57 млн кижи), татар (4,28 млн), немец (2,07 млн), чечен (1,35 млн), башкир (1,15 млн), украин (1,13 млн), чуваш (1,04 млн), авар (715 муҥ.) ла армян (661 муҥ.).

Россияда улус эҥ ле ас куучындажып турган  тил — югский, ол тилдердиҥ енисейский билезине кирет. Калганчы тооалыштыҥ јетирӱзиле, оны ороонныҥ бир ле кижизи билери јарталган. 1960-чы јылдарга јетире юг тил кет тилдиҥ сымский диалекти деп чотолгон. Совет ӧйинде де ол јылыйарга јеткен тил деп чотолгон, оныла Енисейск каланыҥ кырында ла Обько кирген Кеть сууныҥ бажында јуртагандар куучындашкан. Юг тилле јербойыныҥ улузы куучындлажып турган ба, оны орныктырар аргалар бар ба — онызын эл-јонныҥ келер тооалыжы јартаар.

Россияныҥ улус эҥ ас куучындажып турган он тилиниҥ тоозына мындый тилдер кирет: юит (4 кижи билер), сиреник (5), орочы (8), керек (10), алютор (25), энец (43), чулым-тюрк (44), алеут (45) ла уйльта тил (47).

Эксперттерге тооалыштыҥ турулталарыла бу тоолорды этностордыҥ тоозыла тӱҥдештирип, мындый тилдерди корулап алар эп-сӱмелерди кӧрӱп, олорды јӧмӧӧриниҥ программаларын тургузар арга берилет — эл-јонныҥ тооалыжыныҥ амадуларыныҥ бирӱзи ондый. Темдектезе, 2010 јылда орочи этносто 596 кижи ле алеут 482 кижи болгон, је бойыныҥ национальный тилин олордыҥ кажызынаҥ ла 3 ле 19 кижи билген.

Бистиҥ ороондо тургуза ӧйдӧ чукот тилди кажы ла ӱчинчи чукча кижи билер (15908 кижидеҥ 4563 кижи), эскимос тилди — кажы ла тӧртинчи эскимос (1738 кижидеҥ — 456), коряк тилди — кажы ла бежинчи коряк (7953 кижидеҥ — 1460), вепс тилди кажы ла экинчи вепс билер (5936 кижидеҥ — 2362), абазин тилди — абазиндердиҥ кӧбизи билер (43341 кижидеҥ — 34699).

Эксперттер национальный тилдерди билеринде мындый башкаланыштыҥ бир канча шылтактарын темдектейт.

«Озо ло баштап кӧп национальный тилдер бичиктер, таныктӧстӧр јок болгон ло куучынла ла таркаган. Бичиири ӧзӱм алынганыла кожо билгирлер кӧптӧйт. Темдектезе, јуукта Сахалинде уйльта калыкта бойыныҥ таныктӧзи ле бичиктери боло берген. Экинчизинде, улустыҥ јӱрген айалгазы: кожо јуртаган эл-јонныҥ нациялары јаан камаанду болуп јат. Јербойында, тергееде нациялар ортодо колбу тударыныҥ тили орус тил болуп јат. Темдектезе, кӧп калыктар јуртаган Дагестанда орус тил нациялар ортодогы тил болуп туру» — деп, РАН-ныҥ этнология ла антропология институдыныҥ билим ишчизи, Россияныҥ Јондык палатазыныҥ нациялар ла мӱргӱӱлдер ортодо колбуларды аайлаштырар комиссиязыныҥ председатели Владимир Зорин айдат.

Оныҥ шӱӱлтезиле, кӧбизи тергеелерде тӧрӧл тилди билгениниҥ тоомјызы бийиктегенинеҥ камаанду болуп туру.

«Эки јыл кайра ороондо национальный тилдерге ӱредери ле школдордо ӱренери аайынча јаан куучын ӧткӧн. Ӱредериниҥ программалары кубулган, государствоныҥ национальный политиказын бӱдӱрериниҥ стратегиязында тӧрӧл тилдерди билериниҥ сурактарына јаан ајару эдилген. Оныҥ турултазында, 2012 јылда Россияныҥ калыктарыныҥ 85 тилине ӱредӱ ӧткӧн болзо, эмди — 105 тилге. Је национальный тилдерди јӧмӧӧри — эки јанынаҥ камаанду керек. Јаан јилбӱ калыктардыҥ бойынаҥ, анчада ла школдордо тилине ӱредериниҥ баштаҥкайын эдеечи ада-энелердеҥ болор учурлу» — деп, эксперт чотойт. Калганчызы ундылып брааткан ла олорды эки-јаҥыс ла кижи билер тилдерди корулап аларында јаан учурлу деп, Владимир Зорин чотойт.

«Телекейде кажы ла јыл бир канча јӱс тилдер јоголот. Бу текши керек. Је бистиҥ государствоныҥ политиказы тилдердиҥ јӱзӱн-башказын корулап аларына ла олорды ӧскӱрерине ууламјылалган. Эл-јонныҥ бастырароссиялык тооалыжы бу керекти билгир ле турулталу ӧткӱрер арга берер» — деп, эксперт темдектейт.

Калганчы тооалыштыҥ јетирӱлериле, бойыныҥ нациязыныҥ тилин эҥ кӧп билер улус орустар ортодо (99,8%), чечендер (93,1%), кабардиндер ле якуттар (85 проценттеҥ).

Эл-јонныҥ бастырароссиялык тооалыжы быјыл ӱлӱрген айда ӧдӧр. Ол тушта ороонныҥ нациялары ла тузаланып турган тилдери керегинде јаҥы јетирӱлер алылар.

2021 јылда тооалыштыҥ чаазындарына ороонныҥ јаантайын јуртаган эл-јонына бир кезик этнолингвистикалык сурактар кийдирилген: нациязы, тӧрӧл тили, орус тилди билери ле тузаланып турганы, ӧскӧ тилдерди билери ле тузаланып турганы.

Эл-јонныҥ бастырароссиялык тооалыжыныҥ медиаофиси

 

ТОП

«Гуркин» деген телекей: ачылталар ла јажыттар

Г.И. Гуркин ӱйи Мария Агафоновнала Оносто садында Атту-чуулу алтай јурукчы, политикалык ла јондык ишчи Григорий Иванович Чорос-Гуркинниҥ чыккан ӧйин ле јерин чокумдаган јаҥы документтер табылган. «ХХ чактыҥ башталарында Туулу Алтайда эҥ јарлу јон-политикалык ишчилердиҥ бирӱзи, јурукчы Григорий Иванович Чорос-Гуркин 1870 јылдыҥ чаган айыныҥ 12-чи кӱнинде Улалуда чыккан деп чотолот. Је Алтай Республиканыҥ Государстволык архивинде Улалудагы

«Јурукчыныҥ јуртын орныктырары – тӧс иш»

Јурукчыныҥ Оностогы јуртында Атту-чуулу алтай јурукчы, ады јарлу јондык ла политикалык ишчи Григорий Иванович Чорос-Гуркинниҥ чыкканынаҥ ала 155 јылдыгыла колбой тергеебисте кандый иштер темдектелгени керегинде Алтай Республиканыҥ А. В. Анохинниҥ адыла адалган Эл музейиниҥ директоры Римма ЕРКИНОВА куучындайт. – Г. И. Чорос-Гуркинниҥ юбилейине белетенери ле оныла колбой быјыл ӧткӱретен иштер керегинде Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ јакааны

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым