Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Бистиҥ јерис телекейлик учурлу экотергеелердиҥ бирӱзи

02.08.2021

Федерация Совединиҥ аграрный, аш-курсак политиканыҥ ла ар-бӱткенди тузаланарыныҥ комитединиҥ турчызы, Алтай Республиканыҥ адынаҥ сенатор Татьяна ГИГЕЛЬЛЕ эрмек-куучын тергееде туризмди ӧскӱрериниҥ аргалары керегинде ӧдӧт.

—Татьяна Анатольевна, Алтай Республика кайкамчылу ар-бӱткениле јарлу. Россияныҥ ла ӧскӧ ороондордыҥ туристтериниҥ тергееге јилбӱзи јаан ба? 

—Бистиҥ республикага калганчы ӧйдӧ орооныстыҥ да, ӧскӧ дӧ ороондордыҥ туристтериниҥ јилбӱзи тыҥып туру. Онызы кайкамчылу эмес. Бистиҥ тергееде ар-бӱткени аҥылу коруда јерлердиҥ тоозы кӧп: ондый јерлердиҥ федерал ла тергеелик учурлу ООПТ-ларла јаба текши кеми тергеениҥ кеминиҥ 25% – ондый кемдӱ јерлер телекейде база кайда да јок. Бисте ЮНЕСКО-ныҥ корузында беш объект:  Ӱч-Сӱмер, Алтын Кӧл, Алтайский ле Катунский биосферный заповедниктер, Ӱкек.

Јетирӱлер:   

Ӱч-Сӱмер – Сибирьдиҥ эҥ бийик кыры, Россияныҥ бийик деген кырларыныҥ бирӱзи (4509 м.), Тӧс Азияныҥ кӧп калыктарыныҥ байлу туузы. 

Ӱкек эмезе Амырдыҥ јери Ӱкек – Россияныҥ картазында эҥ ыраак ла куулгазынду јерлердиҥ бирӱзи. Археологияныҥ ондогы кӧп табынтылары кӱлер эпохадаҥ бери ӧйлӧрдиҥ деп чотолот. 

Алтын Кӧл бойыныҥ кемиле кайкадат: кырларга курчадып чӧйилген узуны 78 километр, эҥ тереҥ јери — 325 метр. Тус јок суузы кислородло бай.  

Јерлик ар-бӱткенниҥ бастырателекейлик фонды Алтай Республиканы аҥылу ла јӱзӱн-башка ӧзӱмдери, аҥ-кужы, кырлу јерлери ле экосистемаларыныҥ јуказы учун телекейдиҥ эҥ байлык 200 экотергеезиниҥ тоозына, ол тоодо Россияныҥ учурлу 20 экосистемазыныҥ тоозына кийдирген.

Алтай Республикага туристтердиҥ келери јылдаҥ јылга кӧптӧп јат. Башка-башка јетирӱлерле олордыҥ тоозы 2 миллионноҥ 2,2 миллионго једет. Статистиканыҥ јетирӱзиле, Сибирьдеги федерал округка јылдыҥ ла келип турган туристтердиҥ 18-20% бистиҥ јерге келип туру.

—Тергеебисте туризмниҥ кандый бӱдӱмдери тыҥ ӧзӱм алынат ла келер ӧйдӧ кандый бӱдӱмдер база болгодый?

—Јеткилдештердиҥ бӱдӱмдери кандый ла јилбӱ-керексиштер аайынча јӱзӱн-башка болуп туру: канча кӱнге јойу ла атту јӱрери, кырларда сууларла јӱзери, альпинизм, ар-бӱткенниҥ ле тӱӱкилик-культурный объекттерге экскурсиялар, экстремал аттракциондор, су-кадыкты орныктырар-эмдеер јеткилдештер. Калганчы јылдарда экотуризм ле агротуризм ӧзӱм алынат.

Тергееде јаан суруда боло берген јаҥы ууламјыны — аш-курсактыҥ (гастрономический) туризмин темдектеер керек. 2019 јылда республиканыҥ тӧс калазы Горно-Алтайскта «Эне. Јер. Алтай» деген баштапкы гастрофестиваль бийик кеминде ӧткӧн. Ондо республиканыҥ јуртээлемдик продукция иштеп алаачыларыныҥ чыҥдый аш-курсагы садылган.

2019 јылдаҥ ала бистиҥ республикада кышкы туризмди ӧскӱрер бир чук программаны бӱдӱрери башталган. Бу ууламјыда јаҥы аргалар ачылат: туулык чана, сноубординг, фрирайд, снегоходторло, ийттер јеккен чанактарла маҥтадары, кышкы дайвинг ле кыйалтазы јоктоҥ јаҥы јолдор тӧзӧлӧт. Бу ончозы тергееде туристтердиҥ болор ӧйин узадат.

—Россияндардыҥ ич туризмге јилбӱзи тыҥыганын ајаруга алза, бистиҥ тергеениҥ туристтердиҥ тоозы кӧптӧгӧнине беленин кандый деп кӧрӧдигер? 

—2020 јылдаҥ ала Алтай Республиканыҥ 2020-2024 јылдарда јонјӱрӱмдик-экономикалык ӧзӱминиҥ таҥынаҥ программазын бӱдӱрери аайынча иштер эдилип туру. Ол программала туризмниҥ бӧлӱгинде иштейтен кадрлар белетеери ӧдӧт. Ондо јербойыныҥ улузынаҥ профессионал гидтер, ӱйдежеечи-проводниктер белетеери темдектелген. Онызы туристтерге јеткилдештер јеткери јок болорына ууламјылу эдилет: кырлу јердеги туризм кӧбизинде экстремал кемдӱ, кырлар ортодогы јолдорды ӧдӧргӧ озолодо белетенер керек болуп јат. Оныла коштой, ар-бӱткенниҥ, культурно-тӱӱкилик энчилер керегинде чындык јетирӱлер эдер ӧй келген. Эмди тура гидтердеҥ, јымжада айтсабыс, нени ле угарга келижет.

Мениҥ билеримле, кайда да 2022 јыл киреде мындый јеткилдештерге лицензия берилер учурлу. Ого ӱзеери бис ороон ичинде ле калыктар ортодогы кӧрӱлерде туружадыс, ӧскӧ тергеелерле ченемелдерле, иштеги једимдерле ӱлежедис.

Аайына чыккадый курч сурактар керегинде айтсабыс, республикада келген туристтердиҥ амыралтазын тӧзӧӧриле иштеер турпредприятиелер кӧп эмес деп темдектеер керек. Туризмниҥ бӱгӱнги инфраструктуразын ӧскӱрери, профессионал туроператорлор јанынаҥ сурактарды аайлаштырар керек.

Текшилей алзабыс, калганчы јылдарда тергееде туризм эрчимдӱ ӧзӱм алынган. Је оныҥ ӧзӱмин буудактап турган шылтактар ас эмес. Транспорттыҥ јербойыныҥ, тергеениҥ јолдорыла јӱрер аргалары коомой болгоны база буудак эдет. Чын, авиарейстер, кичӱ авиацияныҥ јоругы кӧптӧгӧниле колбой, керек јаранган. Быјылдаҥ ала јӱк ле Москва јаар рейстердиҥ тоозы кезик кӱндерде сегиске једип турган. Онойдо ок туристтердиҥ ӱч ӱлӱзиниҥ экӱзи бойыныҥ автомобильдериле келип туру. Ӱчинчи ӱлӱзинеҥ эмеш ас туристтер коммерческий автотранспортло келет. Туристтердиҥ кайда да 90 проценти Сибирьдеги федерал округтыҥ тергеелеринеҥ келген айылдаштарыс.

Туризмниҥ ӧзӱмине ар-бӱткенниҥ јараш ла кайкамчылу јерлерине јетире јолдор јок болгоны база буудагын јетирет. Ол ло Мультаныҥ, Караколдыҥ ла Шавланыҥ кӧлдӧрине једип, фототур ла балыкташ тӧзӧӧргӧ вездеходтор ло вертолеттор керектӱ болот.

Бу бӱдӱмди мынаҥ ары ӧскӱрерге автомобильдердиҥ јолдорын тудар ла барын јаҥыртар керек. Тергееде тӧс транспорт автомобильдер болгонын ајаруга алза, онызы јаан учурлу.

Алтай Республика мында «Туризм – кӱндӱзектиҥ индустриязы» деп јаҥы национальный ӱлекерге јаан ижемји эдет. Ондо турушканы инфраструктуралу объекттер тудар арга берер. Тергееге ол келер ӧйдӧ јаан учурлу ууламјы болуп јат.

—Туризмди ӧскӱрер планда Горно-Алтайск калага јаан ајару эдилер бе, эмезе кӧп саба туристтер оныҥ јаныла ӧдӧ берип турган бӱгӱнги айалга артар ба? Слердиҥ бу јанынаҥ шӱӱлте-санаагар кандый? 

—Республиканыҥ тӧс калазы туризмди ӧскӱрериле колбулу «Јолдыҥ картазында» бойыныҥ тӧс јерин табар учурлу. Бистиҥ калада Сибирьде эҥ артык музейлердиҥ бирӱзи иштейт, биске туристтерге кӧргӱзери бар. «Калаларда айалгалар тӧзӧӧри» деп программала ӧткӱрилген иштердиҥ шылтузында Таштардыҥ сквери, онойдо ок су-кадыктыҥ Комсомольский кырды эдектей јойу улус базатан орык јолы каланыҥ эл-јонына да, туристтерге де солун болор деп иженедим.

Улалуда јебрен кижиниҥ турлузы телекейге јарлу, је кӧп акча-манат керектӱ болгон учун оны туризмниҥ объеги эдип јазаар сурак курч турат. Је бу тӱӱкилик јер тергееде туристтердиҥ кӧп келетен јери боло берер деген ижемји јаан.

Јыландуда культурно-спортивный тӧс јер тӧзӧӧр деген шӱӱлтеле мен јӧп. Ол тушта ондо спорт маргаандарла коштой, башка-башка ууламјылу фестивальдар ӧткӱрер аргалу болор эдис.

Бистиҥ тергее керегинде ундылбас санааны бистиҥ бойында да, ӧскӧ дӧ талаларда јарлу, кайкамчылу јайалталарлу артисттерле, кӱӱчилерле, бијечилерле, јурукчыларла танышканы артырар деп бодойдым. Республиканыҥ тӧс калазында олорло таныжар јараш јер – ол кӧрӧӧчилерге эки залду национальный театр.

Туу-Кайада каланы ла айландыра јерлерди ыраада кӧрӧр тепсеҥ јазалган. Је айылчылардыҥ ла каланыҥ улузыныҥ кӱӱнзегениле келер ӧйдӧ мында Манјӱректеги ошкош канат јол болор деген кӱӱнземел менде база бар. Оныҥ ачылганыла бистиҥ кала айылчыларга оноҥ артык јилбилӱ боло берер эди.

Аш-курсактыҥ фестивальдарын ӧт-кӱргени национальный аш-курсакка јилбӱ јаан болгонын кӧргӱскен. Калада ӧс калыктыҥ аш-курсагыныҥ кафелерин ле ресторандарын элбедип, туристтерди база јилбиркедер арга бар.

—Татьяна Анатольевна, калганчы јылдарда Алтай Республика экология јанынаҥ ару тергеелердиҥ тоозында ададат. Горно-Алтайск Россияныҥ эҥ ару калаларыныҥ тоозында. Туризмниҥ эрчимдӱ ӧзӱми бу јанынаҥ салтарлу эмес пе? 

—Тулаан айдыҥ учында Федерация Совединде Челябинск областьтыҥ кӱндери ӧткӧн. Ол ӧйдӧ экологияныҥ курч сурактары шӱӱжилген. Былтыр јайгыда РФ-тыҥ башкарузы сӱрее-чӧпти ылгаштырып јууры аайынча јолдыҥ картазын јараткан, ӱлӱрген айда дезе кату коммунал таштанчылардыҥ утилизациязыныҥ, јеткери јок эдериниҥ, јуурыныҥ объекттерине бирлик некелтелер тургузылган. Ончо тергеелерге, ол тоодо Алтай Республикага  олорды ылгаштырып јууры јанынаҥ шӱӱлтелер јетирилген.

Бис Уралдыҥ курч суракту тергеезиниҥ айалгазын шӱӱшкенис. Бу тергеениҥ чыгартулу улузыла туштажуныҥ турулталарыла мен сӱрее-чӧпти ылгаштырып јуурыныҥ курч сурагы ончо тергеелерде туруп јат деген шӱӱлте айткам. Оныҥ аайына канайда чыгар? «Тергеелерге субсидия этпезинеҥ сӱрее-чӧпти ылгаштырып јуурынаҥ болгой, јӱк јуурыныҥ да сурагын чечип болбозыс» — деп айтканымды кӧп СМИ-лерде элбеде јарлаган эди.

Алтай Республикада, кажы ла јыл ал-камык туристтер келип турган тергееде, ӧскӧ дӧ тергеелерде сӱрее-чӧпти ылгаштырып јуурын ла утилизировать эдерин федерал тӧс јердеҥ јӧмӧӧр сурак курч турат.

Кандык айдыҥ ортозында мен калыктар ортодогы Москва-Сити тӧс јерде «Россияныҥ экологиялык операторы» компанияныҥ генеральный директоры Денис Буцаевле тушташкам. Ӧткӧн јылдыҥ кӱзинде премьер Михаил Мишустин оны «Экология» нацӱлекерде темдектелгениле кату коммунал таштанчыларла иштеер јаҥы системага кӧчӱрер тергеелик операторлордыҥ ижин чуктап ӧткӱрер компанияныҥ башкараачызына туткан.

Туштажуда бис туристтер кӧп келетен Алтай Республика ошкош тергеелердиҥ сӱрее-чӧп јанынаҥ курч сурагын шӱӱшкенис. Компанияныҥ башкараачызы бистиҥ тергееде айалгала таныш, онойдо ок ол Олег Хорохординле федерал кеминде кожо иштегениле база таныш. Олор бистиҥ тергеениҥ ар-бӱткендик байлыктарын ла экология јанынаҥ арузын корулап аларын тӧс керек деп чотойдылар.

Быјыл туристтердиҥ кӧптӧгӧн ӧйиле колбой Алтай Республиканыҥ алдында сӱрее-чӧптиҥ сурагы ойто ло курч тура берген. Мен бойымныҥ интервьюларымда сӱрее-чӧпти јуурыныҥ ла не-неме эдериниҥ курч сурагын, анчада ла јурттарда федерал јаҥдардыҥ акча-манатла болужы јогынаҥ турулталу аайлаштырар арга јок деп база ла эзеткен эдим.

Эмди тура бистиҥ тергееге акча-манат јеткилинче чыгарылары јарт эмес, је компанияларга болуш керектӱзи јарт. Операторлордыҥ ижи ончо ло јерлерде кӧнӱ барган деп айдар арга јок, кажызы ла керектӱ јепселдерди садып алар аргалу база эмес, оныҥ учун эл-јон сӱрее-чӧпти ылгаштырып јуурыныҥ јаҥы некелтерине темикпей туру. Је бис бу курч сурактыҥ аайына јаба чыгарыс деп бӱдедим.

—Солун куучын учун быйан. Алдыгарда турган ончо иштерди  бӱдӱреринде једимдер кӱӱнзейдис.

Сенатордыҥ пресс-службазы

 

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина