Алтайдын Чолмоны

Эл-Ойынды ӧткӱрерге белен

03.08.2021

Быјылгы јыл Алтай Республиканыҥ тӱӱкизинде учурлу јыл болгоны керегинде ончобыс билерис. Республиканыҥ тӧзӧлгӧниниҥ 30 јылдыгын, алтай албаты Россияга бойыныҥ кӱӱниле киргениниҥ 265 јылдыгын темдектеер иштер ле керектер тергеебисте јылдыҥ башталганынаҥ бейин ӧткӱрилип келди. Тӱӱкилик учурыла аҥылу јылда албатыбыстыҥ культуралык ла спорт аайынча тӧс туштажузы — Эл-Ойыны — ӧткӱрилетени база учурлу болгон. Је пандемияла колбой оныҥ ӧткӱрилетен ӧйи солунып, ӧскӧ ӧйгӧ кӧчӱрилип калды. Ондый да болзо, Кан-Чарас Алтай айылчыларын сакып, кӱски де кӱндерде болзо албаты-јон јуулып, Эл-Ойынныҥ јилбилӱ туштажуларында туружар деп иженип јат. Оныҥ учун бис бӱгӱнги куучынга Кан-Оозы аймактыҥ јиит башкараачызы Рустам КОКУШЕВТИ кычырып, Эл-Ойын керегинде, аймактыҥ јӱрӱминде болгон калганчы солундар јанынаҥ сурактарды бердибис.

—Рустам Владимирович, Кан-Оозы аймакта быјыл Эл-Ойын болор деген сӱӱнчилӱ ле ижемјилӱ солун јылдыҥ башталганынаҥ ла ала улусты кӱйбӱредип келген. Тӱӱкини алза, албатыбыстыҥ тӧс байрамын бойыныҥ јеринде ӧткӱрерин аймак узак ла сакыган. Је эмди бу чакту оору-јоболдоҥ улам Эл-Ойыныс ӧткӱрилетени ойто ло катап узадылып јат. Ондый да болзо, Ойбок деп адалган байлу јерде бастыра тудум иштер тӱгенип калганын кӧрӱп јадыс. Кан-Оозы аймак Эл-Ойынды ӧткӱрерге белен бе?

—Бис тӧрӧл аймагыста Эл-Ойын ӧткӱрилер деген солун табышка сӱреен сӱӱнген болгоныс. Былтыр јайгыда ӧткӱрилип калатан эл байрам быјылгы да јайда ӧткӱрилетен ӧйи узадылып барып јат. Канайдар, оору-јобол токынабай турарда, улустыҥ су-кадыгы баштапкы јерде болордо, эмди Роспотребшиҥжӱниҥ ле оперштабтыҥ тӱп-шӱӱлтезин сакыырыс. Јаан изӱ айдыҥ 16-чы кӱнине јетире аймакта Эл-Ойын ӧткӱрилетен јерде бӱдӱретен бастыра иштер белен болгон. Улус отуратан трибуналар, айылчылар уткуйтан айылдар белен. Бис байрам болотон јерге скважина казып, суупроводтор ло свет ӧткӱрип койгоныс. Айландыра јерлерди чедендеп салганыс. Улус јеҥилденетен јерлер база белен. Кӧп улус јуулган керектердиҥ бир јаан сурагы сӱрее-чӧп салатан јерлерле колбулу — олор база белетелген. Тегин улусла кожо су-кадыгы коомой улуска байрамды кӧрӧргӧ эптӱ болзын деген айалгалар база тӧзӧлгӧн.

Культуралык, спорт керектерди ӧткӱретен јерлер чокым шӱӱжилип калган. Спортчылар инвентарин бойлоры экелгилеер. Культуралык программа ӧткӱрилетен сцена «кӧчӱп» келетен сцена болор ло оныла культураныҥ министерствозы јеткилдеер. Текшилей алза, бис Эл-Ойынды ӧткӱрерге бастыра јанынаҥ белен деп айдарга јараар. Ондо кезек тоолу тӱрген эдип, белетеп ийетен иштер бар. Олорды бӱдӱрерге јаан тутактар јок. Бу ла кӱнде ӧткӱрилер дезе, бис олорды тӱрген-тӱкей бӱдӱрип койорыс.

—Бӱгӱнги кӱнде интернет колбулар аайынча сетьтерде кӧп тоолу куучындар јайылары (јакшызы да, јаманы да) јарлу болуп калды. Кан-Оозындагы Эл-Ойын бу куучындардаҥ туура калбаган…

–Эйе. Куучындар кайнап келгени чын. Ойбокто дацанныҥ туразы, айылдардыҥ бӱдӱми керегинде куучындар кӧп болгон. Мен мындый куучындарга тыҥ ајару этпей јадым. Је олор иштеерге кезикте тутагын јетирип јат. Темдектезе, ол ло дацанныҥ туразы Ойбокто турганынаҥ беш јыл ӧдӱп калган. Улустыҥ кӧзине јаҥы ла тийген ошкош. Оноҥ, алтай архитектура база солунып, бӱгӱнги кӱнле теҥ барар учурлу деп сананып јадым. Айылдыҥ ӱстине оогош айыл «отургызып», јаҥы бӱдӱмдӱ айыл тудуп  ийгенис кӧп улуска јарабай јат. Мен сананзам, ичкери кӧрӱп, ӧйлӧ теҥ алтаар керек.

Јамандаары кӧп табылар, је сен иштенип кӧрзӧҥ деп, јаан улус канайда  айдыжып туратан эди. Текши алза, Эл-Ойынныҥ кӧп объекттерин быјыл јетире тутканыс. Былтыргы јылга кӧрӧ, бастыра тудум материалдарга баалар 50 процентке бийиктеп калганы качалаҥын јетирген. Ол ло трибунаны алып ийзеес, оны белетеерге 90 тонна темир керек болгон. Керектӱ темирдиҥ баазы ӱч катапка бийиктеп калганынаҥ улам ӱзеери акча-манат бедиреерге келишкен. Бис бар аргаларысты тузаланып, албатыбыстыҥ тӧс байрамы бийик кеминде ӧткӱрилзин деп амадап, иштенип јадыс. Тӱӱкилик учурлу бу Эл-Ойын аймагыста быјыл ӧткӱрилзе, јаркынду јеҥӱлер, куучындар, ачылталар кӧп болзын, улустыҥ јӱрӱминде база бир јакшы ла учурлу керек тӱӱки болуп артып калзын деп.

—Рустам Владимирович, бу јуукта аймактыҥ тыш бӱдӱминде сӱӱнчилӱ солунталар база болгонын бис кӧрӱп јадыс. Кан-Чарастыҥ элбек ӧзӧктӧрин ачкан Баатырлардыҥ кезер-таштары ла Кан-Оозы јурттыҥ тӧс тепсеҥинде тура берген арт-объект керегинде айдып јадым. Олор оночозы Эл-Ойынга учурлай эдилген деп бодоп турум?

—Јаан изӱ айдыҥ 22-чи кӱнинде Кан-Оозы аймакта алтай баатырларга учурлалган кезер-таштар, кереестер ачылган. Эки баатырдыҥ тӧрт метр кире сынду кебери Кан-Оозы јуртка јетпей, ӧзӧккӧ чыккан тушта, јолдыҥ эки јанында тургузылган. Бу кереестерди јурукчы, Россияныҥ Јурукчылар бирлигиниҥ турчызы Аржан Ютеев белетеген. Аржан, Кан-Чарастыҥ уулы, бойыныҥ иштеп турган ӧйинде албатыбыстыҥ, тӧрӧлистҥ тӱӱкизине, чӱм-јаҥдарына ајару эдип, культуралык энчизин чеберлеп аларына ууландырылган иште једимдӱ иштеп јат.

Кан-Оозы аймак су-алтай аймак болордо, мындый кереестер тургузары јанынаҥ јурукчыныҥ санаа-шӱӱлтезин бис быјыл кышкыда туштажып, јарадып укканыс. Алтай албатыныҥ Россияга киргениниҥ 265 јылдыгы, Алтай Республиканыҥ тӧзӧлгӧниниҥ 30-чы јылдыгы темдектелип јаткан јылда алтай баатырлардыҥ кезер-таштары бистиҥ аймактыҥ јеринде тура бергени јаан учурын ойноп јат. Кажы да ӧй тӱӱкиде бойыныҥ изин артыргызып јат. Је олордыҥ эҥ ле јаркындулары, јозоктулары чактар да бажында ундылбайт. Оныҥ учун тӧрӧл јеристи алтай баатырлар, кезерлер эмдиге јетире корулап турганын керелеген кереестер биске кумран чактардаҥ бейин ӧдӱп келген ӧйисти эзедип, албатыныҥ санаазында, јӱрегинде не де ундылбай турганын айдып јат. Кереестерди тургузар бу проект-ишти Алтай Республиканыҥ башчызы Олег Хорохордин јӧмӧгӧн. Арт-учында кереестерди тургузып салдыс. Алтай кезерлердиҥ мындый сӱрлери бисти бойыстыҥ да улузыска, айылдап та келген айылчыларга учурлу болор деп алаҥзыбайдым.

Аймактыҥ тӧс јуртыныҥ тӧс тепсеҥинде турган јаҥы арт-объект база учурлу деп бодойдым. Ол алдында ӧйдӧ фонтан болгон јерде тургузылган. Фонтан иштебей турганы удап калды. Оны ойтодоҥ иштедери аймактыҥ тӧс јуртына чала чыгымду. Оныҥ учун бис «КАН-ООЗЫ» деп адалган арт-объектти тургузар деп јӧпкӧ келгенис. Эки сӧстиҥ ортозында алтай тажуур јараштыра туруп јат. Бу учурлу ишти база ла јурукчы Аржан Ютеев белетеген.

Келген улуска јаҥы арт-объект јилбилӱ болорына алаҥзыбай јадым. Мындый учурлу кереестер, аҥылу арт-эдимдер јердиҥ, јурттыҥ кеберин јарандырып јат. Келген улуска элдеҥ ле озо бу јердиҥ тыныжын, сезимин билерге солун деп  бодойдым. Келер ӧйдӧ аймактыҥ тӧс јуртыныҥ тӧс тепсеҥинде бу арт-объектке коштондырып, јаҥы кереес тургузарыс. Ол кандый болор, кемниҥ кебери болор – шӱӱп јадыс. Онойдо ок Кан-Оозынга кирип јаткан тушта кырдыҥ эдегинде јетирӱлик-турист тӧс јер тӧзӧӧр деп амадап јадыс. Бу тӧс јер иштеп баштаза, айылчы улуска аймак керегинде билерге јеҥил болор. Аймактыҥ аргачыларына иштеерге база јилбилӱ болгодый.

Аймак та, јурт та јуртээлемдик болордо, алтай улус јажына јылкы мал азырап иштенген. Оныҥ учун бис Кан-Оозыныҥ јанында јылкычы улуска учурлалган кереес тургузары јанынаҥ куучын-эрмек ӧткӱрип јадыбыс. Бу ишти бӱдӱрери аайынча алтай јурукчы-скульптор Арчын Бадановко баштанганыс. Келер јылдаҥ ала ижис баштала берер деп иженедим.

Анайда ок «Алтай-пиано» деп культуралык объект ачылганын база темдектеер керек. Шоҥкор Модоровтыҥ — база бир јайалталу јерлежистиҥ — баштаҥкайыла Кан-Оозы јурттыҥ тӧс тепсеҥинде пианино тура берди. Эмди кӱӱнзеген улус оныла ойноп то ийер аргалу. Мен сананзам, бу керек база јакшы солунта. Текши алза, эдетен керектер, иштер кӧп. Идея-ууламјылар да кӧп. Бис ичкери учкан ӧйдиҥ некелтелеринеҥ артпай, улуска јадарга, иштеерге јилбилӱ айалгалар тӧзӧӧр учурлу деп бодойдым. Ол ок ӧйдӧ тӱӱкибисти, энчибисти ундыбай, тооп јӱрзебис, сӱреен баалу болор эди.

—Јайгы кӱндер тӱрген учуп, эжигиске кӱски кӱндер араайынаҥ јууктап ла келди. Бу ӧйдӧ туура салбайтан сурактар аймакта кӧп болбой…

—Туура салбайтан сурактар кажы ла ӧйдӧ кӧп деп темдектеер керек. «Кӱски кӱн кышты азыраар» деген чилеп, бӱгӱн аймактыҥ бастыра ээлемдери ӧлӧҥ ижине чыгып калды. Быјылгы јайды кӱйгек деп айдып болбозыҥ. Оныҥ учун кӧп јылдарга чыгып турган ӧлӧҥ, јаҥыс јылга отургызып турган ӧлӧҥ арбынду чыккан деп иженип јадыс. Ээлемчилер јалаҥдарында азыралды јуунадар ишти баштап ийген.

Балдардыҥ амыралтазы јайгы амыраар ӧйдӧ тӧс сурактардыҥ бирӱзи болуп јат. Аймакта иштеп турган «Эзлик» деп адалган лагеристи мактап айдар аргабыс бар. Эки сезонныҥ туркунына алтан бала једимдӱ амырап алды. Пандемияныҥ ӧйинде оноҥ кӧп балдар јуур аргабыс јок болгон. Онойдо ок бу ок шылтакла ӱчинчи сезон-ӧй токтодылган. «Эзлик» лагерь тергеениҥ эҥ ле артык лагерьлериниҥ тоозына кирген деп темдектеп ийер керек. Је бу ок ӧйдӧ кажы ла школдо бойыныҥ лагери иштеген ле балдар ондо јӱрӱп амыраган, школдогы участоктордо иштеген.

Школдор керегинде куучын болордо, бис бӱгӱн јаҥы ӱредӱлӱ јылга аймактыҥ школдоры белен бе деп суракты кӧрӱп, олордо болуп, ишти шиҥдеп јадыс. Тургуза ӧйдӧ школдордыҥ айалгазы кем јок деп айдарга јараар. Арткан-калган сурактар бӱдӱп јат. Куран айдыҥ 20-чи кӱнинде калганчы тӱп-шӱӱлте эдилер.

Туура салбас иштерге коштондыра айтса, национальный ӱлекерлер аайынча бисте бир канча объекттерде иш барып јат. Олор: Кан-Оозы јуртта спортивный зал тудулары, јайаандыктыҥ Кан-Оозындагы школында ла Туратыдагы школдо капитальный ремонт иштер ӧткӱрери, Экинур јуртта хоккей ойноор площадка тудулары. Бу иш бӱгӱн улалып јат.

Онойдо ок, пандемияла колбой барып јаткан керектер база учурлу. Алтай Республиканыҥ оперштабыныҥ шӱӱлтезиле, аймакта коронавирус оорунаҥ улам амбулаторный эп-аргала эмденип турган, јажы јаан, аргазы ас ла су-кадыгыныҥ кеми уйан улус керектӱ болуш алар аргалу болзын деп, волонтерлордыҥ ижи орныктырылган. Улуска болужарга кӱӱнзегендер бу кӱч ӧйдӧ болужын јетирип јат. Бодоштыра алза, алдыста турган керектер сӱреен кӧп. Аймак ӧйдиҥ некелтелерине келиштире барган курч сурактарын бӱдӱрип, ичкери барзын деп амадап иштенип јадыс.

—Рустам Владимирович, куучын-эрмегер учун быйан. Алдында турган сурактар једимдӱ бӱтсин, аймактыҥ кӧргӱзӱлери кӧрӱмјилӱ болзын деп кӱӱнзейдис.

А. МАЙМАНОВА