Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Јӱрӱмин – Сибирьдиҥ билимине

03.08.2021

Алтайдыҥ шиҥжӱчизи, тӱӱкичизи, этнограф ла фольклорист Степан Иванович Гуляевтиҥ (1806-1888) чыкканынаҥ ала 215 јылдыгы јаан изӱ айдыҥ 28-чи кӱнинде толгон.

Тӱштӱк Сибирь керегинде этнографиялык бичимелдер, алтынды казып иштегендерге башкарынар јӧп-сӱмелер, Сибирьдиҥ айалгаларында американ ла турецкий таҥкыны, сахар алар свекланы ӧскӱрер баштапкы ченелтелер, терени будыыр кара будукты сананып тапканы (оныҥ шылтузында тередеҥ кӧктӧгӧн «барнаулка» деген јарлу тондор табылган) ла о. ӧ. – бу ончозы јаҥыс кижиниҥ јилбӱлериле эдилген иш деп бӱдерге кӱч. Эмдиги атту-чуулу Белокуриха курорт база Степан Иванович Гуляевтиҥ шылтузында ӧзӱм алынган, суула эмденер эҥ баштапкы јерди мында ол туткан.

1845 јылда билимде једимдери учун С. И. Гуляев Јайым  экономикалык обществоныҥ член-корреспондентине ле Орус географиялык обществоныҥ член-ишчизине тудулган. 1859 јылда Алтайда јер байлыктарыла иштеген башкартуда таҥынаҥ  алтын казаачылардыҥ бӧлӱгиниҥ советниги деген јамыга турган. Тӧс ижиле коштой Степан Иванович этнография, археология, минералогия, фольклор, селекция ууламјыларла јилбиркеп иштеген. Алтайдыҥ ар-бӱткендик байлыктарын шиҥдееринде эрчимдӱ турушкан.

1862 јылда С. И. Гуляев јууп алган ас-мас акчазыла текши улус тузаланар библиотека ачкан. Орус былинный эпостыҥ ороондо ӱчинчи тӧс јери Алтай боло бергени Степан Ивановичтиҥ фольклорды ла кожоҥдорды јууган ижиниҥ шылтузы. Алтайский крайдыҥ Государстволык архивинде С. И. Гуляевтиҥ ле оныҥ уулы Н. С. Гуляевтиҥ адылу кӧмзӧзи бар, Сибирьди ле Туулу Алтайды шиҥдегендер јаантайын ого баштанат.

Гуляевтердиҥ энчизи Алтай Республиканыҥ А. В. Анохинниҥ адыла адалган эл музейиниҥ баалу-чуулу јӧӧжӧзи болуп, таҥынаҥ чотто турганын айдар керек.   Степан Ивановичтиҥ ле Николай Степановичтиҥ ады-јолы, олордыҥ билезиниҥ јуунтызы бир чак мынаҥ кайра бистиҥ тергееде музей тӧзӧӧриниҥ тӧзӧлгӧзи болгон. Бу керегинде куучын, Гуляевтердиҥ библиотеказыныҥ ла кӧмзӧзиниҥ салымы кычыраачыларга солун болор деп санандым.

Туулу Алтайда музей тӧзӧӧргӧ берген энчиниҥ салымы

1917 јылда, каан јаҥын аҥтарган революцияныҥ кийнинде, Россияныҥ ӧс калыктар јаткан јака јерлеринде јадын-јӱрӱмди јаҥырта тӧзӧӧр кыймыгулар эрчимдӱ ӧткӧн. Туулу Алтай таҥынаҥ башкарынып јадар амадула бойыныҥ башкарту јаҥын – Алтай Туулык думаны тӧзӧгӧн. Октябрьдыҥ революциязыныҥ кийнинде, совет јаҥ артыктап чыккан ӧйдӧ, Туулык дума Бийский уездтеҥ айрылып, таҥынаҥ башкарынып јадар тартыжузын јаҥы айалгаларда улалткан. 1918 јылдыҥ тулаан айында Улалуда ӧткӧн съезд-курултайда Каракорум-Алтайский округ тӧзӧлгӧни јарлалган.

Г. И. Чорос-Гуркин башкарган Туулык дума иштеп баштаган баштапкы ла кӱндеринеҥ ала албаты ӱредӱзиниҥ, улусты бичикке ӱредер школдор ачарыныҥ, бичиктер чыгарарыныҥ, ӧс калыктыҥ культуразын орныктырып ӧскӱрериниҥ сурактарын тургузып, олорды бӱдӱрер иштерди темдектеген. Алтай ла оныҥ улузы керегинде учреждениелерде ле таҥынаҥ улуста бар кандый ла јетирӱлерди (бичиктерди, колбичимелдерди, журналдарда чыккан јетирӱлерди ле о. ӧ.) Туулык думаныҥ библиотеказына аткарар баштану Сибирьдиҥ интеллигенциязына, тергеениҥ эл-јонына эдилген. Мындый баштану «Сибирская жизнь» журналда (12. 09. 1917) да јарлалган.

1918 јылда Н. С. Гуляевтиҥ ле П. Е. Семьяновтыҥ «Инородцы Горного Алтая (алтайские калмыки)» деген бичигиниҥ колбичимели јарлу боло берген. Ондо Туулу Алтайдыҥ тӱӱкизи, ӧс калыгыныҥ тоозы, јадын-јӱрӱми ле чӱм-јаҥдары, јери јанынаҥ сурактары ла о. ӧ. кӧп јетирӱлер јуулган (адалган бичик јылыйбай-чачылбай, коруда болор ижемјизин 1929 јылда Леонид Сары-Сэп Канзычаков бичиген сӧстӧри колбичимелде арткан). Шак бу колбичимелле колбой Туулык дума Гуляевтердиҥ билезиниҥ библиотеказын, документтердиҥ кӧмзӧзин ле коллекциязын садып алары јанынаҥ эрмек-куучындарды баштаган.

Степан Иванович ле ле оныҥ уулы Николай Степанович Гуляевтер билим библиотеказын ла јууган кӧмзӧзин Каракорум-Алтай башкартуга табыштырганын, бу энчиниҥ оноҥ арыгы салымын шиҥдеген билимчи, тӱӱки билимдердиҥ кандидады Эмилия Белекованыҥ айтканыла, јӧптӧжӱ-куучындар 1918 јылдыҥ куран айы киреде ӧткӧн. Николай Степанович бу ӧйдӧ јаан оору болгон, оныҥ адынаҥ јӧптӧжӱ-куучындарда кызы Антонина Николаевна турушкан. Каракорум-Алтай земский башкартуга музейди тӧзӧӧргӧ 1311 бичик, 74 папка-бичикте јуулган архив, археологияныҥ ла минералогияныҥ 113 экспонады ла 12 таблица табыштырылган. Олор 1919 јылдыҥ бажында Улалуга јетирилген. Кийнинде 1311 эмес, 1295 бичик келгени јарталган, јетпеген бичиктерди Николай Степанович улуска берип ийгени, јандырылза, берилери айдылган.

«Гуляевтердиҥ архивин Каракорум округтыҥ башкартузы 25 муҥ салковойго садып алар, бу акчаны бӧлӱктей тӧлӧӧр јӧптӧжӱ тургузылган – деп, Эмилия Алексеевна айдат. –Бар јетирӱлерле, 18350 муҥ салковой јӧптӧжӱ тургузылып турар ӧйдӧ тӧлӧлгӧн, оноҥ минералдардыҥ коллекциязын 1650 салковойго садып алгандар».

«Николай Гуляев 1918 јылдыҥ кӱчӱрген айында оорудаҥ корогон. Оныҥ балдары тӧлӧлбӧй арткан акчаны онойдо ло алып болбогон: Туулу Алтай граждан јууныҥ косколоҥына алдырган, Г. И. Гуркин политикалык шылтактарла тӱрмелеткен ле оноҥ эмиграцияга барган…».

Николай Гуляев (1851-1918) адазындый ок јилбӱлери элбек кижи болгонын айдар керек. Ол Барнаулдагы туулык училищени ле Томсктогы гимназияны ӱренип божодоло, 1871 јылда Петербургтагы университеттиҥ юридический факультедине ӱренерге кирген. Студенттердиҥ политикалык тӱймеендеринде турушканы учун университеттеҥ чыгартырып, ӱредӱзин Казаньдагы университетте улалткан. 1875 јылда гран ары јаар барып, Германияда ла Швейцарияда јердиҥ байлыктарын табары аайынча ӱредӱ ӧткӧн. Тӧрӧлине јанып келеле, Омскто ло Тюменьде иштеген ле Сибирьдиҥ тӱӱкизиле, археологиязыла јилбиркеп туратан. 1936 јылдаҥ ала Алтайский округтыҥ баш архиварузы болуп, революцияга јетире иштеген.

Гулявтердиҥ Туулу Алтайда тӧзӧлӧтӧн музейге берген коллекциязы Улалуга једип, граждан јууныҥ чаксыраган ӧйинде 1920 јылга јетире кайырчактарда ла јаткан. Улалуда библиотеканыҥ ижин башкарган Дружинин, Москвадагы унверситеттиҥ приват-доценти, 1919 јылда Москвадӧӧн јанар тушта Гуляевтердиҥ библиотеказыныҥ 40 бичигин апарганын, 200 бичикти Чамал јаар ӱредӱчилердиҥ курстарына ийгенин А. В. Анохин бичигени арткан.

1920 јылда А. В. Анохинге ле В. С. Ялбачевке, уездтиҥ тӧс јери јарталганча, музейди ле библиотеканы Чамал јаар апарар јакылта берилген. Базардагы таш магазинде, бу турада бир ӧйдӧ партизандар јаткан јер сайын чачылган-ӱрелген бичиктерди кӧрӱп, Анохин ал-санаага тӱшкен. Ол 1920 јылда Чамалда Андрей Викторович Анохин палеонтологиялык ла этнографиялык кӧрӱлер эткен. Музейдиҥ јааны болуп, туш улусты бичиктерге јууктатпазын деп јакып туратан.

Бу ок јылдыҥ учында Барнаулдагы губононодоҥ Чамалга Глеб Пушкарев деген кижи келип, Гуляевтердиҥ колбичимелдерин аларга ченешкен. Је Анохин, соок ӧй болгоныла шылтактанып, олорды бербеген. 1921 јылдыҥ јазында Барнаулдыҥ архивинеҥ Томсктыҥ университединиҥ студенти мындый ок јакылталу Чамалга келген. А. В. Анохин колбичимелдерди Барнаулга берер бе, јок по деп, Томскто иштеген нацмен И. И. Зяблицкийге телеграмма аткарган. Кӧмзӧни бербезин деген каруу јӱк бир айдаҥ келген. Бу ӧйдӧ дезе Барнаулдыҥ архивиниҥ башкартузы волостьтыҥ јааны Бельскийге баштанган ла, архивти бербезеҥ, тӱрмеге кирериҥ деп, Бельский Анохинге кекенген.

Мынайып, 2021 јылдыҥ кӱзинде Гуляевтердиҥ кӧмзӧзиниҥ тӧрт (кезик јетирӱлерле 6 пуд) кӧмзӧзи Алтайское јурт јаар аткарылган, олор онойдо ло јандырылбаган.

Бу Г. И. Чорос-Гуркинниҥ јуруктарын Алтайский край бир ӧйдӧ «удурумга корыырга» деп апарып, эмдиге јандырбаганын эзедет.

1923 јылдыҥ кӱзинде музей ойто Улалуга кӧчӱрилип, баштап Юргановтыҥ туразында, оноҥ 1924 јылда Кызыл-Ӧзӧктиҥ јуугында ӱй улустыҥ монастыринде болгон. Мӱргӱӱлдиҥ туразы музей ле библиотека болор аргазы јок, ӱзеери бу тура јемирилердиҥ чочыдузында болгоны учун јабылып, 1925 јылда музей ойто Улалуга, черӱге баратан улусты јууган јерге кӧчӱрилип, катап тонолгон.

1926 јылдыҥ јаҥар айында облонодогы методбюро Ойрот музейди шиҥдеп, оныҥ јууган эдимдериниҥ ӱчинчи ӱлӱзи јылыйганын темдектеген. Ары-бери кӧчӱштиҥ бажында музейдеги эдимдердиҥ тооломы бичиген чаазындар јылыйган ла не артканын бодоштыра да чоттоп кӧрӧри кӱч болгон. Јӱк 1926 јылда музейге иштеер таҥынаҥ тура берилген, ол коојойым, Госдуманыҥ депутады болгон Даниил Тобоковтыҥ магазини болгон турага кӧчӱрилген…

«1930 јылдардыҥ политикалык кысташтары музейди кыйып ӧтпӧгӧн – деп, Эмилия Белекова айдат. –1937 јылдыҥ кӱчӱрген айыныҥ 15-чи кӱнинеҥ ала 1938 јылдыҥ кандык айыныҥ 15-чи кӱнине јетире «библиотека контрреволюциялык ла ӧскӧ дӧ каршулу ла эскирген литературадаҥ аруталган. Јайаан јуруктардыҥ кӧмзӧзинеҥ «контрреволюционный националисттердиҥ јуруктары» чыгарылган. 1927 јылдаҥ ала 1941 јылга јетире музейдиҥ 30 директоры ла ишчилери солынган, олор политикалык шылтактарла истеткен эмезе ижинеҥ јайымдалган…».

Музейде тонок јаан болгон. Областьтыҥ башкараачылары, чиновниктер музейдиҥ баалу-чуулу бичиктерин алып, ойто јандырбайтаны јаҥжыккан. Библиотекадаҥ Гуляевтердиҥ кӧмзӧзинеҥ алган «Россия. Полное описание. Том XVI. Западная Сибирь» ле «Сведения о Сибири» деген бичиктерди јандырзын деп, 1937 јылда музейдиҥ ишчилери Майма аймактыҥ прокуроры И. В. Пьянковко канча катап баштанганын бичигени кӧмзӧдӧ арткан. Је ол бичиктер онойдо ло јандырылбаган.

Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ јылдарында Горно-Алтайскта К. Либкнехтиҥ адыла адалган Москвадагы ла И. В. Мичуринниҥ адыла адалган Тамбовтогы институттар иштеген. Олор јанган кийнинде музей преподавательдерге ле студенттерге тузаланарга берген 56 бичикти јылыйткан.

«Гуляевтердиҥ энчи кӧмзӧзин ле бичиктерин бедиреер ишти кӧп шиҥжӱчилер ӧткӱрген – деп, Эмилия Белекова куучындайт. – 1980-чи јылдардыҥ башталарында Новосибирсктиҥ шиҥжӱчизи Ю. Л. Троицкий Гулявтердиҥ Туулу Алтайдыҥ музейин тӧзӧӧргӧ берген библиотеказыныҥ јӱк 48 бичигин Горно-Алтайсктыҥ музейинде тапкан. А. А. Фомина Барнаулдыҥ ла Горно-Алтайсктыҥ архивтеринде ле музейлеринде 178 бичикти тапкан, Н. В. Шалаева 1990-чы јылдарда Горно-Алтайсктыҥ краеведческий музейиде ле Алтайский крайдыҥ государстволык музейиниҥ кӧмзӧлӧринде 78 бичикти тапкан.

Бӱгӱн Гуляевтердиҥ јуунты-коллекциязыла биске берилген 1295 бичиктеҥ јӱк 170 бичик эмдиги ӧйгӧ јеткен деп быжу айдар аргабыс бар. Бого ӱзеери, Алтай Республиканыҥ Государстволык архивинде туулык казынты иштер аайынча 8 бичик бар.

Документтерлӱ 24 папкаларынаҥ јӱк 4-зи эмдиги ӧйгӧ јеткен: олордо Бийсктиҥ кыйузынаҥ тууралай јаткан калмыктардыҥ Екатерина II каанга комыдалдары, Екатерина II каанныҥ калан тӧлӧӧр калыктар керегинде јакааны, Кан-Оозы сууныҥ јанына кӧчӱп келген којойым Тимофей Мокинниҥ 1882 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 21-чи кӱнинде бичиген комудалы, орус крестьяндар калмыктарды кыстаганы керегинде комудал ла мында ок А. В. Данилинниҥ јартамалы ла о. ӧ. Бу ончо документтерди Н.С. Гуляев Москваныҥ тыш керектер аайынча кӧмзӧзинеҥ, Јердиҥ сурактары аайынча тӧс башкартуныҥ кӧмзӧзинеҥ алганы темдектелген.

Гуляевтердиҥ ончо бичиктери 150-200 јыл мынаҥ озо бичилген».

Алтайысла јилбиркеген ле оны сӱӱген, ӧзӱмине, калыгына тузазын јетирген шиҥжӱчилер ас эмес. Олорды биске билер керек деп, бу бичимелди бичидим.

 

Светлана КЫДЫЕВА

 

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина