Алтайдын Чолмоны

Алтай тилдиҥ глаголдорын шиҥдеп…

10.08.2021

Алтай тилде, телекейдиҥ ӧскӧ дӧ кӧп-кӧп тилдеринде чылап ок, эрмекте эдилгени темдектеген глагол тилдиҥ эҥ байлык ла кӱч бӧлӱги болот. Ајарып кӧрзӧӧр дӧ? Кош тарткан, ырызы тарткан, кӧзим тарткан, чийӱ тарткан, таҥкы тарткан… Бир ле глагол јанында турган сӧстӧрдӧҥ улам башка-башка учур берет. Эмезе тартып алган, тартып апарган, тартып салган, тартып берген… Ол ло тӧс учурлу глагол кош глаголдорло биригип, эдилгени башка-башка јанынаҥ чокумдайт.

Бу бичимелисте куучын Алтаистиканыҥ С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган билим-шиҥжӱлик институдыныҥ алтай тилди шиҥдеп турган бӧлӱгиниҥ ижи, глаголдорго учурлалган ӱлекер керегинде куучын институттыҥ алтай тил аайынча бӧлӱгиниҥ баш билим ишчизи, филологиялык билимдердиҥ кандидады Байару САНАЛОВАЛА ӧдӧр.

—Байару Борисовна, тилди шиҥдеер сӱрекей учурлу ла јилбилӱ ижигердиҥ аайы, ӧдӱп турган ээжилери, аҥылулары керегинде айдып берзегер?

—Текши јыл туркунына бис государстволык јакылтала ӱлекер-иштер бӱдӱредис. Онойып, тургуза ӧйдӧ бис «Алтай Республиканыҥ топонимиказы» деп ӱлекерле иштейдис. Јерлердиҥ аттарын бичип јуурга 2020 јылдаҥ ала тергее ичиле экпедицияларга барып, эл-јонло, јакшы билер улусла туштажып куучындажадыс. Бу ӱлекер 2022 јылга јетире улалар. Ол ок ӧйдӧ бис јерлер нениҥ учун онойдо адалганы керегинде солун куучындар, соојыҥдар јууйдыс.

Текши ижистеҥ ӧскӧ башка-башка грант-јӧмӧлтӧлӧрдиҥ болужыла база солун иштерис бӱдӱредис. Иштердиҥ турулталарыла бисте текши шӱӱжӱлер, билим-методология-лык семинарлар ӧдӱп турат. Учы-учында билим иш кепке базылат.

—Айдарда, глаголдор аайынча ӱлекер грант-јӧмӧлтӧниҥ болужыла эдилип јаткан…

—Эйе, 2020 jылдыҥ учында бис фундаментальный шиҥжӱлердиҥ Российский фонды (РФФИ) ӧткӱрип турган конкурста туружып, «Лексико-семантическая группа алтайских глаголов (идеографическое описание)» деп ӱлекерле грант ойноп алганыс. Гранттыҥ туружаачылары Алтаистиканыҥ С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган билим-шиҥжӱлик институдындагы алтай тилдиҥ бӧлӱгинде иштеп турган ишчилер: мен (ӱлекердиҥ башкараачызы), баш билим ишчи Надежда Николаевна Тыдыкова ла баш билим ишчи, филологиялык билимдердиҥ кандидады Алексей Эдуардович Чумакаев. Бу ӱлекерле ӱч jылдыҥ туркунына иштеерис (2021-2023). Гранттыҥ jарымы Алтай Республиканыҥ ичбойыныҥ бюджединеҥ тӧлӧлӧт, jарымы дезе – федерал бюджеттеҥ.

—Алтай тилде сӧстӧрдиҥ лексика-учуры аайынча бу ууламјыда иштер бар ба, биске эзедип ийзеер?

—Эмдиги ӧйдӧ алтай тилдиҥ лексиказына учурлалган иштер кӧп.  Је глаголдыҥ лексиказыла текши аҥылу шиҥжӱ иш ӧткӱрилбеген. Бӱгӱнги кӱнде алтай глаголдорло мениҥ 2007 jылда кепке базылып чыккан «Глаголы мыслительной деятельности в алтайском языке (в сопоставлении с киргизским языком)» деп монография-бичигимди темдектейдилер. Бу иш эм тургуза алтай глаголдордыҥ лексиказыла jаҥыс болчок аҥылу шиҥжӱ иш болуп jат. Мында алтай тилдиҥ сананар ишле колбулу глаголдоры шиҥделген. Глаголдордыҥ лексико-семантикалык группаныҥ ичинде бой-бойыла колбузы, кандый субъекттерле, кандый объекттерле колболыжар аргалузы, бар-jок учурлары кӧргӱзилген. Баштапкы ла катап алтай тилдиҥ сананар ишле колбулу глаголдоры кыргыз тилдиҥ андый ок глаголдорыла тӱҥдештирилген. Кыргыз тил ол алтай тилдиҥ карындаш тилдериниҥ бирӱзи болуп jат, оныҥ учун тӱҥдештирӱ иш бу эки тилдиҥ глаголдорыныҥ семантикалык структураларында сӱрекей кӧп тӱҥей учурлар барын кӧргӱскен.

—Јаҥы бу ӱлекеригерде Слер глаголдорды канайып шиҥдеригер, биске јарт болор эдип, айдып ийзеер?

—Глагол – куучын-эрмектиҥ учуры аайынча эҥ кӱч бӧлӱги деп темдектеер керек. Оныҥ учун глаголды учуры jанынаҥ, орустап айтса, содержательный jанынаҥ шиҥдеери тил-билимчилерди анчада ла тыҥ jилбиркедет.

«Лексико-семантическая группа алтайских глаголов (идеографическое описание)» деп адалган бу ӱлекерде алтай тилдиҥ глагол лексиказы текши (комплексный) шиҥделер, учуры аайынча башка-башка лексико-семантикалык группалардыҥ (ЛСГ) ичинде кӧрӱлер. Темдектезе, куучын-эрмектиҥ глаголдоры, кылык-jаҥды темдектеген глаголдор, кыймыгуныҥ глаголдоры ла оноҥ до ӧскӧлӧри.

Глаголдордыҥ лексико-семантикалык группалары системный колбулар jанынаҥ шиҥдейтен сӱрекей jарамыкту материал болуп jат. Ӱлекерде кажы ла ЛСГ-ныҥ ичинде глаголдордыҥ системный колбулары кӧргӱзилер. Бу не дезе, группаныҥ ичинде глаголдор учуры аайынча кандый бир темдекле подгруппаларга, олордыҥ ичинде микрогруппаларга бӧлӱнер аргалу. Анайда ок глаголдордыҥ бар-jок учурлары кӧргӱзилер. Кӧп сабада глаголдор кӧп учурлу болот. Глагол алдынаҥ бойы бастыра учурларын кӧргӱзип болбос. Глаголдыҥ башка-башка учурлары контекстте, ӧскӧртӧ айтса, башка-башка сӧстӧрлӧ колболышканынаҥ чыгат. Темдектезе, токпокто— деп глагол акча деп сӧслӧ колболыжып, «кӧп акча иштеер» (акча токпоктоор) деп учур темдектейт; эмезе бу ла ок глагол бештер деп сӧслӧ колболыжып, «бештерге ӱренер; кӧп бештер алар» (бештер токпоктоор) деп учурын кӧргӱзет. Тут— деп кӧп учурлу глаголды алзабыс, бу глаголдыҥ «jара тартар, ӧлтӱрер (аҥ—куш керегинде)» деп учуры аҥылу контексттеҥ чыгат: мында субъект болуп кандый бир барынтычы, кӱчтӱ аҥ болзо, объект болуп, ого кӧрӧ, кӱчи ас аҥ-куш болор. Темдектезе: койды бӧрӱ тутты эмезе такааны ийт туткан ла о. ӧ.

—Эмди ле отурып сананып кӧрзӧ, кажы ла глаголдо јаҥыс эмес учуры бар ошкош…

—Эйе, ол сӱрекей байлык бӧлӱк. Глаголдордыҥ бар-јок учурларын табарга, бис художественный литератураныҥ текст-териле, газеттеҥ алынган тексттерле, оос-чӱмдемел тексттерле иштейдис. Анайда ок информанттарла база иштейдис. Улустыҥ эрмек-куучынынаҥ кижи кезикте билбес jанынаҥ кандый бир солун сӧс угуп алар аргалу. Эмезе таныш сӧсти кандый да солун учуралда тузаланар аргалу деп билип аладыҥ.

Шиҥжӱ иште, анчада ла лексикала колбулу иште, информанттарла, бойыныҥ тилин jакшы билер улусла, иштеери – ол кыйалта jогынаҥ бӱдӱретен некелтелердиҥ бирӱзи.

— Айдарда, Слердиҥ бу ижигерде алтай тилле бичип турган журналисттер де тузазын јетирер аргалу. Бис кажы ла кӱн алтай тилле иштейдис. Тилис тирӱ учун ӧзӱп, ӧҥжӱп јат. Бичиичилер, журналисттер сӧстӧрди колбоштырып, јаҥы оҥдомолдорды адап, кӧчӱрип, бу ӧзӱмге јаан камаанын јетирет ине.

—Эйе, «Алтайдыҥ Чолмоны» газет биске иште тузаланар, шиҥдеер јаан материалдар база берет. Кийнинде бу јаан ижистиҥ турулталары, глаголдорды лексико-семантикалык јанынаҥ бӧлӱп, бастыра јанынаҥ јартаганы келер ӧйдӧ башка-башка сӧзликтер (учурын јартаар, синонимдердиҥ, антонимдердиҥ ле о. ӧ.) тургузарына јарамыкту болор.

—Бу иш, чындап та, сӱрекей јилбилӱ болор. Јаҥыс ла тилле иштеп тургандарга эмес, анайда ок текши эл-јонго тузалу ла солун болор деп бодойдым.

—Чын. Мындый шиҥжӱ иштерди бӱдӱрип тура, алтай тилистиҥ байын, чеченин база катап бӱдӱмjилейдиҥ, кайкайдыҥ, тилисле оморкойдыҥ.

—Куучын-эрмек учун быйан, ижигер једимдӱ болзын!

— Айтканаарла болзын, быйан.

Э. КУДАЧИНА