Алтайдын Чолмоны

Кӧрӱде – Россияныҥ ла Алтайдыҥ тӱӱкизи

10.08.2021

Тергееде јуртап јаткан албаты-јон ӧдӱп јаткан јылда алтай калыктыҥ бойыныҥ кӱӱниле Арасей тергеезине киргенинеҥ ала 265 јылдыгын ла Алтай Республиканыҥ тӧзӧлгӧниниҥ 30 јылдыгын окылу ла тӧзӧмӧлдӱ темдектеди.

Тӱӱкилик учурлу керектерге учурлалган тизӱ кӧдӱриҥилер ӧткӧн лӧ ӧдӱп јат.  Темдектезе,  М. В. Чевалковтыҥ адыла адалган эл библиотеканыҥ краеведение бӧлӱгинде «Ойроттоҥ Арасайга…» деп адалган  кӧрӱ jазалган. Кӧрӱде Ойрот (Джунгар) каандыктыҥ jайрадылганы керегинде јарлу бир канча шиҥжӱчилердиҥ билим иштери, газеттердеҥ ле билим jуунтылардаҥ алынган бичимелдер, јурукчы Игнат Ортонуловтыҥ «Бала каан Елизавета Петровнаныҥ Jарлыгы», «Наjылык каҥзазы» («Трубка дружбы») деп jуруктары, Мирослав Чевалковтыҥ «Алтайлар орус шибеениҥ jанында» деген jуругы, Бала каан Елизавета Петровнаныҥ jарлыгыныҥ ӱзӱги, бу jылдыкка учурлай ӧткӱрилген конференцияныҥ материалдарыныҥ «Алтай—Россия: через века в будущее», «Горный Алтай и Россия 240 лет» деген јуунтылары ла Алтай Республика керегинде бичиктер тургузылган. Бу кӧрӱ керегинде кыскарта таныштыру эдип ийели.

Кӧрӱ  албатыныҥ «Кан Алтай» деген  тӱӱкилик кожоҥынаҥ башталып jат. Бу кожоҥ XVIII чакта, кыдат-маньчжур феодалдар Алтайга jуу-чакла кирер тужында чӱмделген. Ӧштӱлердиҥ тоозы јок кӧп черӱзиле алтайлардыҥ јуу-согужы Себи боочыны ӧрӧ Jал-Мӧҥкӱ деп тайгада ӧткӧн. Ӧштӱлер де, алтайлар да кӧп кырылган. Арткан-калган алтайлар тайганыҥ ажузына чыгала, «Кан Алтай» деп кожоҥын чӱмдеген деп албатыныҥ куучындарында айдылат. Бу кожоҥ баштапкы ла катап 1869 jылда «Алтай тилдиҥ грамматиказында» кепке базылып чыккан. Экинчи катап В. И. Вербицкийдиҥ «Алтайские инородцы» деп бичигинде чыккан. Вербицкий бу кожоҥды «Песня о разорении Алтая» деп адаган. 1883 jылда академик А. Н. Веселовский оны орус тилге кӧчӱрип, «Восточное обозрение» деп газетте jарлаган. Оноҥ ла бери кӧп орус билимчилер, бичиичилер кожоҥло jилбиркеп,  орус тилге кӧчӱрген.

Улу jурукчы Г. И. Чорос-Гуркин онойдо ок «Кан Алтай» деп кожоҥго тайанып, бойыныҥ «Кан Алтай» деген jарлу jуругын jураган. Филология билимдердиҥ докторы З. С. Казагачева бу jурук керегинде мынайда бичиген: «Jурукчы Алтайдыҥ бийик тууларын, олордыҥ кижи кайкаар улу баатыр ошкош бӱдӱмин кӧргӱскен. Кайа-ташка кадалып калган барбак мӧш салкынга, jотконго соктыртып, мӧҥкӱлерле ченежип тургандый. Тӧрӧл jериниҥ бек ле чыдам кебери ажыра кӧргӱскен албатыныҥ омогы, чыдамкайы, ӱргӱлjиге бӱткени бистиҥ кӱӱн-санаабысты ойгортып, jӱрӱмде бийик амадуларга кычырат». Г. И. Чорос-Гуркинниҥ нӧкӧри композитор А. В. Анохин бу кожоҥго јап-јакшынак кӱӱ бичиген.

1956 jылда «Великая дружба» («Улу наjылык») деп бичик чыккан. Солун бичик билимчи-шиҥжӱчи П. Е. Тадыевтиҥ «Поворотный пункт в истории Горного Алтая» деп статьязынаҥ башталат. Шиҥжӱчи Омск каланыҥ архивиниҥ материалдарына, орус шиҥжӱчилердиҥ jетирӱлерине тайанып, тереҥ учурлу  јаан ишти бӱдÿрген.

Кӧрӱге тӱӱки билимдердиҥ кандидады, Г. И. Чорос-Гуркинниҥ адыла адалган јондык сыйдыҥ баштапкы лауреады Г. П. Самаевтиҥ алтай албатыныҥ тӱӱкиле колбулу бичиктери  база тургузылган: «Горный Алтай в XVII –  середине XIX в.: Проблемы политической истории и присоединения к России», «Присоединение Алтая к России», «Ойроттоҥ Арасайга». Бу бичиктердеҥ слерде Бала каан Елизавета Петровна Арасейдиҥ ширеезинде отурган ӧйдӧ канайда алтай албаты бойыныҥ кӱӱниле орус каандыкка кирерге бичиген угузузы, анайда ок Джунгария каандык jайрадылганы керегинде  билип алар арга бар.

1983 jылда Москвада Владимир Моисеевтиҥ «Цинская империя и народы Саяно-Алтая в XVIII веке» ле Илья Златкинниҥ «История Джунгарского ханства. 1635-1758» деп шиҥжӱлӱ билим иштери чыккан. В. Моисеев бойыныҥ бичигиниҥ кире сӧзинде Сибирьдиҥ тӱӱкичилери Л. П. Потаповтыҥ, П. Е. Тадыевтиҥ, Н. С. Модоровтыҥ, А. П. Уманскийдиҥ ле ӧскӧлӧриниҥ де иштери ого jаан тузазын jетиргенин темдектейт. Бичиктиҥ баштапкы бажалыгы-бӧлӱгинде монгол ло ойрот калыктар ат-нерелӱ тартыжып, је арга-кӱчи jедишпей, учында кыдаттардыҥ колына киргени керегинде. Бичиктиҥ экинчи бажалыгында Эjен каанныҥ XVIII чактыҥ 50-чи jылдарында Алтайда ӧткӱрген jуучыл экспансиязы керегинде айдылат.

И. Златкинниҥ «История Джунгарского ханства. 1635-1758» деп бичиги алты бӧлӱктеҥ турат. Бичиктиҥ авторы Джунгария каандыктыҥ тӧзӧлгӧнин ле jайрадылганын шиҥдеп бичиген.

2006 jылда фотојуруктарлу «Алтай–Россия» деп тӱӱкилик атлас кепке базылган. Бу атлас бистиҥ Туулу Алтай jебрен кумран чактардаҥ ала бÿгÿнги кÿнге jетире кубулганын фотоjуруктар ажыра кӧргӱзет.

Јилбилӱ, тузалу кӧрӱни  jарлу алтай бичиичи И. В. Шодоевтиҥ «Кызалаҥду jылдар» деген тÿÿкилик романы кееркедет. Романда XVIII чактыҥ ортозында алтай баатырлар кыдат-маньчжур jуучылдарла јана баспай jуулажып, Алтайын корыганы керегинде чындык ла толо бичилген.

2006 jылда Новосибирскте «Арта» издательстводо фотојуруктарлу «Республика Алтай» деген кееркедилген атлас чыккан. Бичик кычыраачыларды республиканыҥ тӱӱкизиле, географиялык аҥылузыла, этнографиязыла, ар-бӱткенниҥ кереес-памятниктериле, тындулардыҥ ла ӧзӱмдердиҥ телекейиле, байлу jерлериле, оноҥ до ӧскӧ кӧп тузалу jетирӱлерле таныштырат.

2006 jылда «Мениҥ салымым Алтайдыҥ салымында» деп биографический справочник чыккан. Бичик алтай калыктыҥ Россия каандыкка кирерге кӱӱнзегенин угускан угузу бичигине колын салган jайзаҥдардыҥ ады-jолынаҥ башталат. Анайда ок Алтай Туулык Думаныҥ председатели Г. И. Чорос-Гуркиннеҥ ала Алтай Республиканыҥ башчыларына jетире олордыҥ јӱрӱмдик ле иштеги јолы кӧргӱзилген.

2006 jылда алтай калыктыҥ бойыныҥ кÿÿниле Арасейге киргениниҥ 250 jылдыгына учурлалып, кöп солун бичиктер кепке базылып чыкканын бу кӧрӱ јарт кӧргӱзет. Ӧдӱп  јаткан јылда алтай албатыныҥ бойыныҥ кӱӱниле Арасей тергеезине киргенинеҥ ала 265 јылдыгы элбеде темдектелет.

Солун кӧрӱниҥ кыска ширтемелин ады јарлу бичиичи Аржан Адаровтыҥ «Россия» деп ӱлгериниҥ ӱзӱгиле божодып ийели:

Россия – наjылык кабайы,

Оныҥ бузулбас шибеези.

Кижиниҥ ады, jайымы,

Мӧҥкӱликке барар нерези…

Орус та эмес болзобыс,

Россия учун карууда!

Jӱрегис, jӱрӱмис оныла

Биригип калды jажына.

А. БОБОКОВА,  библиограф