Алтайдын Чолмоны

«Бичигеним улуска једет пе?»

24.08.2021

Ӧткӧн чактыҥ 80-чи јылдарында тӧрӧл газетте кожо иштеген мениҥ антыгарлу најым Александр Матинниҥ «Кажы ла кижи, байла, эткен керектери, бӱдӱрген ижи керегинде сананып jӱрет. А мениҥ бичиген сӧстӧрим улустыҥ jӱректерине jедет пе, олордыҥ ижи-тожына кичинек те болзо, jӧмӧлтӧзин jетирет пе? Бу тегин сурак эмес, оныҥ да учун ого карууны ак-чек берер керек» деп айтканы санаамнаҥ чек чыкпайт.
Бӱгӱн оныҥ бичиген статьяларына ойто катап бурулып, олорды газеттиҥ јӱс јылдыгына учурлай кепке базып чыгарар деп санандым. Бистиҥ иштеген ӧйис ороондо болгон косколоҥдорло, перестройка-јаҥырта тӧзӧшлӧ, тӧрӧлчи кӱӱн ойгоно чарчаган јӱткӱмелдерле, кижи ылтам сананып таппас «Кымакайлаш кымакай болор учурлу» деген кычыруларла, оноҥ до ӧскӧ кӧп-кӧп солун ла јилбилӱ керек-јарактарла толо болгон эди.

Арутай Адаров

Санаалу улус
Турачак райондо командировкада jӱреле, бир таныш кижиге jолугып куучындашкам.
— Кандый jӱреер, мындагы улуста не солундар бар? — деп сурагыма ол мындый каруу jандырган эди.
— Бистиҥ jӱрӱмде не солундар болор деп… ӧтӧккӧ уймалган, тоозын-тобракка бастырткан jадырыс ла. Кемге де кереги jок улус. Санаалу улус эмди бастыразы городко кӧчкӱлеп jат, анда jуртагылайт. Jурттарда бистий ле барар, кирер jери jок немелер арткан.
Меге бу сӧстӧрди угарга нениҥ де учун эп-jок ло эрикчелдӱ болгон. Таныжым кӱӱн-санаамды билип ийгендий, куучынды ӧскӧрткӧн, jе кандый да jартап айдып болбос буруныҥ сезими jӱрегимде артып калган. Мындый сӧстӧрди ӧскӧ дӧ улустаҥ угарга келишкен. Кичӱ Ийин jуртта клубтыҥ заведующийи ле библиотекари ижи, jадын-jӱрӱми, jурттыҥ салымы керегинде база ачу сӧстӧр айдышкан.
— Jе, бу бистиҥ jерде кандый кижи jадар? Jаҥы туралар туку 50-чи jылдардаҥ бери тудулбай jат. Медпункт jок. Клубы экинчи jыл jазалда, качан белен болорын база кем де билбес. Jашӧскӱрим jӱрӱп jат дежедис. А jазап сананып кӧргӧжин, олор нениҥ учун jӱрбейтен? Мында нени сакыыр, нени айланар? Бис карган ада-энелеристи ле таштап болбой, jӱрӱмис анайда ла ӧдӱп калган. Кезикте тен кижиниҥ ыйы келер…
Jурт jердиҥ салымы. Ол ло Турачакта бис Шунарак деп jуртта болгоныс. Jурт та деп оны канайып айдар. Чалкан-баргаалардыҥ ортозында, анда-мында тоолу ла туралар кӧрӱнет. Мал-аштыҥ табыжы да, балдардыҥ ӱндери де угулбайт. Озодо Шунаракта совхозтыҥ фермазы болгон. Оноҥ jурт бир эмештеҥ jайрадылып баштаган. Улус кӧчкӱлеп, jашӧскӱрим jӱрген. Эмди мында jӱк ле каргандар арткан. Барар jери де, кӱӱни де jок улус. Бир ле jурт, jе ол андый ок jерлердиҥ салымдарын jакшы керелейт. Jе кажы ла кижиде jӱрӱмде бойыныҥ талдаган jолы, салымы бар. Кычыруларла бу сурактыҥ аайына чыгып албазы кажыбыска ла jарт.
Улус jурттардаҥ городко нениҥ учун кӧчкилеп jат? Кажы ла учуралда бойыныҥ шылтагы. Бу jуукта автовокзалда база бир таныжыма туштагам. Ол Чамалда ӱредӱчи болуп иштеп турган эмтир.
Ол база бир jыл иштеп ийеле, городко кӧчӧрим деп куучындады. «Акча jууйла, тура садып аларым. Jурт jер кӱӱнге торт ло тийди. Jайгыда ӧлӧҥ белетеери кыйын-шыра. Ас-мас ӧлӧҥ белетеп алзаҥ, кыжыла оны кымакайлап, тыркыраар керек. Ого jӱк одынла школ jеткилдеп турганы jакшы… Jурт jердеги jадын-jӱрӱм качан да jеҥил болбогон. Мында этти, сӱтти ле ӧскӧ дӧ аш-курсакты магазиннеҥ белен садып албазыҥ. Ончо немени кызыл колдыҥ кӱчиле иштеп алар керек. Jурт jердеги улустыҥ ижи-тожын тоолоорго до кӱч. Jӱк ӧлӧҥ белетешти де сананза, не аайлу иш. А одын белетеш, ӧскӧ иштер кайда? Jе jурт jердиҥ улузы мал-аш азыраарынаҥ ла одын белетееринеҥ ле кӱчсинип, город jаар кӧчкилейт деери ас. Мында тӱҥей ле иштеер керек. Городто до курч сурактар толтыра. Кезикте тӱжине де кирбеген сурактарла jӱзӱн-jӱӱр учреждениелерди кериирге келижет».
— Квартира jок, айылдар сайын канча jылдардыҥ туркунына jатканысты сананзам, торт ло кайкайдым. Городтоҥ нени кӧрӱп, анайда албадандыс не? Эмди болзо, колымды jаҥыйла, деремне jаар кӧчӧ берер эдим — деп, городто jатканы удай берген кижиниҥ мындый куучынын уккам. — Эмди туралу, машиналу, тоозы jок мал-ашту отурар эдим. Jурт jердеги улус не аайлу бай jаткылап jат. Кижи jаҥыс ла аш-курсакла, ар-jӧӧжӧлӧ бай эмес. Не-не, jе аш-курсак-тамак, jӱзӱн-jӱӱр jӧӧжӧ ас та болзо, jурт jерлерге jедип jат. Улустыҥ да jадынын коомой деерге болбос. Калганчы ӧйдӧ улустыҥ амыраар, бош ӧйин ӧткӱрер айалгалары jурт jерде jаранып, ӧҥжип jат. Андый jурттардаҥ jашӧскӱрим jӱрбей jат. Кезик улус бир-эки jылдыҥ бажында тӧрӧл jерине кайра бурылгылайт.
Кӧчӱш кандый да учуралда jеҥил керек эмес. Ол jылыйтулар jогынаҥ ӧтпӧй jат. Jурт jердеҥ городко кӧчӱп, нени jылыйтып турганын кижи, байла, jӱк кийнинде, jылдар ӧткӧн соҥында оҥдоор. Кезик улус кӧчкӧниниҥ шылтактарын балдарын ӱредип аларга сананган амадуларла jартайт. Чын, городто балдарды ӱредериниҥ ле таскадарыныҥ эп-аргалары эмеш кӧп. Мында аҥылу школдор до, ӱредӱлӱ специалисттер де бар. Анайдарда, Турачак райондогы таныжымныҥ санаалу улус керегинде сӧстӧри чын ба? Jурт jерде, чындап та, барар, кӧчӧр аргазы jок улус арткан ба?
Jурт jердеҥ кӧчӱп, городтыҥ улузыныҥ тоозына кожулган бойым анайып айдарга меҥдебес эдим. Бистиҥ тазылдарыс — jерде. Кажыбыс ла чыккан-ӧскӧн jериниҥ алдында jаан тӧлӱлӱ. Тӧрӧл jерис бисти ӧрӧ кӧдӱрип, jӱрӱмниҥ jолдорына чыгарган. Городто бо, jуртта ба, мал ижинде бе айса ӧскӧ иште бе — кажыбыс ла тӧлӱлеристи jандырадыс. Ада-ӧбӧкӧлӧриниҥ jолын улалтып, чыккан-ӧскӧн jеринде иштеп jӱрери — jаан керек. Ол дезе ого акту кӱӱн-санаазын беринип иштегенде, jаан ырыс сыйлайт. Ол ло бастыра jӱрӱмин, арга-чыдалын мал ижине берип, карыганча jаҥыс иште иштеген кижи санаалу эмес пе? Кем де тӧрӧл jериле айрылыжып, jӱрӱминиҥ ырызын ыраак талалардаҥ бедиреген, ол дезе талдаган jолынаҥ чыкпаган, сӱӱген керегин неге де солыбаган. Тӧс сурак кижи кайда jуртаганы ла иштегени эмес, а jӱрӱмди канайып jӱргенинде.
Кӧчӱш — ол бир jерди ӧскӧзине солыганы эмес. Ол бӱткӱл психология. Тӧрӧл jеринеҥ кӧчӱп, кижи тазылдарын ӱзет. Оныҥ да учун баштапкы кӧчӱш кижиге кӱч берилет. Кижиде сӱӱген jери болор учурлу. Оноҥ ӧскӧ кандый ла jерде ол бойын айылчыдый бодоп jӱрер. Тӧрӧл jер — ол соотоп jӱретен тала эмес. Ол кижиниҥ ӧркӧлӧп баскан кобылары, ӧлӧҥ чаап ӱренген jалаҥы, балдарыныҥ баштапкы алтамдар эткен jолычактары. Кижи кандый ла талаларга барып, кандый да ыраакта jӱрзе, ойто чыккан-ӧскӧн jерине бурылар деп айдыжып jат. Бу ла кӱндерде мени база бир кижиле туштажу сакыды. Ол городко былтыр кӧчӱп келген. Каа-jаада эки-ӱч сӧслӧ солундарысты угужадыс. Бу туштажуда «кандый jӱрӱҥ?» — дезем: — Ойто кайра кӧчӧргӧ jадым. Городто чыдашпадым. Кажы ла кӱн деремнем тӱжелет. Мында нени jылыйткам деер? Сеге андый кӱӱн келбейт пе? — деп удура сурады.
Мен унчукпадым. Бойыҥды оҥдоп болбой jадала, улусты оҥдоп кӧр…

21. 04. 1988

Каруулар берер ӧй
Бӱгӱнги ӧйис jаҥырта тӧзӧштиҥ, тартыжуныҥ ӧйи. Бу тартыжуда кажы ла кижи бойыныҥ jерин табар ӧй jеткен деп бодойдым. Канчазын jаҥырта тӧзӧш керегинде бийик сӧстӧр айдарыс, бой-бойысты кычырарыс? Анайып бис jакшы керектерди сӧстӧрлӧ туй базып та саларыстаҥ айабазыс. Бӱгӱн, мен сананзам, бис ӧткӧн jылдарды, ада-энелеристиҥ jастыраларын кӧп критикалайдыс. Андый критика керек, jе ӧткӧн jӱрӱмди билип аларга кичеенип, бойыстыҥ ӧйисти ундыбайлы. Он-он беш jылдаҥ балдарыс бистеҥ jаҥырта тӧзӧш учун сураза, олорго чокым каруу jандырып болорыс па? Кем кандый билбезим, jе бӱгӱнги ижимле меге каруу jандырарга кӱч болор. Чынын айтса, jаҥырта тӧзӧшкӧ билдирлӱ jӧмӧлтӧ этпегем деп айдарга jараар.
Улус газетти сакыыр, ого иженгилеер, бӱдер учурлу. Jе бис кычыраачыларга эмеш кӱч jедедис пе, кандый. «Слердиҥ газетте кычыргадый материалдар jок» деп бир кезик кычыраачылардыҥ айдары да jолду. Чын, эл-jонды кӱйбӱреткен, олорды санандырган курч сурактарлу материалдар ас чыгат. Биске не, кем чаптык эдет? Недеҥ, кемнеҥ jалтанадыс? Улус бисти jастыра оҥдоор деп коркыйдыс па? Jе качан-качан ачык-jарык jӱрӱмге ӱренер керек эмес пе? Эмезе jаҥжыкканы ла аайынча нени де кӧрбӧӧчи, нени де билбеечи болуп, тыш-амырыска ла базып jӱрерис пе? Бу суракты мен эҥ озо бойыма, кожо иштеген нӧкӧрлӧримниҥ алдында тургузадым. Бис, газеттиҥ ишчилери, кычыраачыларга тӧлӱлӱ.
Кӧп улустаҥ «jаҥырта тӧзӧш биске jетпеген» деп сӧстӧр угарга келижет. Мында кем бурулу? Бойыс. Мынайып ла нени де этпей отурзас, jаҥырта тӧзӧш биске качан да jетпес. Jӱрӱмде дезе коомой кылык-jаҥдар, jарабас керектер эмди де толтыра. Кӧп учуралдарды бис бастырабыс jакшы билерис, jе унчугышпайдыс, нени де сакыйдыс. Нени? Качан бис бойлорыста jалтаныштыҥ, керксинбестиҥ кӱӱн-санаазын jоголторыс?

А. Матин
30. 12. 1988