Алтайдын Чолмоны

Карелияда калыктардыҥ колбулары

31.08.2021

Канча калыктар јуртаган национал республикада этнический политика јеҥил болбозы јарт. Оныҥ учун кажы ла калыктыҥ јилбӱзин корыыры ла калыктар ортодо эптӱ-јӧптӱ колбулар, амыр-энчӱ айалгалар тӧзӧӧри сӱреен јаан учурлу иш. РЕГНУМ јетирӱлик агентствоныҥ корреспонденти Владимир Станулевич Карелияныҥ национальный ла тергеелик политика аайынча министри Сергей Киселевло республикада ӧткӱрилип турган этнический политика керегинде эрмектешкен. Алтай Республиканыҥ јаҥдарына ла алтай јондык-общественностько интервью јилбилӱ болор деп иженедис.

—Карелияныҥ калыктары ла культуралары канча кире?
—Карел Республика Россия Федерацияныҥ кӧп калыкту тергеези. Текши тооло республикада 130-таҥ ажыра калыкка бӧлӱнген албаты јуртайт, 85 калыктыҥ јондык биригӱлери иштейт, олордыҥ 9-зы — национально-культурный автономиялар. 30-таҥ ажыра организациялар карелдердиҥ, вепстердиҥ, финндердиҥ ле республиканыҥ орус албатызыныҥ тун калыктарыныҥ — поморлордыҥ, заонежандардыҥ ла пудожандардыҥ јилбӱлерин корыгылайт. Бис кӧп калыктар ла башка-башка культуралар тергеебистиҥ тӧс байлыгы деп јарт оҥдойдыс. Оныҥ учун республикада калыктар ортодо эптӱ-јӧптӱ ле амыр-энчӱ болорын јеткилдеерине ле калыктардыҥ кӧгӱс байлыгын ла культуразын кӧдӱрерине ууламјылаган ӱлекерлерди конкурстар ажыра акча-манатла јылдыҥ ла јеткилдейдис. Ижистиҥ база бир тӧс ууламјызы республиканыҥ тун калыктарыныҥ тилин, культуразын, јаҥжыккан јадынын ла јуртаган јерин корыыры болот.
—Статистикадаҥ кӧрзӧ, карелдер јылдыҥ сайын астагылап јат… Олор нениҥ учун астайт?
—Эйе, Слер чын айдып јадыгар. 2010 јылда болгон текшироссиялык тооалышта Карелияда карелдердиҥ тоозы 45 муҥ 570 кижи, эмезе республикада национальнозын темдектеген текши улустыҥ 7,4 проценти болгон. Карелдердиҥ тоозы астап турганыныҥ шылтактарына ассимиляция, миграция ла карелдер бойлорын ӧскӧ национальностько кожуп турганы кирет.
Оныҥ учун бистиҥ министерство республиканыҥ эл-јонына, анчада ла карелдерге, вепстерге ле финндерге 2021 јылда болотон тооалыштыҥ јаан учурына аҥылу ајару эдип, албаданып турушсын, угы-тӧзин чын темдектезин деп баштанган, бир канча видеороликтер јазаган. Мыныҥ ӱстине республикан башкару кичӱ изӱ айда карелдердиҥ јуртаган јерлериниҥ тооломын јӧптӧгӧн. Эмди карелдердиҥ тилин, культуразын тузаланарына ла корыырына, јаҥжыккан јадын-јӱрӱмин јарандырарына чыгарылатан акча-манатты ӱлештирери аайлу-башту болор. Кандый јерде канча кире карелдер јатканы јарт чокумдалган.
—Карелдердеҥ ле орустардаҥ башка, республикада вепстер јуртайт, олордыҥ айалгазы кандый?
—Эйе, бистиҥ республикада финно-угор ӱч калык — карелдер, вепстер ле финдер јуртайт. Карел Республиканыҥ вепстери Россия Федерацияныҥ Тӱндӱктиҥ, Сибирьдиҥ ле Ыраак Кӱнчыгыштыҥ тун калыктарыныҥ тоозына кирет. Олордыҥ јуртаган јерлерине ӱч јеезе-поселение — Шелтозерское, Шокшинское ло Рыборецкое јурттар кирет. 2010 јылда болгон текшироссиялык тооалышта Карелияда вепстердиҥ тоозы 3 муҥ 400 кижи, эмезе Россия Федерациязында национальнозын вепс деп темдектеген улустыҥ 57,6 проценти болгон. Вепс тил јаҥыс ла вепстер јуртаган јурттардыҥ школдорында эмес, је анайда ок республиканыҥ тӧс калазы Петрозаводсктыҥ да школдорында ӱредилет. Вепс јурттарда 2020-2021 ӱредӱлӱ јылда школдордо 260 ӱренчик ле балдардыҥ садында 80 бала ӱренген. Мыныҥ ӱстине, вепс тилди ӱренерге кӱӱнзеген кажы ла кижи Карел Республиканыҥ карелдериниҥ, вепстериниҥ ле финдериниҥ Ресурсный тил медиацентринде неделе сайын ӱренер аргалу, онойдо ок национальный OMA MEDIA медиапорталда онлайн-курстар ӧткӱрилет.
Јаан государственный јӧмӧлтӧни вепстердиҥ общиналары јаҥжыккан јадынын ла ижи-тожын апарзын деп јетиредис, этнокультурный ла инфраструктурный ӱлекерлерин јӧмӧйдис. Бӱгӱнги ле кӱнде Рыборецк јуртта Vrtin («Веретено») этнокультурный центр тӧзӧлгӧн, Рыбрека јуртта вепстердиҥ Kalarand («Рыбный берег») ле Ruzaver kall («Малиновая скала») этнокультурный парктары иштейт, Шокша јуртта вепстердиҥ јылдык байрамдары ӧткӱрилет. Вепстердиҥ јаҥжыккан культуразын ӧскӱрерине јаан камаанын Р. П. Лонинниҥ адыла адалган Шелтозерский вепсский этнографический музей јетирет. Јеезе јаҥыс ла вепстердиҥ тӱӱки-культуралык ла кӧгӱс байлыктарын, энчизин корып турган эмес, је онойдо ок ондо калыктыҥ ӧзӱмине учурлалган башка-башка ууламјыларлу керек-мероприятиелер ӧдӧт. Вепстердиҥ албатылык хорын Карелияныҥ визитный карточказы деп адаарга јараар, олор 85 јылга улайын албатызыныҥ кожоҥыла, бијезиле талалар ортодогы ла телекейлик конкурстарда туружадылар.
—Карелияда финндердиҥ национально-культурный автономиязы бар ба, олор кандый ууламјыла иштейт?
—Республикада ингерманланд финндердиҥ культуразын ла тилин ӧскӱрерине ууламјылалган «Общество дружбы «Карелия—Финляндия» ла «Центр финского языка» деп адалаган эки карельский региональный јондык биригӱлер иштейт. Олордыҥ кӧп саба ӱлекерлери бистиҥ министерствоныҥ јӧмӧлтӧзиле ӧдӧт.
— Карел ле фин тилдер канча кире јуук?
—Мен тилчи, тил шиҥдеечи эмезим, је мен билерим: карел ле фин тилдер урал тилдердиҥ билезиниҥ прибалтий-фин айрызына кирет. Карел тил ижор, фин ле вепс тилдерге јуук. Бу тилдердиҥ јуук болгонын тилдердиҥ структуралары ла конструкциялары керелейт.
—Карел тил 1990 јылдаҥ озо кирилли-цала бичилген, кийнинде — латиницала. Је, карел тилде латиница тузаланылып турганы учун, оны Карелияда экинчи государственный тил эдерин јаратпагандар. Федерал јасакла, кириллицадаҥ башка алфавит тузаланылып турган тилдерде государственный болор тап јок. Бӱгӱн канча кире карелдер латиницала бичигилейт, канча кирези кириллицаны тузаланат?
—Бу јеҥил сурак эмес. Карел билимчи-языковедтер, лингвисттер, национальный общественность прибалтий-фин тилдер бойлорыныҥ фонетикалык аҥылуларын кириллицала толо јетирип болбойт деп темдектейдилер. 1980 јылдардыҥ учында ла 1990 јылдарда ливвиковский ле карел наречияларга тӧзӧлгӧлӧнгӧн карел тил латинский алфавит алынган. 2007 јылда латиница карел тилдиҥ бирлик алфавиди деп окылу јӧптӧлгӧн. Оноҥ ло бери, 30 јылдаҥ ажыра, карел тил латиницала бичилет. Бӱгӱн республикада бичик чыгарары, радио ло телеберилте, газеттер, журналдар, альманахтар латиницала јетирилет, этнокультурный керек-мероприятиелер ӧткӱреринде, ол тоодо јаҥы технологиялар тузаланылган иштерде латиница тузаланылат. Карел тилди ӱредери дезе ӱредӱниҥ бастыра бӧлӱктеринде иштейт. Бӱгӱн бастырага јуук карелдер латиницала бичигилейт, кириллицала јурттарда каа-јаа јаан јашту карелдер бичийдилер. «Диктант на карельском и вепсском языках» јаҥыс ла Карелияда эмес, ӱзеери Ленинградский, Вологодский ле Тверской областьтарда ӧткӱрилет, быјыл текши тооло бу диктанттарды 1 муҥ 200 кижи бичиген.
Карел Республикада карел тилге экинчи государственный тилдиҥ чыдузын берери аайынча сурак узак ӧйгӧ шӱӱжилип келди. Бу сурак карелдердиҥ республикан съездтеринде ле билим сообществолордо јаҥыс катап тургузылбаган. Је карел тилге экинчи государственный тилдиҥ чыдузын берери аайынча суракта бирлик тӱп-шӱӱлте эмдиге јок. Ол ок ӧйдӧ 2004 јылдаҥ ала карелдердиҥ, вепстердиҥ ле финндердиҥ тӧрӧл тилдерин корыыр, ӱренер ле ӧскӱрер табы Карел Республиканыҥ «О государственной поддержке карельского, вепсского и финского языков в Республике Карелия» јасагында јарадылган. Бу јасак аайынча Карел Республиканыҥ государственный јаҥдарыныҥ органдары ла јербойында бойы башкарынарыныҥ органдары карел, вепс ле фин тилдерди корыырына юридический, социальный ла экономический болуш-јӧмӧлтӧ эдер учурлу. Бу иштердиҥ тоозына тилдердиҥ социально-культурный функцияларын тыҥыдары ла элбедери, тун калыктардыҥ тилдерин элбеде јетирӱлер эдер эп-аргаларда, ӱредӱлик учреждениелерде, коммерческий эмес организацияларда, ӱредӱлик, билим, художественный, балдардыҥ литератураларын чыгарары ла јонјӱрӱмдик бӧлӱктерде тузаланары кирет. Јасак национальный тилдерди јаҥыс ла культурада, ӱредӱде, СМИ-де, географиялык объекттердиҥ аттарында, јолдордыҥ ла ӧскӧ дӧ темдектерде тузаланар эмес, је онойдо ок окылу делопроизводстводо до тузаланарын јарадат. Ӧскӧртӧ айтса, карел тил республикада Россия Федерацияныҥ ӧскӧ национал республикаларыныҥ экинчи государственный тилдери ле чилеп тузаланылат.
—Карелияныҥ топонимиказы орус ла карел тилдерле берилет пе?
—Јурттардыҥ ла ар-бӱткендик объекттердиҥ аттары карел тилле берилерде, олорго туристтердиҥ ајарузы, јилбӱзи јаан болуп турганы кемге де јажыт эмес. Оныҥ учун бӱгӱн республикада кандый ла сурууныҥ табличкалары, указательдери, вывескалары, баннерлери карел тилле бичилери јаан ајаруда. Јетирӱлерди тун калыктардыҥ тилдерине кӧчӱрери Термино-орфографический республикан комиссияныҥ молјузында. Карел Республиканыҥ башчызындагы комиссия — совещательный орган, ол кӧчӱриштердиҥ ӱстине карел ле вепс тилдерде кӱнӱҥ тузаланатан јаҥы терминдер табат, тилдиҥ нормаларын јарадат. Былтыргы јылда термино-орфографический комиссия карел ле вепс тилдерге государственный ла муниципал учреждениелердиҥ, таҥынаҥ предприятиелердиҥ 2,5 муҥнаҥ ажыра аттарын кӧчӱрген. «Пятёрочка» саду сетьтиҥ Вяртсиля ла Калевала јурттардагы навигационный табличкалары карел тилге кӧчӱрилгени улуска сӱреен јараган.
Республиканыҥ башчызы Артур Парфенчиковтыҥ баштаҥкайыла Петрозаводскто оромдордыҥ аттары ла туралардыҥ номерлери кыйалтазы јогынаҥ орус ла карел тилдерле берилериниҥ ээжизи јарадылган. Башчыныҥ баштаҥкайын республиканыҥ муниципал тӧзӧлмӧлӧриниҥ башчылары јӧмӧгилеп, Олонецкий, Пряжинский, Калевальский ле Медвежьегорский райондордо тун калыктардыҥ тилдери тузаланылган 2350-неҥ ажыра таныштыру вывескалар, адрестӱ табличкалар ла јетирӱлик стендтер јазалган. Онойдо ок республиканыҥ картазына карелдердиҥ тӱӱкизиле, культуразыла, тилиле колбой адалган јаҥы аттар кирген, темдектезе, Брендоевский тепсеҥ, Рокаччу ором, «Ома Муа» переулок, Карел бичинтиниҥ сквери ле ӧскӧлӧри де. Айдарда, Карелияда карел тилди јаҥыс ла угар эмес, је анайда ок кӧрӧргӧ дӧ јараар.
—Карелияда јаҥы чыккан балдарды карел аттарла кӧп адагылайт па?
—Јаҥы чыккан балдарды кӧп сабада текшилей темигип калган аттарла адайдылар, је билелеринде орус аттарды карел тилге келиштире адагылап тургандары ас эмес. Кӧп билелерде ада-энези де, балдары да карел тилле эрмектежип, тӧрӧл тилин сӱӱр ле тоор јаҥжыгуны ада-энелери балдарына јаштаҥ ала бергилеп турганы мактулу. Карел тил кӱӱлик тил, оныҥ учун сӱреен јараш угулат.
—Карелияда карел, вепс ле фин тилдерге ууламјылалган политиканы кемдер апарат?
—Тун калыктардыҥ бойлорыныҥ тилиле јетирӱлер алар табын Карел Республиканыҥ «Издательство «Периодика» деп адалган автоном учреждениези јеткилдейт. Республикан бюджет национал тилдерле беш элбеде јетирӱлер эдер эп-аргалар чыгарын јеткилдейт: общественно-политический газеттер — Оma Mua («Родная земля») карел тилле, Кodima («Родная земля») вепс тилле, Karjalan Sanomat («Новости Карелии») фин тилле, Carelia («Карелия») журнал фин, карел ле вепс тилдерле, балдардыҥ Kipin («Искорка») журналы фин, карел ле вепс тилдерле. Пряжинский, Олонецкий, Калевальский национальный райондордыҥ орус тилдӱ газеттеринде Meijn elaigu («Наша жизнь») ле «Олония», «Новости Калевалы» карел ле вепс тилдерле чыгат.
«Издательство «Периодикада» ӱзеери карел, вепс ле фин тилдердиҥ Карел Республиканыҥ тил аайынча ресурсный медиацентри тӧзӧлгӧн. Бу тӧс јердиҥ ижи республикада карел ле вепс тилдерди корыыр ла ӧскӱрер, фин тилди тузаланар сурактарда интеллектуальный, акча-манат ла ар-јӧӧжӧ байлыктарды бириктирип, бу тилдерди тузаланарын бастыра бӧлӱктерге кийдирери ле тун калыктардыҥ јуртаган јерлериниҥ ӧзӱмин јеткилдеери болот. Ӧрӧ адалган медиацентр этнокультуралык керек-мероприятиелер ӧткӱргениниҥ ӱстине карел, вепс ле фин тилдер ӱренерге турган јаан јашту улуска неделе сайын акча тӧлӧбӧзинеҥ ӱренер курстар ачкан. Ӧткӧн јылда издательстводо карел, вепс ле фин тилдерле иштеп турган OMA MEDIA (https://omamedia.ru/) деп баштапкы национальный медиапортал ачылган. Мындый медиапортал ачканыс бастыра Россия Федерацияга јозок болды, ондо республиканыҥ карел, вепс ле фин Ресурсный тил медиацентрдиҥ ӱлекерлери керегинде солундар, статьялар ла јетирӱлер, бичик чыгартуныҥ ӱлекерлери салынат, онойдо ок карел ле вепс тилдердиҥ онлайн-курстары ӧткӱрилет. Кӱнӱҥ ле порталга 1 муҥнаҥ ажыра кижи кирет, албаты-јон ижин сӱреен јарадат ла баалайт.
—Калганчы ӧйлӧрдӧ карел культураныҥ канча тӧс јери ачылды, олордыҥ карел деген «јыды» неде, олор тегин культураныҥ байзыҥдарынаҥ незиле аҥыланат?
—Республиканыҥ албаты-јоны бойлорыныҥ јаҥжыгуларын тооп ло байлап, тилин ле культуразын корыыр ла ӧскӱрер тӧс јерлердиҥ ижин јаан ајарузында туткылап, ижи јозокту болзо, јаҥжыгулары ла чылап, тоойдылар, байлайдылар.
Карелияныҥ райондорында карелдердиҥ јаҥжыккан культуразын, тудунган-кабынганын, тилин корыыр, ӧскӱрер ле элбедер кӧп тӧс јерлер иштейт. Олордыҥ эҥ јаан дегендерине Кalevalatalo («Дом Калевалы»), Дом ремесел Armas talo («Любимый дом»), Lindu («Птица»), El?m? («Жизнь»), Karjalan kielen kod» («Дом карельского языка»), Kielen kirju («Книга языка»), Seesj?rvi («Сегозерье»), «Визит-центр Медвежьегорского района», Ve?kelys («Вешкелица»), Дом Деревни Вокнаволок кирет.
—Карелияда канча кире бичик чыгат? Карелияныҥ орус ла карел тилдерле бичип турган бичиичилери ле поэттери тоомјыда ба?
—Республикада национальный тилдерле чыккан бичиктер бистиҥ оморкодубыс болгонын айтпас, темдектебес аргам јок. Республикада тун калыктыҥ тӱӱкизи, культуразы, јаҥжыгулары керегинде карел, вепс, фин ле орус тилдерле бичиктер чыгарар система быжулай тӧзӧлгӧн. 2018-2020 јылдарда 8,2 миллион салковойго турар 25 муҥ тиражту 53 бичик чыккан, олордоҥ 21 бичик карел ле орус тилдерле чыккан. Бичиктер художественный ла билим-популярный литературага, балдардыҥ литературазына, ӱредӱлик пособиелерге, сӧзликтерге ле разговорниктерге бӧлӱнет. Бичиктердиҥ таныштыру презентациялары Петрозаводскта Kniigu Meli «Книжная мельницада» ла райондордо ӧдӧт. Бастыра чыгарылган литература ӱредӱлӱ заведениелерге, билим ле культураныҥ учреждениелерине, элбек јетирӱлер эдер эп-аргаларга, национальный јондык биригӱлерге акча јогынаҥ ӱлелет. Бичиктердиҥ электрон версиялары республиканыҥ Национал библиотеказыныҥ «Национальный литература» порталында салылган, кӱӱнзеген кижи акча тӧлӧбӧй кычырар аргалу.
Национал тилдерле чыгып турган бичиктер «Книга года Республики Карелия» конкурста јаантайын туружып, баштапкы јерлер алат, темдектезе, 2020 јылда «Книга года-2019» конкурста баштапкы јерди «Антология современной национальной литературы Карелии» деген бичик алган. Карел ле орус тилдерле бичип баштаган јиит бичиичилерге јӧмӧлтӧ эдерге, «Язык — моя родина» конкурс ӧткӱрилет, поэт Владимир Морозовтыҥ адыла адалган «Надежда» деп конкурс јиит ӱлгер чӱмдеечилерге учурлалган, министерство дезе јаан колбичинтилерди чыгарарын јӧмӧйт. Карел тилле бичип турган классиктердиҥ де, бӱгӱнги бичиичилердиҥ де чӱмдемелдери Россияныҥ калыктарыныҥ бӱгӱнги литератураларыныҥ антологияларыныҥ «Проза», «Поэзия», «Драматургия», «Детская литература» серияларында кепке базылган.

С. ТАНЫТПАСОВ кӧчӱрген