Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Салым санааны ээчизин, санааны сӧс апарзын

03.09.2021

Тил – калыкты калыктардаҥ, кижини кижилердеҥ эҥ ле аҥылаган темдектердиҥ бирӱзи. Оныҥ учун кажы ла кижи, кандый ла калык тӧрӧл тилин баалаар ла байлаар учурлузы куучын јогынаҥ јарт. Бӱгӱнги алтай литературный тил јебрен тӱрк диалекттердеҥ турат ла тилдердиҥ алтай билезиниҥ тӱрк группазыныҥ кыпчак-кыргыс подгруппазына кирет. Алтай тилдиҥ тӱӱкилик учурын 2019 јылда орооныстыҥ президенти Владимир Путин бойыныҥ јаан пресс-конференциязында «Алтай тил – јебрен тӱрк тилдерге кирет, јартын айтса, алтай тил – арткан тӱрк тилдердиҥ тӧзӧлгӧзи» деп јартаган эди.

     Баштап моҥол-тӱрк уктарды, калыктарды, каандыктарды, оноҥ ӧскӧ дӧ каандыктарды ла элдерди бириктирген Чингисханды бӱгӱн бойыныҥ деп чотоп турган моҥол, бурят, калмык, казах калыктарды алзабыс, олордыҥ бирӱзи де Улу јуучылдыҥ бай адыныҥ учурын бойлорыныҥ тилдериле јартап болбойдылар. Олор телекейде јаҥжыгу болуп калган Чингисхан деп атты бойлорыныҥ тилдерине келиштире (темдектезе, казахтар Шынгыс-хан деп) адагылап та алза, сӧстиҥ учурын, оҥдомолдыҥ укаазын тапкылабайт. Эмеш ле келиштире оҥдогондоры Теҥис деген сӧслӧ колбогоны. Је сууныҥ јааны Теҥисти каандардыҥ кааны деген бай атла тапташтырып болгылабайт… Айдарда, олордыҥ бӱгӱнги тилдеринде јердиҥ јаанын темдектеген Јыҥыс деп сӧс тузаланылбай турган. Бисте, алтайларда, бу сӧс бар, ол јаҥыс ла кай чӧрчӧктӧрдӧ, соојындарда, кеп-куучындарда тузаланылып турган эмес, Јер-Јыҥыс деп бистиҥ каргандар бу ла јуукка јетире эрмектежип отургылайтан. «Јер» деп сӧсти бӱгӱнги тӱрк калыктар канайда айдып тургандарын шиҥдезебис, ол башка-башка угулат: темдектезе, јер, йер, чер, жер… Је ол ок ӧйдӧ олордыҥ тилинде бӱгӱнги алтай тилдеги «јыҥыс» ла орус тилдеги «материк» деген оҥдомол јок. Оныҥ учун олор 1206 јылда Онон сууныҥ јарадында моҥол-тӱрк уктардыҥ бийлери, каандары курултайга јуулыжып, Темичиге «Јыҥыс-каан» деп бай атты не бергенин аайлагылабай јат. Чынын айтса, јаҥы каанга јаҥы атты јӱк ле Јер-Јыҥысты јуулап алзын деп эмес, а Јер-Јыҥыска амыр-энчӱ јуртайтан, элкем-телкем јадатан аай тургуссын деп кӱӱнзегендер. Бу ла Јыҥыс-каанла колбулу тӱӱкиде «нукер» деген сӧс, оҥдомол бар. Бӱгӱн нукер деп сӧс кӧп сабада «јуучыл» деген ууламјылу алынган. Је сӧстиҥ чын учуры, чын аайы, «нӧкӧр» деген чын оҥдомолы база јӱк ле бӱгӱнги алтайлардыҥ бӱгӱнги тилинде артып калган. Керектиҥ чынын алза, Боорчы Темичини бий деп эмес, нӧкӧр деп јӧмӧгӧн. Каандар керегинде куучын боло берерде, орустардыҥ баштап ла «князь великия всея Руси» деп ат адаткан Иван Калитаны алзабыс, тӱӱкилик јетирӱлерде «Калита» деген чоло ат князь Иванга эрте адалган. «Калита» деп курга илилген јаан акчакапты адайдылар». Иван Калита ӧскӧ орус княжестволордоҥ Алтын Ордого калан јуур тапту болгон» деп айдылат. Бу ла јуукка јетире алтайлар «калта» деп таҥкы алып јӱретен баштыгын адайтандар, курына илип алатандар эмезе ӧдӱгиниҥ кончына сугатандар.
     Озодо алтайлар орустарды «оҥор» деп адагандар, каргандарыс бу ла јуукка јетире оҥор деп куучындагылайтан. Мындый атты, баштапкызында, бӱгӱнги «оҥооры» (тескери) деген сӧслӧ колбогодый, чек башка культуралу кижилер келерде, бойлорынаҥ башкалагылаган туру, экинчизинде, ада-ӧбӧкӧлӧрис орустарды «оҥор» эмес, а «коҥыр» деп адагылаган болордоҥ айабас. Бӱгӱн «коҥыр ат», «кызыл-јеерен ат» деп аттарды ӧҥиле адап јадыбыс ине. Јебренде гректер орустарды «русиос» деп адагандары база бар, озогы грек «русиосты» бӱгӱнги алтай тилге кӧчӱрзебис, «кызыл» дегени болор.
     Јыҥыс-каанды телекей «Экинчи муҥјылдыктыҥ кижизи» деп адаган болзо, «Баштапкы муҥјылдыктыҥ кижизи» деген ат Иисус Христоско келишкен. Иисус Христос христиан јаҥныҥ тӧс кижизи болзо, Адам ла Ева христиан теологияда Јер ӱстинде табылган баштапкы кижилер. Тил аайынча еврейлер ле алтайлардыҥ ортодо кандый да колбулар болгонын керелеп турган јаан темдек – Ада ла Эне (алтайлап), Адам ла Ева (еврейлеп) – болуп јат. Еврейлер Адам ла Ева деп Кудайдыҥ јайаган баштапкы кижилерин адагандар, ол керегинде иудаизм ле христианствоныҥ агару бичиктеринде чокым айдылган, алтайлар дезе, бу аттарла тын берген, јӱрӱм берген кижилерин адайдылар. Алтайлардыҥ ада-энези кижиге јӱрӱм берген болзо, еврейлердиҥ Адам ла Евазы кижиликке јӱрӱм берген деп айдарга јараар. Озогы тӱрк те, бӱгӱнги алтай да диалектерде «в» танык «м» ла «н» таныктарга солынып турганы элбеде јарлу, темдектезе, Куу ла Бий сууларды јакалай јаткан јон «кемени» «кеве» деп эмдиге айдыжып јат, «ебе», «ебечек» деп јаан јашту ӱй кижини адайдылар. Оныҥ учун еврей «Ева» ла алтай «ебе», «эне» тазылы ла да, учуры ла да бир сӧс болгоны јаан ла јажыт эмезе ачылта эмес. Мында табышкак болуп таптыртпай турган јаан сурак – сӧсколбуны, оҥдомолды кем кемнеҥ алганы болот. Айса болзо, христианствоны тапкан, Библияны јазаган сӱмелӱ еврейлер бистиҥ ук-тукумыс ортозында јадып, Адам ла Еваны ада-энедеҥ келиштирген?.. Айса болзо, бистиҥ ада-ӧбӧкӧлӧрис кижиликтиҥ ада-энезин алтай кижиниҥ ада-энези эткилеп алгылаган?..
     Бӱгӱнги алтай тилде «кумраан ӧй», «кумраан чактар» деген оҥдомол бар. Кижиликтиҥ тӱӱкизин алзабыс, Кумран деп Мертвый талайдыҥ тӱндӱк-кӱнбадыш јаказында ла Иордан сууныҥ кӱнбадыш јарадында јерди адайдылар. Кумранда јаан јурт бистиҥ эранаҥ озогы 134-104 јылдарда тудулган ла бистиҥ эраныҥ 68 јылында римляндар оны бузуп салган деп чотолот. Бу јердиҥ телекейге јарлалганы элдеҥ ле озо оны айландыра куй-таштардаҥ пергаментте ле папируста еврей тилле бичилген 900-ке шыку тӱрбектер табылганыла колбулу туру. «Кумран колбичинтилер» деп адалган бичиктер бодоштыра чоттогондорыла бистиҥ эранаҥ озогы III чактаҥ ала бистиҥ эраныҥ I чагына јетире бичилген. Кӧп билимчилердиҥ шӱӱлтезиле, ол ӧйдӧ Кумран еврейлердиҥ ессей деген сектазыныҥ тӧрӧли болгон. Ада-ӧбӧкӧлӧристиҥ кумран чактары ла Кумранныҥ ессей еврейлери ортодо кандый колбу болгонын бӱгӱн биске кем де айдып бербези јарт. Је ол ок ӧйдӧ алтай ла еврей кумрандардыҥ ортодо кандый да колбу јок деп айдар кижи база табылбас.
     Бӱгӱнги алтай тилде ајаргадый сӧстӧр, шиҥдегедий оҥдомолдор сӱрекей кӧп. Ол ло «акча» деп сӧсти алзабыс, ол бӱгӱн бисте эки учурлу, баштапкызында, акча деп бис, байа бир орустап айтса, «денежная масса» дегенин айдып јадыбыс, экинчизинде, бир акча, эки акча, ӱч акча, беш, он, јирме, бежен акчалар деп оок акчаларды айдадыс. Тӱӱкилик јетирӱлерле болзо, «акча» деп XIV-XIX чактарда Осман империя ла оны айландыра турган элдерде тузаланылган оок мӧҥӱн акчаларды адагандар. Бӱгӱнги тӱрк телекейди алзабыс, бистеҥ башка тӱрк калыктардыҥ бирӱзинде де акча деп сӧс окылу адалбай јат.
     Алтай тилде укаа ла кеп сӧстӧристи шиҥдеерин, ӱренерин ӧй некеп јат. Ой берер, кӧгӱс кеҥидер, ӧзӧк бектеер, ичкери јолысты ла келер ӧйисти быжулаар стратагемалар кеп ле укаа сӧстӧристе эмес пе?.. «Тил – ӧскӱрер, тил – ӧлтӱрер» эмезе «Салым санааны ээчир, санааны сӧс апарар» деп ук-тукумыс, ада-ӧбӧкӧлӧрис не айткан?..

С. Танытпасов

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина