Алтайдын Чолмоны

Амаду Мамадаков: «Алтайыстыҥ салымы телекейле тудуш…»

08.10.2021

   Ӱлӱрген айдыҥ 1-кы кӱнинде «Ая» деп атту парк-отельде солун туштажу ӧткӧн. Кадынныҥ јарадында турган бу амыраар тӧс јерге Москваныҥ, Санкт-Петербургтыҥ, Калининградтыҥ, Архангельсктиҥ, Нижний Новгородтыҥ, Новгородтыҥ, Новосибирсктиҥ, Татарстанныҥ ла Алтай Республиканыҥ бичиичилери, журналист-публицисттери, тӱӱкичилери, лингвисттери јуулыжып, «Јаҥы Евразия» деп кыймыгуныҥ съезд-јуунын ӧткӱрдилер. Форумда Монголияныҥ, Белоруссияныҥ, Казахстанныҥ билимчилери база турушкан.
   Алтай Республиканыҥ адынаҥ бу туштажуда Алтай ла Тыва Республикалардыҥ нерелӱ артисти Амаду МАМАДАКОВ турушты.
Јарлу ла јайалталу јерлежисле форум-јуунныҥ кийнинде туштажып, тӧрӧл республикабыс, алтай тилис, алтай кинематограф, туризм ле оноҥ до ӧскӧ сурактар аайынча ӧткӱрилген куучынла бӱгӱн таныштырадыс. Алтай албатыныҥ оморкодузы болгон кинорежиссер канча јылдарга улай орооныстыҥ тӧс калазында – Москвада – јадып-иштеп, театрда ижинде, Россияныҥ киноиндустриязында јаан једимдерге јеткенин билерис.

   — Амаду, озо ло баштап айткадыйы, орто јашту алтай эр ороонныҥ тӧс калазында једимдӱ иштеп, Туулу Алтайдыҥ ады-чуузын једимдӱ апарып јатканы биске, алтай улуска, јаантайын оморкодулу. Ол ок ӧйдӧ кинорежиссер, актер Амаду Мамадаковтыҥ кӱӱн-санаазы (мында сурактардыҥ аайы учурын ойнобой јат) тӧрӧл албатызына јаантайын јилбилӱ болор деп бодоп јадым. Озо ло баштап сурагадыйы, евразийствого учурлалган ууламјылу ороон кеминдеги форумда Слердиҥ турушканыгар солун болды…
   — Евразийство деген ууламјы ороондо бӱгӱн јаҥы тебӱ алынып, бу идея-кӧрӱмле башкарынып турган улус 100 јыл кайра тӧзӧлгӧлинип-салынган философиялык-билимдик ууламјыны јӱрӱмде бӱдӱрерге амадап турганын айдар керек. Бу кыймыгуга Россияныҥ башка-башка толуктарыныҥ, тӧс Россияныҥ ичкери кӧрӱмдӱ, јарлу бичиичилери, билимчилери, журналисттери, политологторы, культураныҥ ишчилери кирип турганын темдектеер керек. Захар Прилепин, Дмитрий Петров, Герман Задулаев, Ильдар Абузяров, Олег Шишкин, Павел Зарифуллин ле оноҥ до ӧскӧлӧри Алтай Республикага келип, «Јаҥы Евразия» деп адалган кыймыгуныҥ јуунын ӧткӱрдилер.
   Мен сананзам, бу јаан јуун Туулу Алтайдыҥ јеринде ӧткӱрилгени база тегиндӱ эмес. 100 јыл кайра 1921 јылда «Исход к Востоку» деп адалган философиялык ууламјылу иш јарлалган болгон. Орус калыктыҥ тӱӱкизи, салымы, ӧзӱми јаҥыс ла Европаныҥ калыктарыла колбулу эмес, онойдо ок Россияныҥ кӱнчыгыш јанында јуртап јаткан калыктарыла чике колбулу деген кӱӱн-тапты озо ло баштап лингвист Николай Трубецкой ло географ-экономист Петр Савицкий 1920 јылдарда чыгара айткан. Оныҥ кийнинде јылдарда бу ишти јӧмӧгӧн улустыҥ тоозы кӧптӧгӧн. Лев Николаевич Гумилевтыҥ бастыра јӱрӱминде бӱдӱрген ижи евразийствого учурлалган деп бааланат. 1980 јылдарда Гумилевтыҥ ижине ле евразийство деген ууламјыга ајару јаандаган.
   Бӱгӱнги кӱнде политикалык, экономикалык айалганы ајаруга алып, Россияныҥ «сагыштары» биригип, ороонныҥ ӧзӱмге, једимдӱ јадынга јединерин јаҥыс ла евразийствоноҥ кӧрӱп турганын ачык јарлайдылар. Туулу Алтай Россияныҥ эҥ ле ару, Кудайдаҥ берилген кӱчтӱ энергетикалык-јери деп чотолот. Алтай јаҥыс ла тӱрк уктулардыҥ эмес, бастыра калыктардыҥ байлу јери болуп турганы јарталган. Мында скифтер јолын баштаган, мында Тӱрк каганат ээленген болгон. Россияныҥ албатылары Туулу Алтайды јердиҥ кини деп чотогылайт. Онызы, байла, чын болор.
   — Алтайды јебреннеҥ бейин ороонныҥ, телекейдиҥ байлу јери, тӧс кини деп адап келгенин кӧп угадыс. Лев Гумилевтыҥ бастыра јӱрӱминде тӧс идея-кӧрӱми болгон евразийство деп философиялык ууламјызы бӱгӱнги кӱнде бистиҥ јӱрӱмисте канайда бӱдер аргалу деп бодоп јадыгар? Чике алтайлардыҥ јӱрӱминде ол канай бӱдер аргалу?
   — Николай Трубецкой до, Лев Гумилев то, бӱгӱнги кӱнде олордыҥ филосифиялык кӧрӱмин јӧмӧп турган улус та Россияда јуртап турган тӧс албаты, чикезин айтса, орус калык, чике бойы јаҥыскан јаан ӧзӱмге, једимге једер аргазы јок болгон деп чокумдайдылар. Россия кӱчтӱ ороон деп ады-чуузы чыкканы ла телекейде мындый кеминге јеткени СССР-да кӧп тоолу албатылар јуртаган республикалар бириккенинеҥ, бастыра тӱӱкилик јолдорды кожо теҥ-тай ӧдӱп келгенинеҥ улам деп айдат. Бӱгӱнги кӱнде орто Россияныҥ албатызы кӱнчыгышта јадып турган албатылардыҥ болужы, кӱчи јогынаҥ једимдӱ ӧзӱмге база јединип болбос. Айдарда, олор евразийство деген философиялык ууламјы чындык болгонын чокумдайдылар.
   Мен бу куучын-эрмекте туружала, кӧп санааларга келгем. Чындап та, јазап сананып кӧрзӧ, ӧрӧ айдылган философия бӱгӱн биске де јуук ла тузалу болор аргалу. Темдектезе, бис коштой јаткан айылдаштарыска јаан ајару этпей, бис бойыс – алтайлар – деп сананып јадыс. Бӱгӱн эҥ ле тыҥ колбуларыс ороонныҥ эҥ ле кӧп тоолу албатызыла – орус албатыла эдилет. Тувиндерге, буряттарга, монголдорго ајару эдерге чырмайбайдыс.
   Тыва Республика бу ла коштой туруп јат. Је алтай улус олорды јӱк ле «уурчы сойоҥдор» деп бодойт. Культуралык, спорт колбулар јок. Је ол ок ӧйдӧ јазап чокумдап кӧрӱп ийзебис, тувин албатыныҥ ич-кӱӱндик ӧзӱми сӱреен тыҥ. Олордо билелик, угы-тӧсти тыҥыдатан, тилди ӧскӱретен институттары сӱреен јакшы иштеп јат. Кажы ла аймакта, јуртта кажы ла кижиге, билеге болужатан программа-ӱлекерлери јаҥ кеминде некелтелӱ иштейт. Тил јанынаҥ, чӱм-јаҥдарды тооры јанынаҥ иш некелтелӱ барып јат. Тувин укту бизнесмендер, экономисттер, политиктер јуулыжып, албатызыныҥ салымын шӱӱжип, тӧрӧлиниҥ јӱрӱмин канайда ӧскӱрери јанынаҥ текши санангылап јат. Анчада ла бастыра башкараачыларга некелте јаан. Олордо «кӱрешчилердиҥ философиязы», «адалардыҥ соведи» деген оҥдомолдор бар. Оныҥ учун национальный деп адалган албатыныҥ сурактары шӱӱжилип, тӱзедилип, јӱрӱмде бӱдет. Ич-кӱӱндик сезимиле тувиндер сӱреен бек ле байлык албаты. Алтайларды тувиндер оруссып калган деп чотогылайт. Онойдо ок буряттар керегинде айдарга јараар.
   Айса болзо, коштойындагы республикаларла најылажып, бу карындаш албатыларла культурада, литературада, спортто, экономикада байлык ченемелле ӱлешсес, бар сурактарды бӱдӱрерге кожо иштеп баштазас, јакшы болор? Бис јаҥыскан тӱӱкилик јолды ӧдӱп келдис эмес, коштой јаткан карындаштарыс база бар деп. Келер ӧйди база сананар керек. Айса болзо, јакшы ченемелдер биске де болушту болор?
   Онойдо ок Гумилевтыҥ пассионарийлер керегинде ӱредӱ-философиязы јилбиркеткен. Пассионарийлер – тӧрӧл јери, албатызы учун оорыган, иштеген, санааркаган улус. Олорды ич-кӱӱндик байлыктар, кӧгӱс-санаа деген сурактар кӧп јилбиркедип јат. Бу улус, чындап та, акча-манатка, ар-јӧӧжӧгӧ кӧп багынбай, садынбай, текши албатызыныҥ салымы учун иштенип јӱрет. Бу сурактарга бӱткӱл јӱрӱмин де берер аргалу. Албатыда канча ла кире пассионарийлер кӧп болзо, оныҥ кӱчи ле аргазы, тыны тыҥ. Бӱткӱл калыктар да пассионарийлер болор аргалу. Мында база бир јилбилӱ айалга бар. Пассионарий деп адаткан улус јӱрӱмнеҥ јӱре берзе, ойто канча јылдардаҥ, јӱс јылдардаҥ кайра туулып келер аргалу. Мистикала тудуш философия, је ол јӱрӱмде бӱдӱп турганын тӱӱки кӧргӱзет. Алтай да албатыда мындый кеп-куучындар, соојыҥдар бар ине. Оныҥ учун, мен сананзам, албатыбыстыҥ салымы, тили, культуразы, ич-кӱӱндик байлыктары кунурабазын деп, Лев Гумилевтыҥ билимдик ачылталарына ајару салар керек. Алтай албатыда бар патриот кӱӱндӱ улусты бастыра јанынаҥ јӧмӧӧр керек деп санаага келдим. Ол тужында албатылык сурактар араайынаҥ чечилип барар.
   — Амаду, калганчы ӧйлӧрдӧ алтай јериске сӱреен кӧп улус амырап келип јат. Олордыҥ ортозында — билимчи-тӱӱкичилер, бичиичилер, политиктер, тегин де улус. Бастыразына јуугы ыраак јерлердеҥ, албатызы кыймыраган калалардаҥ келип, ару кей, ару суу, кырлык телкемдер бедиреп, тыш-амырын табып, кӱч-энергетиказын толтырып аларга кӱӱнзегилейт. Алтайда туризм ӧзӱм алынганы керегинде улустыҥ шӱӱлтези башка-башка. Кезик улус акча-манат иштеп алар арга кӧптӧди деп чотойт, кезиги тӧрӧл јеристи тепсеп тургандар керегинде айдыжып јат…
   — Туулу Алтай бӱткӱл телекейдиҥ бӧлӱги болуп турганын темдектеер керек. Канайда да кӱӱнзезеес, бис туризмниҥ ӧзӱмин токтодып болбозыс. Ороон Алтай Республикага ајару эдип турарда, болужарга турарда, «соок ичиске киреле» отурбай, тузаланар керек деп сананып јадым. Россияныҥ кезик толуктары бу болуш керегинде јаҥыс ла «тӱженгилеп» јат деп айдарга јараар.
   Эмди Алтайга ајару ороондо до, гран-ары јанынаҥ да тыҥыган ӧй келди. Алтай улуска бойыныҥ билгирлерин бийиктедип, кажы ла кижи тӱӱкини, культураны, чӱм-јаҥдарды билерге амаду тургузар учурлу. Темдектезе, ыраак, улусту, јаан каланаҥ амырап айылчы келип јат. Оныҥ санаазыла болзо, Алтай Тибетле тӱҥейлеш, мында сагыжы элбек, бастыразы јуугы философ улус јуртап тургандый. Келген улустыҥ бодогоныла, Алтай – Кудайдыҥ телекейи, јуртап турган улузы база кудай кептӱ улуска тӱҥейлеш. Је чынын айтса, ондый эмес. Оныҥ учун бис, алтай улус, билгирлерис тереҥ, айылдап келген улуска тӱӱкибис, культурабыс, философиябыс јанынаҥ једимдӱ айдып билер аргалу болор учурлу. Онойдо ок айылчы улуска јаҥыс ла бијелейтен, кожоҥдойтон, ажандыратан, олордыҥ кийнинеҥ јуунадатан кеминеҥ база чыгар керек. Бу ишти база бӱдӱрерис, је баалар бийик болор. Айылчыларга некелтени база тыҥыдар керек. Јербойыныҥ чӱм-јаҥдарын тоозын, бойлорын аайлу-башту тутсын. Ару-чек болгылазын. Калганчы ӧйлӧрдӧ туристтерле иштенип турган алтай улустыҥ тоозы кӧптӧгӧн, албатыныҥ колорит-кемин, национальный деген кылык-јаҥын кӧргӱзетен ууламјылар база тыҥыган. Оны кӧрӱп, сӱӱндим.
   — Алтай тилдӱ художественный дейтен толо метражту киноны качан кӧрӧрис деген суракты Амаду Мамадаковтоҥ сураарга кӧп улус амадаган болор?
   — Алтай кино соготон сурактар јаантайын турган. Бу суракты эки бӧлӱкке бӧлиир керек. Озо ло баштап айткадыйы – керек акчада. Толо метражту киноны согорго бисте бойыста киностудия болор учурлу. Баалу-чуулу, керектӱ аппаратураны Москванаҥ, Санкт-Петербургтаҥ экелбеске, бу аппаратураны арендага албаска, бойыста болзо, артык. Экинчи бӧлӱк сурак — кандый литературалык материалла иштеерис дегени. Режиссер, кӧрӧӧчи ле автор-бичиичиниҥ ортозында «кӧчӱреечи» болуп јат. Ол бичиичиниҥ бичигенин сценарий кебине белетеп-јазап, киного согот. Литературалык байлыктар керегинде айтса, јаҥы ӧйдиҥ пьесаларыла айалга курч деп айдар эдим. Бӱгӱнги авторлордыҥ пьесалары јокко јуук. Алтай Республиканыҥ Бичиичилер бирлигиле иш коомой ӧдӧт. Бу сурак јанынаҥ иштеер керек. Је эҥ ле тӧс шылтак – Алтай Республиканыҥ башкараачылары алтай киноны согорго керектӱ акчаны чыгарбай турганында. Тоолу јыл кайра тергеениҥ башчызы јӧмӧжӧр кӱӱндӱ болгон, је бӱгӱнги кӱнде оныҥ бу кӱӱни чала сооп калды деп айдар эдим. Мында чочыгадыйы – ороон кемдӱ кандый бир киностудия бисти озолоп, келип, бу јайым «ниша-јерди» бийлеп алар аргалузы. Ол тушта, чын, алтайлары јок алтай кинолу болуп каларыс. Је мен алтай киностудияны ачар эп-аргалар табылар деп иженип јадым.
   — Амаду, бӱгӱнги кӱнде Слер Горно-Алтайскта кандый иш бӱдӱредигер?
   — Келер јылда Туулу Алтайдыҥ јарлу ла јайалталу артисти Евгений Папитовтыҥ юбилейлик толо јажы толуп јат. Бу керекке учурлай бис «Кемечи» деп адалган мистикалык пьеса тургузып јадыс. Пьесага белетенер иш башталып калган. Оныҥ репетиция-белетеништеринде туружадым. Украин укту драматург Анна Яблонскаяныҥ бичимели аайынча тургузылган кӧрӱ-спектакль алтай улуска солун болор деп иженедим.
   — Куучын-эрмегер учун јаан быйан, Амаду. Шӱӱжетен сурактар сӱреен кӧп. Ижи-тожыгарда јаан једим кӱӱнзейдим. Јетире айдылбаган карууларды келер ӧйгӧ артыргызып, куучынды улалтарыс деп бӱдедим.

А. Майманова куучындашкан