Алтайдын Чолмоны

Экономиканыҥ бӧлӱгинде тӧс ууламјы болуп артат

12.10.2021

Бистиҥ тергеениҥ агропромышленный комплексиниҥ ишчилери бойлорыныҥ байрамын јаҥжыкканы аайынча ӱлӱрген айдыҥ башталганында темдектейт. Удабас Горно-Алтайскта ого учурлай кӧдӱриҥилӱ јуун ӧдӧр. Алтай Республиканыҥ экономиказыныҥ бӧлӱгинде ол тӧс ууламјылардыҥ бирӱзи болуп јат. Республиканыҥ эл-јоныныҥ 70 проценти јурт јерде јадат. Бу ээлем олордыҥ јадын-јӱрӱминиҥ тӧс ууламјызы ла кирелте алып турган сок јаҥыс јери болуп јат деп айдар керек. Тургуза ӧйдӧ Алтай Республикада бежен алты муҥга шыдар таҥынаҥ ээлем иштеп јат.

Госпрограммага тӧзӧлгӧлӧнӧт

Бистиҥ ороондо «Јурт ээлемди ӧскӱрери ле оноҥ иштеп алып турган продукцияныҥ рыногын ууламјылап апарары аайынча» госпрограмма бар. Товар эдеечилер бу программа аайынча государстводоҥ болуш алып јадылар. АПК-ныҥ ишчилерине гранттар, субсидиялар берилет. Бюджет ортодогы трансферттер дезе тӧртӧннӧҥ ажыра ууламјылар аайынча чыгарылат. Республиканыҥ АПК-зын ла јурт јерлерди ӧскӱрерге калганчы ӱч јылдыҥ туркунына 1,7 миллиард салковой акча тузаланылган. Бу керектерге федерал ла республикан бюджеттердеҥ 1,3 ле 0,4 миллиард салковой чыгарылган.
«Фермерлерди јӧмӧйтӧн системаны тӧзӧӧри, јурт јерлердиҥ кооператорлорыныҥ ижин ӧскӱрери» деген национальный ӱлекерди јӧмӧӧр амадула јурт ээлемниҥ беш потребительский кооперативи тӧзӧлгӧн, бу кооперативтерге јаҥыдаҥ ишке јӱс одус эки кижи алылган, ӱзеери јирме беш иштеер јер, фермерлердиҥ јирме ӱч хозяйствозы тӧзӧлгӧн. Тергееде кичӱ бӱдӱмдӱ ээлемдерди ӧскӱрерге «Билелик фермалар», «Агростартап» деген ууламјылар база једимдӱ иштеп јат. «Јурт ээлемниҥ потребительский кооперативтериниҥ материально-технический базаларын ӧскӱрери» деп адалган ууламјы база бар. Олорго 115,4 миллион салковойго турар болуш јетирилген.
Агропромышленный комплексти јаҥыртары јанынаҥ элбек кемдӱ иштер ӧткӱрилет. Калганчы ӱч јылдыҥ туркунына ого 400 миллион салковойго шыдар акча чыгарылган. Бу акчага башка-башка бӱдӱмдӱ 441 техника ла ӧскӧ дӧ керектӱ јазалдар алылган.
Тергеениҥ фермер ле крестьян ээлемдерин ӱрен ашла јеткилдеерге аҥылу тӧс јер тӧзӧлгӧн. Тургуза ӧйдӧ андый ээлем Кӧксуу-Оозы аймакта А. Ф. Карякинниҥ хозяйствозында једимдӱ иштеп јат. Бу аргачыныҥ ээлеминиҥ цехтерине бир ле уунда беш муҥ тоннадаҥ ажыра ӱрен аш урулат.
Јурт јерде јаткан улустыҥ јадын-јӱрӱмин јарандырарына база јаан ајару эдилет. Калганчы ӱч јылдыҥ туркунына јонјӱрӱмдик ууламјылу тӧртӧн объект тудулган. Сыраҥай чокымдап айтса, ишке физкультураныҥ ла спорттыҥ 29 площадказы, футболго тазыктырынар бир јалаҥ, Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачыларына учурлалган 7 кереес тудулып табыштырылган.
Бу ла ууламјыла Шабалин јуртта культураныҥ ла амыраарыныҥ паркы јаҥыртылган, Чамал аймакта Бешпелтир јуртта улустыҥ амырайтан јери тудулган, Кӧксуу-Оозындагы ла Ӱстиги-Оймондогы јурт јеезелерде дезе оромдордо јарыткышту столмолор тургузылган. Республиканыҥ аймактарында јирме бир километр јерде суу ӧткӱрер јазалдар салылган, јурт јерлерде јаткан улустыҥ тоозынаҥ 66 билеге јадын-јӱрӱминиҥ айалгаларын јарандырарга болуш јетирилген.
Бисте анайда ок «Алтай Республиканыҥ 2020-2024 јылдарга јетире јонјӱрӱмдик ле экономикалык ӧзӱминиҥ таҥынаҥ программазы» бар. Оны Россия Федерацияныҥ башкарузы јӧптӧгӧн. Бу программа аайынча сӱт иштеп алар фермалар тӧзӧлӧт лӧ сӱттеҥ иштеп алып турган аш-курсакты белетеер цехтер тудулат. Бу ууламјы аайынча Майма аймакта «Майма-Сӱт» деген ООО-ныҥ, Кӧксуу-Оозы аймакта Абайдагы СПК-ныҥ, Шабалин аймакта Чаргыдагы сарју ла сыр эдип турган заводтыҥ цехтеринде јаан јаҥыртулар эдилген. Олордо сӱттеҥ чыҥдый аш-курсак белетеер эмдиги ӧйдиҥ эдим-јазалдары тургузылган. Ӧрӧлӧй адалган предприятиелер республиканыҥ саду ӧткӱрип турган организацияларын ла ӱредӱниҥ бӧлӱгиниҥ учреждениелерин чыҥдыйы бийик аш-курсакла толо јеткилдейт.
Бӱгӱнги кӱнде республиканыҥ јурт ээлеминде башка-башка бӱдӱмдӱ 113 предприятие, 1300-теҥ ажыра крестьян ла фермер хозяйстволор ло таҥынаҥ улустыҥ 58 муҥнаҥ ажыра кооперативтери иштеп јат. Олорго чыгарылып турган бюджеттиҥ ассигнованиезиниҥ кеми 2020 јылда 832345 муҥ салковойго јеткен. Јурт јерлерде јаткан улустыҥ тӧс ижи мал-ашла колбулу. Мал-аштыҥ тын тоозыныҥ 54 проценти республикада таҥынаҥ ээлемдерде, 32 проценти крестьян ла фермер ээлемдерде, 14 проценти јурт ээлемниҥ ӧскӧ организацияларында ӧскӱрилет. Олордыҥ тӧс бӱдӱмдерин алып кӧрзӧ, јоон малдыҥ текши тоозы бисте быјыл 206,5 муҥ, койлордыҥ ла эчкилердиҥ тоозы 378,9 муҥ, јылкы малдыҥ тоозы 104,9 муҥ, аҥадардыҥ тоозы 57,5 муҥ тынга шыдарлашкан.
Тергееде малдыҥ угын јарандырар тогус завод иштеп јат. Крестьян ла фермер ээлемдер јаан ајаруны анайда ок сӱттеҥир укту уйлар ӧскӱрерине эдип јат деп мынаҥ ӧрӧлӧй айткан эдис. Бу ууламјыда тӧс ишти таҥынаҥ хозяйстволор (81%) апарып јат. Сӱт саап аларын јурт ээлемниҥ организациялары 11, крестьян ла фермер ээлемдер 8 проценттерге јеткилдейт. Бӱгӱнги кӱнде республикада сӱт иштеп алар ишти 32 ферма бӱдӱрет. Тургуза ӧйдӧ тергеениҥ јурт ээлемине 1154,2 гектар јер кирип јат. Кыралап, ӱрен аш отургызып турган јериниҥ текши кеми 133,5 муҥ гектар. Кӧп јылдарга ӧзӧр ӧзӱмдер 0,518 муҥ гектар јерде ӧскӱрилет. Чабындарыныҥ кеми — 93,7 муҥ гектар. Јурт ээлемниҥ мал-ажы 924,3 муҥ гектар јерде одорлоп јат. Быјыл 1,25 тонна картошко ло 0,57 тонна маала ажы јуунадылган.
Алтай Республиканыҥ јурт ээлем аайынча министерствозы фермер ле крестьян ӧмӧликтерди, таҥынаҥ аргачыларды јаҥы эдим-јазалдарла, техникала јеткилдеерине база јаан ајару эдет. Бу ууламјыда бӱдӱрип турган иштердиҥ аайын тоолор ажыра кӧрӱп ийер арга бар. Темдектезе, 2015-2020 јылдарда јурт јерде иштеп турган ээлемдерге болуш эдип текши тооло 1114 техника алылган, ол тоодо башка-башка бӱдӱмдӱ 266 трактор, аш јуунадар 6, азырал јуунадар 17 комбайн, 134 пресс-подборщик, сенаж белетеер 14 комплекс, аш ӱрендеер 29 комплекс, башка-башка бӱдӱмдӱ 25 кӧлӱк, ӱзеери тузаланатан 662 эдим-јазал — бу бастыра техника 700,98 миллион салковой акчага алылган.

Кичӱ бӱдӱмдӱ ээлемдер

2020 јылда тергееде «Алтай Республикада мал-ашты ӧскӱрериниҥ фермалары» деген ууламјы аайынча конкурс јарлалып, ого талдаштар ӧткӱрилген. Бу керекке 47045,8 муҥ салковой акча чыгарылган. Федерал ла республикан бюджеттердеҥ 34931,5 ле 12114,3 муҥ салковой тузаланылган. Анайда ок программада турушкан фермерлер бу керек-јаракка таҥынаҥ бойлоры 11761,5 муҥ салковой кӧчӱрген. Конкурс аайынча ӧткӧн талдаштарда финалга он сегис ээлем чыккан. Олорго акчазыныҥ кеми эки миллион алты јӱс он ӱч муҥга шыдар гранттар тӧлӧлгӧн. Бу акчала фермерлер јурт ээлемге керектӱ техника ла эдим-јазалдар алгандар.
«Керегин баштап јаткан фермер» деген программа аайынча 27777,1 муҥ салковой чыгарылган. Бу ууламјыла ӧткӧн конкурста адакыда финалга он эки ээлем чыккан ла олор јеҥӱчилдер деп јарлалган. Олор сыйга анайда ок гранттар (2314,8 муҥ) алган. Фермерлер оны баштапкы учуралда чылап ок техника ла эдим-јазалдар аларына тузалангандар. Ӧткӧн јылда јурт ээлемниҥ потребительский кооперативтерине база јаан болуш эдилген. Олорго материально-технический базазын тыҥыдарга текши тооло 36963,6 муҥ салковой акча-манат чыгарылган. Бу керекке федерал ла республикан бюджеттердиҥ, таҥынаҥ аргачылардыҥ бойлорыныҥ акчазы тузаланылган.
Акчала гранттар алган потребительский кооперативтердиҥ јеҥӱчилдери анайда ок конкурс ажыра јарталган. Олор ортодо ӧткӧн мӧрӧйдӧ јеҥӱни мындый кооперативтер алган:
— «Бичиктӱ-Боом» деп СППК (Оҥдой аймак). Ол 5850 муҥ салковойло кайрадаткан. Фермерлер бу акчаны эт иштеп алар эдим-јазал ла техника аларына тузаланган. Олор эттеҥ башка-башка бӱдӱмдӱ аш-курсак белетеп јат. Бу кооператив јыл туркунына 98 тоннага шыдар продукция эдип чыгарат.
— «Чамалдыҥ ӧзӱми» деп СППК (Чамал аймак). Бу кооператив конкурста 17248 муҥ салковой акча ойноп алган. Кооператив јербойыныҥ малыныҥ эдинеҥ башка-башка бӱдӱмдӱ чыҥдый колбасалар эдип чыгарат. СППК Эликманар јуртта мал сойор цех туткан. Мында бир сменаныҥ туркунына 15 тыннаҥ ас эмес мал сойылып, этке табыштырылат. «Чамалдыҥ ӧзӱми» јыл туркунына эттеҥ 167 тонна продукция эдип чыгарат.
— «Алтайэт» деп СППК (Майма аймак). Бу кооперативтиҥ фермерлери грантка ойноп алган 13865 муҥ салковой акчаны анайда ок эт иштеп алар эдим-јазалдар аларына тузаланган. Эрчимдӱ иштӱ бу кооперативтиҥ тоозына «Эттеҥ продукция иштеп алар Горно-Алтайский завод» деген ООО база кирет. Алтай Республикада ол элбеде јарланган завод болуп јат.
«Агростартап» деген ууламјы керегинде мынаҥ ӧрӧлӧй база айдылган эди. Ол јурт ээлемниҥ ишчилерин гранттарла база јӧмӧйт. Крестьян ла фермер хозяйстволорго бу ууламјы аайынча 41272,4 муҥ салковой чыгарылган. Фермерлер федерал бюджеттеҥ 40859,7 муҥ салковой, республикан бюджеттеҥ дезе 412,7 муҥ салковой акча алгандар.

Јурт јерлерди ӧскӱрер программа

«Јурт јерлерди ӧскӱрер» деген государственный программаны Алтай Республиканыҥ башкарузы 2019 јылдыҥ јаҥар айыныҥ 26-чы кӱнинде јӧптӧгӧн. Ӧткӧн јылда тергеениҥ јурт ээлем аайынча министерствозы бу программада темдектелген иштерди толо кеминде бӱдӱрген. Бу ууламјы аайынча бастыра 208,6 миллион салковой акча тузаланылган. Ого акчаны федерал, республикан ла јербойындагы бюджеттер чыгарган. Программаны бӱдӱрерге анайда ок бюджетте эмес акча-манат база тузаланылган.
Бу ууламјы јанынаҥ иштер тӧрт башка подпрограмма аайынча ӧткӧн. Тӧс ајару јурт јерде јаткан эл-јонныҥ јадын-јӱрӱминиҥ айалгаларын јарандырары аайынча иштерге эдилген. Бу керектерге 29,9 миллион салковой чыгарылган. Мынча кире акчала 2658 квадрат метр кемдӱ јаҥы туралар тудар ла одус јети билениҥ (145 кижи) јадатан айалгаларын јарандырар арга бар.
«Јурт јерлерди ӧскӱрер» госпрограммада јурт јерлерди суула јеткилдеерине база јаан ајару эдилет. Бу ууламјы аайынча 11,39 километр јерде суу агызатан јазалдар салылган. Кезик јерлерде трубалар ойто јаҥыдаҥ чыныкталып јазалган. Темдектезе, андый иштер Оҥдой аймакта Кӱпчеген, Кан-Оозы аймакта Моты-Оозы, Улаган аймакта Акташ јурттарда ӧткӧн. Чамал јуртта Аэродром деп адалган микрорайондо мындый иштер база ӧткӱрилген.
Јурт јерлердиҥ ичин ле тыштын јарандырар иштерге 27,4 миллион салковой акча тузаланылган. Ол аайынча ӧткӧн јылда конкурс ӧткӧн лӧ анда јирме алты ӱлекер јеҥӱ алган. Бу ӱлекер аайынча республикада спорттыҥ 18 площадказы чыныкталган, Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда корогондорго учурлай тургузылган бир кереес јазалган, культураныҥ ла амыраарыныҥ бир паркы ачылган ла бир оромго тӱнде јарыдатан электроот ӧткӱрилген.

Республиканыҥ јонјӱрӱмдик ле экономикалык ӧзӱминиҥ таҥынаҥ программазы

Бу программа аайынча сӱттеҥир укту уйлар тудар фермалар тӧзӧӧргӧ, сӱттеҥ башка-башка бӱдӱмдӱ аш-курсак белетеер аҥылу цехтер ачарга кеми 73 миллион 484,9 муҥ салковой акчага турар субсидия чыгарылган.
Алтай Республиканыҥ јонјӱрӱмдик ле экономикалык ӧзӱминиҥ программазы аайынча тӧрт јылга темдектелген иштерди јурт ээлемниҥ министерствозы толо кеминде бӱдӱрет. Ӧткӧн јылда бу иштер канайда бӱткенин чокым темдектер ле тоолор ажыра кӧрӱп ийер арга бар. Темдектезе, Чой аймакта Киска јуртта эки јӱс саар уй тудуп ӧскӱрер ферма тӧзӧӧргӧ «Ташта» ООО-го 42,3 миллион салковой акча чыгарылган. Бу ӱлекер толо кеминде бӱдӱп, ичкери јол алынза, ого бу обществоныҥ инвесторлоры ӱзеери база 27 миллион салковой акча чыгарарга молјонгон. Мында анайда ок јаҥыдаҥ јирме ӱч иштеер јер ачылар. Уй саар ферманыҥ тудум иштери 2021 јылдыҥ јаҥар айында тӱгенер учурлу.
«Майма-Сӱт» ООО-го 42,3 миллион салковой чыгарылган. Ол бу акчала сӱттеҥ аш-курсак белетеер цехке јаҥы эдим-јазалдар аларга белетенет. Сӱттеҥ аш-курсак белетеер иштерге «Майма-Сӱттиҥ» инвесторлоры бойлорыныҥ акчазын база тузаланарга туру. Ӧрӧги адалган ООО-лор бу акчаларды мӧрӧйдӧ туружала, ойноп алгандар. Акча анайда ок бир канча јаан ӱлекерди тургузарга база чыгарылган. Чыгарылган акча Шабалин аймакта балдардыҥ Чаргы јурттагы садигиниҥ, школыныҥ, суу ӧткӱрер јазалыныҥ, Кош-Агаш аймакта Беляши јурттыҥ школыныҥ, Чой аймакта Кара-Кӧпши јурттыҥ суу агызар сетьтериниҥ, балдардыҥ садигиниҥ, культураныҥ туразын тудар проектно-сметный документтериниҥ ӱлекерлерин тургузарына тузаланылар. Бу ӱлекерлер аайынча кезик иштер тӱгенип калган. Је келер ӧйдӧ бӱдӱретен иштер база бар деп айдар керек.
Республиканыҥ 2020-2024 јылдарга јетире тургузылган јонјӱрӱмдик ле экономикалык ӧзӱминиҥ таҥынаҥ программазы аайынча јаҥы ӱлекерлер 2021 јылга база тургузылат. Бу иштерди Алтай Республиканыҥ јурт ээлем аайынча министерствозы ууламјылап апарат.

Азырал белетеери тӱгенип јат

Республиканыҥ крестьян ла фермер ээлемдери, кооперативтери ле таҥынаҥ аргачылары 380, 5 муҥ тын мал кыштадарга белетенет. Мынча кире мал-ашты корон соокту кыштаҥ ӧҥ чыгарарга 177 муҥ тонна азырал белетеп алар некелтелер туруп јат. Быјыл азырал белетееринде ле аш јуунадарында бастыра 1118 трактор, башка-башка бӱдӱмдӱ 18 комбайн тузаланылган. Сенаж белетеерине јалаҥдарга 15 комплекс техника чыгарылган.
Ӧлӧҥ ӧскӱрерине, азырал белетеерине ле аш јуунадарына быјыл ай-кӱн јакшы камаанын јетирген деп айдар керек. Республиканыҥ фермерлери ӧлӧҥ белетеер ишке јаан изӱ айдыҥ башталганында чыккандар. Тургуза ӧйдӧ бу каруулу кампания Турачак, Чой ло Чамал аймактарда тӱгенип калган. Азырал белетеер иштер арткан муниципал тӧзӧлмӧлӧрдӧ учына јууктап келген. Ӱлӱрген айдыҥ сегизинчи кӱнине јетире тергеениҥ товар эдеечилери јаҥыс ла кӧп јылдарга ӧзӧр ӧлӧҥдӧрди 164 муҥ гектар јерде чабып салгандар. Бу ӧйгӧ јетире 268 муҥ тонна ӧлӧҥ, 52 тонна сенаж, 16 тонна силос ло 1,3 тонна салам белетелген.
Јурт ээлемниҥ ишчилери анайда ок аштыҥ культураларын јуундар каруулу кампанияны база тӱгезип јадылар. Ӱлӱрген айдыҥ сегизинчи кӱнине јетире аш 68 гектар јерде согулган ла 11 тонна аш јуунадылып белетелген. Келип јаткан кышты једимдӱ ӧдӱп чыгарга тергеениҥ бойында белетелген азырал јетпестеҥ де айабас. Мындый айалгаларда фермерлер ле аргачылар бӱгӱнги кӱнде коштой јаткан тергеелердеҥ аштыҥ фуражын ла кату азыралды тартарын јеткилдеп јадылар. Ӱлӱрген айдыҥ сегизинчи кӱнине јетире республикага туура јерлердеҥ 7,7 муҥ тонна кату азырал ла аштыҥ 865 тонна фуражы тартылган. Јурт ээлемниҥ ишчилери, алдындагы ла јылдарда чылап ок, быјылгы каштаҥ ӧҥ чыгар деген ижемјилер бар.

Алтай Республиканыҥ јурт ээлем министерствозыныҥ јетирӱ-справказы аайынча белетелген