Алтайдын Чолмоны

Кейде кемјӱ бар эмей

12.10.2021

Сыгын айдыҥ 28-чи кӱнинде «АЧ» газеттиҥ корреспонденти С. К. Танытпасов бӱткӱл бӱкке бичимелиниҥ бажында карарткан таныктарла «ончо jасактар ортодо кӧрӱ болзо, эҥ ле тузаланбай тургандардыҥ тоозына кыйалтазы jогынаҥ «Алтай Респбуликада јуртаган калыктардыҥ тилдери керегинде» јасак кирери јарт» деп бичийт. Јасак бӱткӱлинче эмес, оныҥ алтай тилди эл-тергеелик эткен тизимдери.

Јок туру, как куру сӧс ол. Карын да јаан суруда јасак бу болбой, анчада ла оныҥ алтай тилге бийик учур берген тизимдери. Бу јасакка тайанган учуралдар сӱрекей кӧп. Оны ачып, јилбиркеп турганы тоозыла арткан јасактарды билдирлӱ акалап јат. Бӱтпей турган болзо, газет ондый кӧрӱни не ӧткӱрбеди, ого јӱк кычыраачылары ортодо? Бодоп белгелебей.
Тилле колбулу кандый да куучын болзо, айдадыс не: алтай тил тегин тил эмес, ол – эл-тергеелик тил!
Республика јаҥы тӧзӧлип турарда, алтай тилге бийик статус берери јанынаҥ блааш-тартыжулар тыҥ болгон. Мен ол керегинде сессияныҥ стенограммазынаҥ алынган ӱзӱктерди газетке канча катап салгам. Ондо керек дезе СССР-дыҥ Ӱстиги Совединиҥ депутады В. Ерелина суверенитеттиҥ декларациязын јарадар, ол ок ӧйдӧ алтай тил ишмекчи эмес, орус тилле кожо эл-тергеелик болзын деп айткан сӧстӧри база бар.
Бодозоор до: республика ла алтай тил теҥ-тай кӧрӱлген! Ол керек 1990 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 25-чи кӱнинде албаты депутаттардыҥ Горно-Алтайсктагы облсовединиҥ ӱчинчи сессиязында болгон. Чынынча болзо, республиканыҥ тӧзӧлгӧн кӱни ол.
Республиканыҥ Ӱстиги Совединде эҥ озо белетеген јасактардыҥ бирӱзи тил керегинде јасак. Ӱлекерин озолондыра газеттерге салганыс. Оны белетеген комитеттиҥ адынаҥ сессияда јетирӱ эткем. База ла атаркаштыҥ бажында ол тарый ӧтпӧй калган. Јӱк 1993 јылдыҥ тулаан айыныҥ ӱчинчи кӱнинде јарадылган. Кӧп саба ӱндерле ӧдӧ дӧ берген болзо, оны кайра јандырып, база такыптаҥ ӱнберишке тургуссын деп, бир депутат база албаданган.
Јасактыҥ эҥ ле учурлузы – алтай тил эл-тергеелик статус алынганы. Арткандарын кийнинде кӧрӧрис деп айдышкандар. Андый да болзо, бу јасакта эмди де он јылдарга бӱдӱретен керектер темдектелип калган. Кийнинде бу јасакка ал-камык тӱзедӱлер кийдирилген. Кереги јок јасак болзо, ого андый ајару болбос эди. Калганчы кожулталар тилдердиҥ статузын карын јабызадып салган деп бодойдым. Темдектезе, тилдер республиканыҥ эмес, а республикада болуп калган. Чала калай, чикезинче эмес.
Текши алза, јасак ол не болотон? Оныҥ тӧзӧлгӧзи – јараар эмезе јарабас деп айдылганы. Кажы ла јасактыҥ учуры андый. Конституцияны да алза, база андый. Бу јасакла алтай тилге јайым берилген. Јасак аайынча алтай тилди корыыр аҥылу программалар белетелет. Оныҥ тизимдериниҥ некелтезиле јолдордо темдектер тӱзедилет ле оноҥ до ӧскӧ керектер ӧткӱрилет. Јасактыҥ ончо тизимдерин тоолобойын.
Јасакта не јарабай турганын тӱзедип, не јетпезин кошмоктоп јазагар деп, тилдиҥ сурактары учун каруулу комитеттиҥ јааны болгон Николай Туденевке канча катап баштангам. Керек болзо, јасактыҥ чыдузын токтодоло, чек јаҥыдаҥ бичигер.
…Болор, ол јанынаҥ кӧп айдынбайын. Оноҥ башка актанып туру дежер. Бурулу кижи актанар, меге мында јажырар неме јок. Јуук кӱндерде тилдиҥ јасагы канай белетелген, ондо турушкан улусты адап таҥынаҥ бичийин.
Автор «Алтай Респбуликаныҥ башкарузында ла Эл Курултайында алтай государственный тилле кандый бир окылу керек-јарак ӧткӱрилгенин укпадыс, кӧрбӧдис, кычырбадыс…» деп бичийт. Ол база тӧгӱн сӧс. Быјыл тулаан айдыҥ учында башкаруныҥ Јаан залында эл учурлу алтай тил бистиҥ тергееде канай тузаланып турганына учурлалган конференция ӧткӧн. Оны баштаган кижи Госдуманыҥ депутады Иван Белеков пленарный јуунда бойыныҥ докладын бажынаҥ ала учына јетире алтайлап кычырды. Мен бойымныҥ куучынымды база алтайлап айттым. Алтай тилге учурлалган јуундарды алтайлап ӧткӱрбезес, туза бачым болбос деп темдектегем. Айткан сӧзим ол ло бойы бу газетте салынган. Оны канай укпаачы, кӧрбӧӧчи болотон? Ол конференцияда филология билимдердиҥ докторы Тамара Садалова ла ӧскӧлӧри де алтайлап јайым куучындагылады.
Конференцияныҥ чечимине Алтай тилдиҥ кӱнин алтай тилге бийик учур берген јасак јарадылган тулаан айдыҥ ӱчинчи кӱнинде ӧткӱрер деп шӱӱлте эдилген. Бу јасак тилистиҥ ӧзӱмине тыҥ тебӱ берген деп айдылган. Анчада ла алтай тил эл-тергеелик статусту болгоны. Тилди алзабыс, ого тӱҥдештирер ӧскӧ јаан керектер эм тургуза јок. Алтай тилдиҥ кӱнин сӱӱген поэдистиҥ чыккан кӱниле колбогоны чала эби јок деп бодойдым. Айса болзо, јастырадым? Ол кӱнде поэттиҥ чӱмдемелдерине ајару этсе, тилдиҥ ӧҥзӱре сурактары тууразында артып калар. Ары да эмес, бери де эмес. Тилдиҥ сурактары дезе кӧп: ӱредӱнеҥ ала делопроизводствого јетире. Олордыҥ аайына чыгарга кӱч, ары ла ӱлгерлер кычырза торт. Ээчий-теечий бир ӱлгерди ӱзӱктеп кычырганын угарга јакшы. Је јарлу поэттер бисте кӧп. Тилисти билдирлӱ байыткан, сӧстиҥ чындык реформаторы болгон Шатра Шатиновтыҥ ӱлгерлерин база кычырар керек…
Эл Курултайдыҥ сессиязында Алтай Республиканыҥ прокуроры болгон Николай Мылицын бир катап алтайлап куучын айтты. Ол алтай тилди тооп турганын кӧргӱзерге сананган ошкош. Оны «алтайлаба!» деп кем де токтотподы. Кандый тилле куучындайтаны кижиниҥ бойынаҥ камаанду. Ол јанынаҥ ээжилер тил керегинде јасакта чокым бичилген.
Алтай тилдиҥ јасагын бурулайтаны газетте бу бир учурал эмес, онызы чек јаҥжыгарга јетти. Сыгын айдыҥ 14-чи кӱнинде Эмина Кудачина узун колонкада фотојуруктар салды. Анда башка-башка вывескалар јуулган. База ла тилдиҥ јасагы толо бӱтпейт дийт. Је нези јастыра, айтпай јат. Анда тузаланган терминдер јарабай турган болзо, чынынча канай болотонын бичизер. Слердиҥ чӱмдӱ сӧзӧрди бис база кайкап кӧрӧргӧ кӱӱнзейдис.
«Кӧмзӧ» — ол «фонд» дегени. Талдама берилтелерди база такып јарлаарга, радионыҥ кӧмзӧзинеҥ аладыс. «Јарак» дезе орустап «служба». Бу ла ӧскӧ дӧ сӧстӧрди Борис Кортин сӧзликтердеҥ казынып, таап берген. Ол сӧс окылу документтерге кирип калды. А «учреждение» деп сӧстиҥ тазылы «тӧзӧм» ине. Оны угарга эптӱ, учуры јарт.
Качаҥы јастыраларды ӱзе тӱзедер керек. Айса болзо, газетке салала, ол организацияларга самара ийер. Јасак аайынча редакцияга каруузын, кандый да јамылу болзо, кыйалтазы јогынаҥ јети кӱнниҥ туркунына јандырар учурлу.
Качан да Оҥдой аймактыҥ администрациязыныҥ керектер башкараачызы Анатолий Атаров калага ончо бар муниципал тӧзӧлмӧлӧрдиҥ ады-јолын бичиген узун списокту келген. Алтайлап канай адаза эптӱ болорын јӧптӧгӧнис. Оноҥ ол вывескаларды бир јерде јазаткан, бир аай болзын деп – таныктары, ӧҥи. Ӧскӧ дӧ аймактарга шак анай эдер керек не.
Мениҥ аҥылап алган бичимелдердиҥ авторлоры бичижи курч улус. Олор албатызы учун јалтанбай айдынып билер. Је недеҥ де улам тилдиҥ јасагы керегинде бичигенде, оок-тобыр темдектерге кӧчӧ бергилейт. Ол јасакты, оныҥ адалгы кӱрее керегинде тизимине кубулталарды мен бойым белетегем. Слер ол кӱрее парламенттеҥ башкаруга, оноҥ ойто келгенин тоолоп јадыгар. А нениҥ учун анай эдилгенин билбезер. Башка статьяда онызын јазап јартап берерим.
Алтай тилдиҥ айалгазыла јилбиркеген болзо, оны ончо јанынаҥ ширтейтен. Алтаистиканыҥ билим-шиҥжӱлик институдыныҥ ишчилери јылдыҥ ла аймактар сайын јол-јорыкка јӱргилейт. Олор анкетирование ӧткӱрип, алтай тилдиҥ айалгазын шиҥдейдилер. Бу ла јуук кӱндерде бир канча билимчилер ӱч аймакты айланып келдилер. Тил јанынаҥ мониторинг ӧткӱрилген: канча кире улус тӧрӧл тилин јакшы билер, канчазы јӱк эрмектежер аргалу эмезе тилин чек билбес деп чокымдагылайт. Јажыла, јуртаган јерлериле ылгаштырып, таблицалар тургузат, схемалар јуралат. Бат, олордыҥ иштерине тайанып, јараштыра бичизе, кычыраачыга солун болор эди.
Бу кӱндерде Эл Курултайда Наталья Екеева башкарган нацполитика аайынча комитет алтай тилдиҥ программазы канайда бӱдӱп турганын кӧрди. Депутаттарга ӱредӱликте айалганы, алтай тилге јӧмӧлтӧлӱ акча-манаттыҥ кемин некеп алдырткандар. Оны эл-јонго база јарлаар керек. Кем канча акча алган, неге тузаланган. Кезик улус молјузын ӧйинде бӱдӱрбейт. Онызын иле-јартына база чыгарар керек.
Чорос-Гуркинниҥ кереези ачыларда, ол улу кижиниҥ алтай јерин алкап айткан сӧстӧри экијандай орустап ла алтайлап бичилген. Алтайлап, је кандый эди, «ҥ» таныктыҥ ордына «нг» деп бичилген эмтир. Кереести јарандырар иштерди башкарып турган культураныҥ министриниҥ ордынчызы Сергей Мундусовко баштандым: «Калак-кокый, капшай тӱзедигер». Јамылу кижи: «Эмди ле ойто јаҥыдаҥ јазаттырарым!» – деген. Је бичилме ол ло бойы артып калды.
База бир комыдалду куучындарыс јурттардыҥ, јерлердиҥ ады керегинде. Кӧп авторлордыҥ сӱӱген темазы ол. Је канчазын калактап јӱрерис?
Эл Курултайдыҥ јӧбиле ончо јурттардыҥ, јолой кечкен суулардыҥ ла суучактардыҥ, ашкан ажулардыҥ ады јаҥыдаҥ јӧптӧлгӧн. Учураган јастырыштар ӱзези тӱзедилген. Туку качан – билим, ӱредӱ, культура ла элбек јетирӱлер эдер эп-аргалар учун каруулу комитетти Вячеслав Уханов башкарар тушта. Амырын билбес депутат ол ӧҥзӱре сурактыҥ аайына чыккан. Ол бисти јууп, канча катап јуундабады деер! Вячеслав Николаевичтиҥ шылтузында бу јаан керек бӱткен деп база такып айдадым.
Озо баштап јетирӱлик-аналитика бӧлӱктиҥ јааны Байрам Чурпанов ишчилериле кожо аймактар сайын јорыктап, јолдо учураган эмеш ле алаҥзулу бичилмелерди фотојурукка соккон. Командировкага атанган депутаттарга база андый јакару болгон. Јуулган материалдар бӱткӱл альбомго салынган. Оны бис шиҥдеп, јолдордыҥ башка-башка ууламјылары аайынча јаҥыдаҥ бичигенис. «Автојол» башкартуда ончозын бир уунда солыыр арга јок, будук сӱрекей баалу, оныҥ учун эскирген сайын солынар деп бӱдӱмјиледилер.
Эмди Шабалин эмес – Шибилик аймак, Кош-Агаш – Кӧжӧӧ-Агаш ла оноҥ ӧскӧлӧри јаҥыдаҥ бичилер учурлу. Јӧпти јарадардаҥ озо, ончозын газетте эки катап јарлаганыс. Мен канча катап кычыраачыларга јайналганду баштангам: нези јарабайт – эмди ле бичигер, телефон согуп айдыгар, оноҥ орой болор. Кем де каруузын јандырбады. Унчукпаганы — јӧпсингениниҥ темдеги.
Јаҥы терминдерди шӱӱжер тушта база ла андый айалга болгон. Ӱлекерин газетке јарлаганыс. Кем де удурлашпаган. Је эмди ол ло Семен Танытпасов «тап-эрик» оҥдомолдыҥ бир сӧзин артыргызар, экинчизин айрыыр деп айдат. Арай астыккан деп айдарым. Туку јуу-чактыҥ ӧйинде терминком канай эрчимдӱ иштегенин эске алынат. Ол тушта андый камыс алтай литературалык тилди байыдатан амадула тудулган. Бичиичилер ас, јокко јуук болгон. Эмди сӧсти окылу јӧптӧп алала, албан-кӱчле чӱмдемел бичиктердиҥ тилине кийдирер сурак турбай јат.
Эл Курултайдагы (орустап «при Госсобрании») адалгы кӱрее јӱк окылу эрмек-куучынга керектӱ тап-эрик (правовой) терминдерле иштейт. Кыскарта айтса, јасактар тилиниҥ лексиказыла.
Керек болзо, редакцияныҥ бойында андый кӱрее тӧзӧп алыгар, тузалу болор. Ондо газетке келген бичимелдердиҥ сӧстӧри шӱӱжилер. Сӱрекей јилбилӱ куучындар ӧдӧр, авторский сӧстӧр база ајаруда болор.
Озолондыра айдып салайын: эл-јондык кӱрееде кем де акча албай јат. Оныҥ ижинде улус бойыныҥ акту кӱӱниле туружып јадылар. Адалгы кӱреени Эл Курултайдыҥ председатели башкарат, ордынчызы нацполитика аайынча комитеттиҥ јааны, меге качызыныҥ молјулары салынган. Кем кӱрееге кирип, оныҥ ижинде туружарга турган – келгилезин, эжик ачык. Је ол ӱзе эл-јондык иш деп база такып јартап јадым.
Чын, баштап тарый биске јасактарга керектӱ бир уунда кӧп терминдер јарадарга келишкен. Текши тооло 89 јаҥы сӧс кожулган. Кезиги тилиске элбеде шӱӱлбей кирген деп айдарым. Оныҥ бажында газеттиҥ кычыраачылары ол сӧстӧрди аайлабай турганын јолду угускан. Анай эдерге јарабас, кажы ла сӧс тилиске озо темигип калзын. Айса болзо, оныҥ ордына оноҥ эптӱ, јарт ла јараш сӧс табылар. Јаҥы сӧстӧрди депутаттар ажыра јӧптӧйтӧнинде тутак болбойт.
Бу кӱндерде адалгы кӱреениҥ јуунында бир кезек сӧстӧр шӱӱжилер. Ол тоодо «тӧргӧӧ». Мен бодозом, Эл Курултайда Тӧрги эмес Тӧргӧӧ болзо артык. Оноҥ јаҥыскандыра кӧп балдар чыдаткан адаларга тӧжине тагатан медальды канай адаары јанынаҥ сурак турат. Ол кайрал орустап «Отцовская слава», оны «Адалык мак» деп кӧчӱрип берген болгом. Је комитеттиҥ јуунынада бир депутат оны јаратпаган, чынынча «Аданыҥ магы» болотон учурлу деген. Оныҥ аайына адалгы кӱрее чыгатан туру. Јуукта телеберилтедеҥ «Алтай Республиканыҥ Москвадагы турчылыгы» деп бичилме кӧрдим. Бис јасакчы ла бӱдӱреечи јаҥла колбулу бастыра не барын адалгы кӱрееде јӧптӧп салганыс. Нениҥ улам «элчилик» «турчылык» боло бергени кайкамчылу.
«Кейде кемјӱ бар эмес» деп кеп сӧс бар. Нени ле айтсаҥ, бойыҥда дегени болбайсын. Је окылу сферада кажы ла сӧс кемјӱлӱ болотон јаҥду.
Алтай тилдӱ газетте јаҥы сӧстӧргӧ учурлалган рубрика ачып алактар. Ол тилисти тереҥжиде билерге, оны байыдарга болушту болор. Ондо озо ло баштап ундылып бараткан сӧстӧрди орныктырар керек деп бодойдым. Кезик јараш сӧстӧрдиҥ учурын билбейдис, олор тилисте ас учурайт. Ол ло алтай баатырлар керегинде чӧрчӧктӧрдӧ бар сӧстӧрди алактар. Анда кандый сӧстӧр учурабай јат!
…Суучактар биригип, јаан агын боло берет. Тил база андый ок. Диалекттердеҥ сӧстӧр текши алтай тилге кирип, оны ӧҥжидер.
Јуукта «Јаан Алтайдыҥ тӱрк-монгол телекейи» деп экинчи алтаистикалык форум ӧтти. Мен бодозом, Алтайдыҥ јааны да, кичӱзи де јок. Бистиҥ калыкта ол эки телекей јажына биригип калган – тӱӱкизиле, тилиле, јаҥыла. Оныҥ учун биске тилисти байыдарга тайанатан тилдер сӱрекей кӧп деп айдарым.
Кажы ла тил ӧйлӧ кожо кезикте кунурап калар, је оноҥ ойто јаранып ӧзӧ берер аргалу.

Владимир ТОРБОКОВ