Алтайдын Чолмоны

Тӧс ууламјы – малдыҥ угын јарандырары ла кыралардыҥ тӱжӱмин бийиктедери

15.10.2021

Газедистиҥ айылчызы – республиканыҥ депутады, Эл Курултайдыҥ аграрный политика аайынча комитединиҥ председатели Рустам Байдалаков. Јурт ээлемниҥ ишчилериниҥ байрамыла колбой ӧткӱрген эрмек-куучында Алтай Республиканыҥ јурт ээлеминиҥ бӱгӱнги айалгазы керегинде айдылат.

— Рустам Николаевич, Јурт ээлемниҥ ле перерабатывающий промышленностьтыҥ кӱниле уткуп, јасакчы јаҥда јурт јаткандар ла јурт ээлем учун ижигер једимдӱ, јеҥӱлӱ болзын деп кӱӱнзейдим! Сураарга турганым отрасльдыҥ бӱгӱнги айалгазы керегинде?
— Уткуулаар учун јаан быйан, чынын айтса, јурт ээлемниҥ байрамы бастыра республиканыҥ байрамы ине. Россия Федерацияда јериниҥ де кемиле, улузыныҥ да тоозыла эҥ јуртээлемдик тергее болуп турганысты билбес улус јок болбой. 2021 јылды алар болзобыс, јурт ээлемге эмди тургуза кем јок јыл болуп јат. Калганчы јылдарда эмезе кӱйгек, эмезе ӧткӱре јааштар болуп, мал-ашка ӧлӧҥ-чӧп кирелӱ эдилетен болгон. Быјыл республикабыстыҥ кажы ла талазыныҥ улузы «ӧлӧҥ чыкпас болуп калган јерлердеҥ ӧлӧҥ чыкты» деп сӱӱнгилеп, мал-ажына кыжыла јиир курсак арбынду белетелген деп јетиредилер. Мал-аштыҥ тоозы кажы ла јыл кӧптӧп јат, оныҥ учун мынаҥ ары мал кабырар ла ӧлӧҥ эдер јерлер там ла тапчы болуп барары јарт. Оныҥ учун бу курч сурактарды чечер иштерди эрчимдӱ апарарга кичеенедис.
— Бу иштер аайынча чокум темдектер, тоолор айдып ийген болзогор?
— Мында эҥ ле озо малдыҥ угын јарандырары ла отур-
гыскан культуралардыҥ тӱжӱмин бийиктедери болуп јат. Мындый сурактарды кӧдӱреринде Россия Федерацияда бистиҥ республика јаҥыскан эмес, Москва, Санкт-Петербург ла Севастополь калалардаҥ башка 82 тергее бары сӱреен јозокту. Москваны олордыҥ кажызы ла кӧжӱӱрлеп турганы кемге де јажыт эмес. Темдектезе, федерал башкару јӧптӧгӧн «Алтай Республиканыҥ 2020-2024 јылдарга социально-экономикалык ӧзӱминиҥ таҥынаҥ программазында» мал-аштыҥ угын јарандырарына ла ӧлӧҥ ӧскӱрер јерлерди сугарарына билдирлӱ акча салынган. Бисте кажы ла фермерге кажы ла гектар кырадаҥ канча ла кире кӧп ӧлӧҥ лӧ кажы ла тын малдаҥ канча ла кире кӧп эт, сӱт аларын ла бу иште государстводоҥ кандый јӧмӧлтӧ-болуш алар аргалар барын јазап сананар, шӱӱр ле јӱрӱмге кийдирер ӧй келген.
Малдыҥ одорлорын элбедер амадула федерал јасактарга, чокумдап айса, Агаштыҥ ла Јердиҥ кодекстерине «отгонное животноводство» деген оҥдомол кийдирери аайынча турулталу иштедис.
— Мал-ажыстыҥ тоозы чаазында ла јӱрӱмде эмеш башка болуп калгандары учун республиканыҥ фермерлерине берилип турган субсидиялардыҥ кеми астаган деп уккам, чын ба?
— Чын, субсидиялар эмеш астаган. Је калганчы ӧйдӧ малга чип тургузары эрчимделерде, малдыҥ чын тоозы кӧдӱрилген, кӧптӧгӧн, ајаруга, шиҥжӱге алынган. Оныҥ учун кӧп мал-ашка кӧп субсидиялар керек болуп, федерал субсидиялардыҥ кеми бийиктееринде алаҥзу јок. Субсидиялар јанынаҥ текшилей айдар болзо, агротуризм деген ууламјыла тыҥыда иштеер керек болуп јат.
— Јурт ээлемистиҥ эҥ кирелтелӱ ууламјызы болуп турган аҥ азыраарын алза, анда керектер кандый?
— Азыранты аҥдардыҥ, сыгындардыҥ да, мыйгактардыҥ да тоозы, бастыра ла мал-аштыҥ тоозы чылап, кӧптӧп, ӧзӱп јат. Республикада аҥ азырап турган ээлемдердиҥ текши тоозы 60, олордыҥ 8-зи укту аҥдар ӧскӱрет. Аҥдардыҥ текши тоозы 57 муҥнаҥ ажыра. Быјыл кореецтер олордыҥ продукциязын кем јок баала ӧйинде апаргандары панты, пантокрин кижиниҥ иммунитедин тыҥыдат деген реклама-јар коронавирустыҥ ӧйинде тебӱ алынганын керелейт деп бодойдым. Аҥ азыраар ууламјыда ӱстинеҥ тӧмӧн аҥдардыҥ туберкулезын илелеер уколдорды алдындагы чылап, бир јылдыҥ ичинде бир катап кӱскиде эмес, а эки катап јайдыҥ бажында (бу ӧйдӧ мыйгактар боос, сыгындардыҥ мӱӱзи јымжак болот) ла кӱстиҥ учында тургузары керегинде эмеш јастыралу баштаҥкайлар болордо, бу сурактыҥ аайы-бажына чыгарга, Москвага јетире барарга келишти. Бу суракла јурт ээлемниҥ федерал министерствозыныҥ мал-аш ла ветеринария аайынча департаменттериниҥ јаандары
Дмитрий Владимирович Бутусовло, Мария Викторовна Новиковала јолугып јарташтыбыс.
— Бистиҥ парламент быјыл јайгыда Федерация Совединде иштегенин билерис, ол тушта Слер де јурт ээлемниҥ курч сурактарын кӧдӱрген болбойыгар?
— Эйе, Федерация Совединде јурт ээлемистиҥ ончо курч сурактарын кӧдӱргенибис. Темдектезе, кыштунаҥ ла јайлунаҥ башка јаскыда ла кӱскиде мал кабырар јерлер аайынча сурак «отгонное животноводство» деп адалып, Агаш кӧмзӧниҥ јерлери јурт ээлемчилерге арендага саду јогынаҥ берилери, мелиорацияны элбедериниҥ сурагында кыралардыҥ тӱжӱмин бийиктедерине мелиорациялык системалар јазаган улуска јеҥилтелер эдери, адару ӧскӱрерин јӧмӧӧри, јурт јерлердиҥ комплексный ӧзӱми аайынча программаларга улузыныҥ тоозы ас јурттарды кийдирери керегинде сурактар лапту, быжу тургузылган. Кийнинде Федерация Соведи бу сурактарды бойыныҥ јӧптӧрине кийдирген. Бистиҥ јурттар јанынаҥ айтсабыс, 247 јурттарыстыҥ 11 ле процентинде муҥнаҥ ажыра улус јуртайт, 47 процентинде беш јӱстеҥ ас улус јуртайт. Улузыныҥ тоозы ас болгоныныҥ ӱстине бу јурттарда иштеер улус јетпейт, коммунал инфраструктура јок. Оныҥ учун бу јурттар госпрограммаларга кирзин деп олорго аҥылу ајарулар эдилип, аҥылу аргалар ачылар керек.
— Јурт ээлемге ууламјылалган кандый јасактар белетелет? Келер јылдыҥ бюджедине јурт ээлем кандый кӧргӱзӱлерлӱ салынар?
— Мелиорация керегинде республикан јасак белетейдис. Калганчы ӧйдӧ ол ло Эре-Чуй мелиорацияныҥ тузазын сӱреен јакшы кӧргӱсти. Былтыр Кош-Агаш аймакта ӧлӧҥниҥ баазы, башкыјылдагызына кӧрӧ, ас болгон, быјыл, былтыргызына кӧрӧ, ас болор. Келер ле 2023-2024 јылдардыҥ бюджеди эмди тургуза нулевой кычырышта, оныҥ учун кандый да кӧргӱзелер чокум эмес. Је јурт јаткандарга ла јурт ээлемге чыгарылатан акчаныҥ кеми астабас эмезе ол ло бойы артпас, карын да, кӧдӱрилер деп иженип јадым.
База бир курч суракты айдары, темдектеери ундылып калтыр. Ол бӧрӱ, айу кӧптӧгӧни ле олордыҥ мал-аш тудары тыҥыганы керегинде сурак. Бӧрӱниҥ каршузы улайын болгон, корондоорго јарабас, јаҥыс ла адар, чакпылаар, тузактаар керек. Оныҥ учун бу суракта јуук ӧйдӧ бӧрӱ ӧлтӱрген аҥчыларга тӧлӧлип турган акчаныҥ кемин бийиктедерис, бу акчаны бюджетте адылу темдектеерис. Айу деген аҥ быјыл коркыштанды, кезик аймактардыҥ малчыларына тайгадагы јайлуларынаҥ качып тӱжерге келишкен. Бу суракты сананарыс, шӱӱжерис, кандый да тӱп-шӱӱлтеге келерис. Какай деген аҥ коркышту кӧптӧп, аҥ-куштыҥ балдарын кырар кемине јетире ӧзӱп калганы керегинде комыдалдар бар, какайлар ӧлӧҥ чабар јерлерди јара-быза тӱртӱп турган учуралдар кӧп. Кыскарта айтса, казыр аҥдардаҥ коруланары керегинде сурак курч турат.
— Ачык-јарык куучын-эрмек учун јаан быйан!
— Слерге быйан! Газедисте айдынар арга келижерде, јурт јаткандарды ла јурт ээлемниҥ ишчилерин ле ветерандарын ӧткӧн байрамыла акту кӱӱнимнеҥ уткуп, эткен иштери турулталу, тузалу, болзын, алкы бойлоры су-кадык ла омок-седеҥ јурзин деп кӱӱнзейдим!

Эрмек-куучынды С. Танытпасов ӧткӱрген