Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Оныҥ оморкодузы – атту-чуулу бӧкӧлӧр

22.10.2021

Ӱлӱрген айдыҥ 16-чы кӱнинде Шабалин јуртта Алтай Республиканыҥ нерелӱ тазыктыраачызы, Россия Федерацияныҥ физический культура ла спорт аайынча отличниги Леонид Чильчиновтыҥ учурлу 60 јажына учурлалган кӱрештиҥ маргааны, кӧдӱриҥилӱ эҥир ле аш-курсагы аҥказынаҥ ашкан јыргал ӧткӱрилди.

Грек-рим кӱрешле ӧткӱрилген маргаанда текши тооло кажы ла командада бойлорыныҥ бескелеринде кӱрешкен беш спортчыдаҥ турган Горно-Алтайсктыҥ, Майма, Шабалин, Оҥдой, Кош-Агаш аймактардыҥ беш командазы турушкан. Уулчактардыҥ «стенка на стенку» деген ээжиле ӧткӱрилген маргаанында Шабалин аймактыҥ јуунты командазы (Кирилл Подлесных, Ельдор Матушкин, Глеб Сабашкин, Виктор Семенов, Анатолий Шабунин) сӱреен једимдӱ кӱрежип, Горно-Алтайскты 1:4, Кош-Агашты 2:3, Оҥдойды 0:5, Майманы 0:5 тооло јеҥип, баштапкы јер алган, алтын медальдарла, 20 муҥ салковой сый акчала кайралдаткан. Грек-рим кӱрешле Шабалин аймактыҥ баш тазыктыраачызы Яков Меркетовтыҥ айтканыла, уулчактарга мындый јаан јеҥӱ аларга маргаан тӧрӧл спортзалында ӧткӧни ле тӧрӧӧн (адазындый, карган адазындый) тазыктыраачызына учурлалганы јаан ийде-кӱч берген. Јуунты команданыҥ ӱч спортчызы Чаргы јурттаҥ Яков Степановичтиҥ бойыныҥ ӱренчиктери болзо, бир уулчак Јекјийектеҥ Аржан Яжнаевтиҥ ӱренчиги, экинчизи Шабалиннеҥ Айдар Малчиновтыҥ ла Леонид Чильчиновтыҥ ӱренчиги.
Маргаанда барказы учун «оорып» јӱрген Елизавета Лазаревна Айграшева юбиляр керегинде: «Леонид Борисович бистиҥ биледе эҥ кару кижи, ол мениҥ ӱч уулымды — Сергейди, Александрды ла Юрийди кӱрешке тазыктырды. Олорды Јаан-Чаргыдаҥ экелип, бойыныҥ айлына јатыргызып, тазыктырган. Горно-Алтайскка барып ӱренгендерин, тазыктырынгандарын Сергей Сӱмелеевич Ютанов айлында јатыргыскан. Леонид Борисович балдарла иштеерине ары јанынаҥ јайалталу кижи, ол бойыныҥ јалакайыла, кӱӱнзегиле канча баланы јӱрӱмниҥ јакшы јолына тургускан. Кем де кӱрештиҥ јолыла барып, профессионал спортчы, тазыктыраачы, кем де кӱреште јединген једимдерине тайанып, ийделӱ ле јуучыл службаларда иштейдилер. Уулчактарды бойыныҥ ӧйинде Леонид Борисович кӱрешле јилбиркетпеген, спортко тазыктырбаган, јӱрӱмге ӱретпеген болзо, олор јастыра да јолло, согужып, аракыдап та јӱре бергедий болгондор.
Бӱгӱн бу болуп јаткан маргаанды, эҥирди, јыргалды Леонид Борисовичтиҥ ӱренчиктери баштап ӧткӱрет. Олор тазыктыраачызын адазындый тообогон болзо, не шакпырагылайтан эди» — деп куучындады.
Юбилярдыҥ ӱренчиктериниҥ бирӱзи Борис Могулчин ӱредӱчизи керегинде: «Чын, бис, Леонид Борисовичтиҥ ӱренчиктери, ӱредӱчибистиҥ алтай јылдык тооло јылы кирип ле толо јажы толуп јатканына јуулыжып, бу кӱнди байрам кептӱ ӧткӱрер деп, арга-кӱчис јеткенче албадандыс. Мени Леонид Борисович Шыргайтыдаҥ экелип тазыктырган. Кӱреште, спортто јаан једимдерге јетпеген де болзом, тазыктыраачымныҥ јаан јӱрӱмге, јаан телекейге ууламјылаган јакылталары меге јозок болгон. Ӱредӱчибисте мендий ӱренчиктер канча кире болгондорын айдарга да кӱч ошкош, је олордыҥ ортозында спорттыҥ узы деп ат-нереле 10-ноҥ ажыра, спорттыҥ узына кандидат деп 20-деҥ ажыра кӱрешчи адаткан. Мындый једимдерге јеткен тазыктыраачылар республикада ас» — деп айтты.
Юбилярдыҥ азырап алган уулы Иван «Адамдый кижини јаҥыс ла юбилейинде эмес, кажы ла кӱн адап, айдып, јакшы эткен керектерин тоолоп, угузып, мактап, кӧдӱрип турар керек. Ол јалакай, јылу, јакшы кӱӱндӱ кижи, мени ле Александр акамды билезине алып чыдадып койды. Бис эмди јӱрӱмде јолысты табып, ийделӱ структураларда иштейдис, Леонид Борисович эмес болзо, бистиҥ јолыс кандый болорын кем билер» деп куучындаган.
Леонид Борисовичти мен јакшы билерим. Ол бойыныҥ ижине сӱреен каруулу, улуска ајарулу, тӧжине согунбас, оны эттим, мыны туттым деп мактанбас тазыктыраачы. Оныҥ кожо чыккан карындажы, ак-јарыктаҥ эрте јӱре берген Геннадий Борисович база ондый ок болгон. Байрам кӱн юбилярды бойы керегинде айтсын деп сураарымда, ол: «1984 јылдаҥ бери грек-рим кӱрешле тазыктыраачы болуп иштейдим. Ӱренчиктеримнеҥ спорттыҥ узына эҥ ле озо Виталий Татанаков јеткен, оныҥ кийнинде мындый ат-нерени кӧп уулдар алды. Эҥ бийик једимге Эзен Уланкин јеткен, ол телекейлик первенстводо ӱч катап туружып, эки катап чемпион болды.
Меге бастыра ӱренчиктерим кару. Олордыҥ јаҥыс ла спортто јеткен једимдери учун эмес, биле тӧзӧп, балдарына јакшы ада, тӧрӧлине, албатызына јакшы улус болуп јӱргендериле оморкойдым» — деп айткан.
Юбилярдыҥ окылу биографиязын алзабыс, ады-чуузы Алтай ӧткӧн тазыктыраачы Кош-Агаш аймактыҥ Курай јуртында алмат сӧӧктӱ Борис Николаевич ле тӧӧлӧс сӧӧктӱ Тамара Васильевна Чильчиновтордыҥ билезинде 1961 јылдыҥ сыгын айыныҥ 30-чы кӱнинде чыккан. Ол биледе баштапкы бала болгон, кийнинде биле ӱч уул ла бир кыска кӧптӧгӧн. Ол кичинектеҥ ле ала энезине болужып, карындаштарын алганы јарт. Балдарды сӱӱр, балдарга болужар, јӧмӧжӧр деген санаа-кӱӱн ого, байла, ол тушта салылган. Ада-энези Акташтагы рудникте иштегендер, энези шахтада, адазы шофер болуп.
Леонид 1976 јылда Акташтыҥ орто ӱредӱлӱ школыныҥ 8 клазын божодып, Ийиндеги механизаторлор белетеер училищеге кирген. Ӱч јылдаҥ училищени једимдӱ божодып, Акташтагы јолдор јазаар предприятиеде черӱге барганча тракторист болуп иштеген. Черӱниҥ кийнинде Горно-Алтайский педагогический училищениҥ физкультураныҥ ӱредӱчизин белетеер бӧлӱгине кирген. 1984 јылда ӱредӱзин јеҥӱлӱ божодып, Шабалинде ДЮСШ-да грек-рим кӱрешле тазыктыраачы болуп иштеген.
Текши тооло онноҥ ажыра спорттыҥ узын ла јирмедеҥ ажыра спорттыҥ узыныҥ кандидаттарын белетеген. Айдарда, ол, орто тооло, кажы ла јыл бир спорттыҥ узын эмезе спорттыҥ узына кандидатты белетеген.
Леонид Борисович Чильчиновтыҥ талдама ижи ајару јок артпаган, Шабалин аймак «За заслуги перед Шебалинским районом» знактыҥ III степениле, республика «Алтай Республиканыҥ нерелӱ тазыктыраачы», орооныс «Россия Федерацияныҥ физический культура ла спорт аайынча отличниги» деп ат-нерелерле кайралдагандар.
60 јажы толгон байрамда Алтай Республиканыҥ физический культура ла спорт аайынча комитединиҥ председатели Олег Гурин Быйанду самара табыштырды, аймактыҥ администрациязы «За заслуги перед Шебалинским районом» знактыҥ II степениле кайралдап, сыйга тура тудар јердиҥ сертификадын берди. 37 јылга тазыктырган ӱренчиктери ӱредӱчизине аймактыҥ сыйга берген јерине нени-нени тудуп алзын деп, 250 муҥ салковойдыҥ сертификадын бердилер, алтай кеп-кийим (бӧрӱк, тон, ӧдӱк) кийдирдилер. Леонид Борисовичти юбилейлик јажыла уткыырга республиканда грек-рим кӱрештиҥ јарлу, тоомјылу улузы, кожо кӱрешкен ле иштеген коллегалары келип, акту санааларын, јылу кӱӱндерин айттылар. Онойдо ок юбилярга республиканыҥ јарлу кожоҥчылары Болот Байрышев, Кара Майманов, Роман Саланханов кӱӱлик сыйларын јетирдилер. Алтай крайдыҥ ла Барнаулдыҥ грек-рим кӱреш аайынча федерацияларынаҥ адынаҥ кӱрешчи Сергей Янашкевичтеҥ ле юбилярдыҥ ӱренчиги, грек-рим кӱрешле спорттыҥ узы, алтай кӱрешле республикан маргаандардыҥ јеҥӱчили Айдар Малчинов јараш кожоҥдорын юбилярга база сыйладылар. Уткуулду сӧстӧрин, быйанду алкыштарын, су-кадык, ырыс-кежик ле бастыра бар јакшыны ла јарашты кӱӱнзеген улустыҥ тоозы кӧп болды. Анчада ла Шабалин аймактыҥ јерлештери юбилярга јылу сӧстӧрин кӧп айттылар.
Бир јанынаҥ сананза, Леонид Борисович-тиҥ једимдӱ кӱрешчи, талдама тазыктыраачы болбос аргазы јок болгон. Не дезе, ол, баштапкызында, грек-рим кӱрешле јаҥыс ла Алтайда эмес, текши Россияда да јарлу Курай јуртта чыккан. Грек-рим кӱрешле спорттыҥ бу јуртта чыккан-ӧскӧн устары Мадий Каланаковтоҥ баштайла, Алексей Тадыкинге јетире ондорло тоололот. Экинчизинде, ол алмат сӧӧктӱ. Кебинде алмыстаҥ бӱткен алматтар талдама кӱрешчилер ле тазыктыраачылар болгондорын бастыра Алтай билер: Родион Асканаков, Алексей Тадыкин, Баатыр Бултаев, Ай-Мерген Белешев, Леонид ле Геннадий Чильчиновтор, Геннадий Бачимов ло ӧскӧлӧри де.

С. Танытпасов

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина