Алтайдын Чолмоны

Поэттиҥ ӱни јажына угулар

22.10.2021

Ӱлӱрген айдыҥ 20-чи кӱнинде, тергеебисте Алтай тилдиҥ кӱни элбеде темдектелген. Јаҥжыкканы аайынча бу кӱнде М. В. Чевалковтыҥ адыла адалган эл библиотекада литературалык кычырыштар ӧткӱрилип, алтай поэттердиҥ ӱлгерлерин, прозалык бичимелдерин эске кычырары јанынаҥ республикан конкурс ӧткӱрилген.

Кажы ла јыл Алтай тилдиҥ кӱнине учурлай ӧткӱрилип турган јаан учурлу керектердиҥ тоозына бу кӧрӱ-маргаан кирет ле бойына сӱреен кӧп туружаачылар јууйт. Сӱӱген поэттеристиҥ ӱлгерлерин эске алып маргышкан улустыҥ тоозына быјыл 5-8, 9-11 класстардыҥ балдары, студенттер, јашӧскӱрим ле јаан улус кирдилер. Сцена-тӧрдӧҥ Николай Улагашевтиҥ, Борис Укачинниҥ, Таныспай Шинжинниҥ, Владимир Шатыгинниҥ, Караҥ Кошевтиҥ, Александра Зыкованыҥ, Мария Образцованыҥ, Карлагаш Ельдепованыҥ, Наталья Санинаныҥ, Карыш Кергиловтыҥ, Алексей Тадиновтыҥ, Айгуль Майманованыҥ ӱлгерлери угулганы база тегиндӱ эмес. Быјыл бу авторлордыҥ учурлу јаштары темдектелет. Литературалык конкурстыҥ ачылтазында уткуулду сӧстӧрин јаан јашту бичиичилер Таныспай Боксурович Шинжин, Таукен Тазымаевич Яйтынов айттылар. Сӱрлӱ јараш кожоҥын РФ-тыҥ нерелӱ артисти Кара Майманов сыйлады.
Кӱски јараш бу кӱнде улу алтай поэт, бичиичи, алтай албатыныҥ сӱӱген уулы Лазарь Васильевич Кокышевтиҥ чыкканынаҥ ала 88 јылдыгы болды. Бу ла кӱнде тӧрӧл тилистиҥ кӱни ӧткӱрилген. Оныҥ учун кече алтай јеристе, алтай албатыбыста сӱреен учурлу керектер ӧтти деп айдар керек. Оныҥ да учун литературалык кычырыштарда турушкан улустыҥ, балдардыҥ кӱӱн-табын, ӧкпӧӧриштерин оҥдоорго јараар. Шак бу кӱнде «мен алтай кижи», «тӧрӧл тилим», «кайран јерим» деген кӱӱн-санаалар кӧп улусты бийлеген болор.
Кӧрӱ-маргаанда бастыра республикадаҥ 90-ноҥ ажыра кижи турушкан. Олор юбиляр-авторлордыҥ ӱлгерлерин, прозалык ӱлгерлерин кычырдылар. Туружаачылардыҥ эске кычырыштарын бичиичилер Таныспай Шинжин, Таукен Яйтынов, Мария Образцова, Карыш Кергилов, Айгуль Майманова баалагылады.
Текши уч-турулталарды алар болзо, 5-8 класстыҥ балдары ортодо баштапкы јерди Горно-Алтайскта 8-чи номерлӱ школдыҥ ӱренчиги Дамир Максаров алган. Ол Борис Укачинниҥ «Я – горного кедра колючая ветка» деп ӱлгерин орус тилле кычырган. Бу ӱренчикти алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчизи Елена Владимировна Бадакина белетеген. Экинчи јер республикан лицейдиҥ 8 клазыныҥ ӱренчиги Карина Санинага келишти. Ол Борис Укачинниҥ «Тус» деп ӱлгерин айткан. Ӱчинчи јерде Тансу Абрашева болды. Бу эки баланы кӧрӱге Алтай Республиканыҥ кеендигиниҥ нерелӱ ишчизи Лариза Лебедева белетегенин темдектеер керек.
9-11 класстардыҥ балдарыныҥ ла студенттердиҥ ортодо ӧткӧн кӧрӱде јеҥӱни Аруна Санашева ала койды. Ол ГАГУ-да баштапкы курста ӱренет ле «Сценадагы уска ӱренери» деген јайаандык студияныҥ туружаачызы болот. Аруна Борис Укачиновичтиҥ «Алтай кижиниҥ сӱӱнчилери» деген ӱлгерин бийик кеминде куучындады. Бу бӧлӱк туружаачылардыҥ ортодо экинчи кӱндӱлӱ јер Камлактагы орто ӱредӱлӱ школдыҥ ӱренчиги Алина Жуковага келишкен. Алина ойто ло ок Борис Укачинниҥ «На осеннем рынке» деген ӱлгерин орус тилле айткан. Бу туружаачыны Камлактагы библиотеканыҥ библиотекари Юлия Викторовна Мехова белетегени солун. Ӱчинчи јер Егор Елековко келишкен. Лариза Михайловнаныҥ база бир ӱренчиги, лицеист болгон Егор, ӱлгерчи Алексей Тадиновтыҥ «Люди, спасите меня» деп ӱлгерин кычырды.
Јаан улус ла јашӧскӱрим деп бӧлӱкте јеҥӱни Акјолдогы библиотеканыҥ ишчизи Айжана Яковлевна Мамаева ойноп алды. Ол Борис Укачинниҥ «Кардыҥ ӱни» деп ӱлгерин куучындаган. Экинчи јер Раиса Таныевна Тадышевага келишкен. Раиса Таныевна Кан-Оозы аймактыҥ ветерандарыныҥ Соведин башкарат. Борис Укачинниҥ «Малые народы» деп ӱлгерин ол сӱреен јӱрексиреп кычырды. Ӱчинчи јер республикан лицейде орус тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчизи Надежда Владимировна Корчугановага келишкен. Онойдо ок авторлор аҥылу сыйларды база сыйлагандар.
Литературалык кычырыштардыҥ бастыра туружаачылары ӧкпӧӧрип, јӱрексиреп тургандары, ӱлгерлерди акту кӱӱнинеҥ куучындагандары иле кӧрӱнген. Алтай тилдиҥ кӱни темдектелип јаткан кӱн учурыла, сезимиле башка кӱндий билдиргени база чын. Анчада ла поэт улустыҥ айткан сӧзин, сескен сезимин, кӱӱн-табын ойто такып айдып турарда, бу ла ӧйдӧ башка-башка ӧйдӧ јӱрген, эмди де јӱрӱп турган ӱлгерчи улустыҥ кӱӱни бир кӱӱндий биригип, бир ийдедий сезилди.
Анчада ла Борис Укачинниҥ ӱлгерлери кӧп угулганы база тегиндӱ эмес деп бодоп турум. Ол албатызы, тӧрӧл Алтайыныҥ салымы, тӧрӧл тили учун санааркап, ол керегинде сӱреен кӧп айткан. Кезем де айтканы кӧп. Анчада ла бӱгӱнги кӱнде бу сурактар бистиҥ јоныстыҥ алдында курч туруп јат. Балдар, јашӧскӱрим бичиичиниҥ поэзиязын ла прозазын сӱӱп ле тооп турганы иле кӧрӱнди. «Мой Алтай», «Богат и славен мой Алтай», «Я — горного кедра колючая ветка», «На осеннем рынке», «Встрепенитесь честные сердца», «Кижи», «Алтай кижиниҥ сӱӱнчилери», «Ӧлтӱрген болзом тороны» (ӱзӱк) деп ле оноҥ ӧскӧ ӱлгерлерин кӧп балдар орустап та, алтайлап та айттылар. Карыш Кергиловтыҥ «Ойто ло кӱс», «Тӱҥӱр», Мария Образцованыҥ «Вы для меня недосягаемы», Ӧлӧштӧй Тадиновтыҥ «Монолог горного ветра», «Люди спасите меня», «Чага байрам», Александра Зыкованыҥ «Любовь моя, Горно-Алтайск», Караҥ Кошевтиҥ «Ак турлуларла», Карлагаш Ельдепованыҥ «Кӱс айланат», «Энделбе», Айгуль Майманованыҥ «Кару јериме јанып келгемде», «Мен мында туулгам», Таукен Яйтыновтыҥ «Алкышту айдыныш» деген ӱлгерлери кӧп угулган.
Поэт кажы да ӧйдӧ јӱрген болзо, оныҥ јӱрегинеҥ чыккан сӧстӧри јажына артып калар деп айдылганы чын болор. Поэттиҥ бойыныҥ алдында тургускан сурактары албатызыныҥ алдында турган сурактарла тӱҥей болуп, кӱӱн-табы, сезими, тӱп-шӱӱлтези кажы да ӧйдӧ эскирбес, тирӱ артар, оныҥ айдып койгон сӧзинде угулар.
Кычырыштардыҥ туружаачылары, балдар башка-башка ӱнле, тилле ӱлгерчилердиҥ сӧзин чыгара айдарда, бу сӧстӧрдиҥ авторлорыныҥ сӱр-кеберлери, кылык-јаҥы иле сезилгенин канайда темдектебес. Анчада ла классиктердиҥ ич-кӱӱндик сезими, бу сезиминиҥ кӱчтӱзи иле кӧрӱнген.
Јылдар јылыжып, учуртып барып ла јат. Онјылдыктар да уча берет. Је алтай поэттердиҥ бойыныҥ ӧйинде алдында турган сурактары ла бу сурактар аайынча айткан шӱӱлтелери эмдиге курч болуп артканча. Мындый болгонын бу кӧрӱде угулган ӱлгерлердеҥ база катап кӧрӱнди. Алтай тилис, алтай јерис, тӧрӧл албатыбыс, ар-бӱткенис, кижи, салым, ӧштӧжӱ, јаман кылык, кӱйӱнчек, кинчек, ӧрӧ ӧзӧри, ырыс, бала-барка — бу сурактар Поэттиҥ алдында јаантайын турган, турар да. Јебрен ӧйдӧҥ бейин Сӧслӧ иштеер деп берилген салымду улус, ойгор шӱӱлтеечилер бойыныҥ Сӧзин айткан, эмди де айдар. Бу сӧстӧр бӱгӱнги ле келер ӧйдиҥ ӱлгерчилерине база келижип јат.
Республикан эл библиотеканыҥ ишчилерине јаан быйанды айдар керек. Јылдаҥ јылга краевед-литературалык кычырыштардыҥ кеми там ла бийиктеп, тергеелик кеминеҥ ажа берди. Балдар, јашӧскӱрим ле јаан улус ортодо алтай тилге, поэзияга, Сӧскӧ јилбӱӱ ӧчпӧзин база катап кӧрдис.

А. Майманова