Алтайдын Чолмоны

Шиҥделбеген тӱймеен

22.10.2021

1916 јылда, туй ла 105 јыл кайра, Алтайда Российский империяныҥ јаҥына удура тӱймеен болгоны ойто ло айдылбай, угузылбай, кӧргӱзилбей, ундулып калды. Алтайдыҥ тӱӱкизин алдынаҥ бойы шиҥдеп турган Александр Санович Тадыжеков алты јыл кайра ол тӱймеен элбеде не айдылбай турганын «Алтайдыҥ тӱӱкичилери, шиҥжӱчилери республиканыҥ бӱгӱнги Кош-Агаш, Кан-Оозы, Кӧксуу-Оозы, Оҥдой аймактарыныҥ улузы 1916 jылда инородецтерди Баштапкы телекейлик jууга аларына удурлашкандарын лапту шиҥдебегендер. Оныҥ учун бис ол ӧйдӧ болгон керектерди jакшы билбезибис. Билерис jӱк ле Л.П. Потаповтыҥ кезектей бичигени ле 1916 jылда болгон керектерди jербойында шиҥдеген этнограф А.Г. Данилинниҥ бичигени. Реквизициянаҥ кыйыжарга Моҥол jери jаар кача берген телеҥиттерди ле казахтарды каанныҥ черӱзи канайда истегендерин шиҥдеерге кӧп билимчилер тидинбегендер, эмди де тидинбейдилер, нениҥ учун дезе национальный сурак кӧдӱрип турган деп буруладарынаҥ jалтанадылар» деп јартаган эди.
1916 јылда Российский империяда болгон тӱймеенди, инородецтердиҥ јайымы учун тартыжузын јалбышла, отло, ӧртлӧ тӱҥейлезебис, оны камыскан чедирген деп, Николай II императордыҥ кичӱ изӱ айдыҥ 8-чи кӱнинде чыгарган «О мобилизации инородческого населения Астраханской губернии, Сибири и Средней Азии для работ по устройству оборонительных сооружений в районе действующей армии» деп адалган јарлыгын адаар керек. Ол тушта Российский империяда великоросстор – имперский албаты, малоросстор (украинецтер) ло беларустар ук-тукумыла славяндар ла кудай јаҥыла православныйлар болгондоры учун – карындаш албатылар, арткан славян ла православный эмес албатылар инородецтер болгондор. Империяныҥ албатылар аайынча политиказыныҥ тӧс ууламјызы инородец албатыларды православиеге кийдирери ле орустар эдип кайлыктадары болгон. Оныҥ учун Сибирьде ле Орто Азияда русификацияныҥ ла ассимиляцияныҥ бажында Орус православный серкпе ле тӧс Россиядаҥ кӧчӱрилген крестьяндар тургандар. Николай II императордыҥ инородецтерди Баштапкы телекейлик јууга алары керегинде јарлыгы шак ол абыстарга ла кӧчкӱндерге кыртыжы курып калган албатыларды там кӱйбӱреткен.
А. С. Тадыжеков «Тӱӱкини јамандаарга эмезе бӱгӱнги ӧйгӧ келиштире бичиирге јарабас» деп адалган бичимелинде императордыҥ 1916 јылдыҥ кичӱ изӱ айыныҥ 8-чи кӱнинде чыгарган јарлыгы Алтайга Российский империяныҥ ич бойындагы керектер аайынча министриниҥ Томский губернаторго ийген телеграммазында «баштапкызында, бродячийлердеҥ башка империяныҥ ончо инородецтери jуу-согушта туружып турган черӱниҥ тылында jӧмӧлтӧ-болушту иштер ӧткӱрерге алылар; экинчизинде, реквизиционный эп-сӱмеле jуулатан призывка 1897 jылдаҥ ала 1885 jылга jетире чыккан инородецтер алынар, jаштарыла 19 jаштаҥ ала 31 jашка jетире эр улус; ӱчинчизинде, инородецтердиҥ jамылуларына, кӱндӱлӱ ле тоомjылу улустарына ӧрӧги тоологон инородецтерди император черӱни jӧмӧӧрине ле тылда иштер ӧткӱрерине казнанаҥ ишjал ла аш-курсак чыгымдаар молjулу алынганын jартаар; тӧртинчизинде, учреждениелердиҥ ле предприятиелердиҥ администрацияларында ишмекчи-инородецтердиҥ ады-jолдоры бичилген списоктор болор керек; бежинчизинде, инородецтерге су-кадыгы аайынча олор иш эдер аргалу ба эмезе арга jок по болгондорын ла jугуш ооруларла оорып тургандарын шиҥдеерине эмчилик болуш jетирилер» деп бичилгенин темдектейт.
Императордыҥ jарлыгыла черӱниҥ jуучыл тылындагы иштерге алтайлар ла казахтар баштапкы ла катап кычырылып jаткан. Оноҥ озо олор jуучыл службага качан да кычырылбаган болгон. Оныҥ учун кенейте келген јарлык олорды тыҥ шакпыраткан. Бийсктеги уездный исправник Томский губернаторго алтай-инородецтердиҥ jуучыл тылдагы иштерге алдырткан реквизиционный призыв керегинде санаа-шӱӱлтелерин jажытту jетирерин сыгын айда баштаган. Оныҥ jажытту рапортторында «инородец албаты-jон ортодо, чокымдай алса, Кош-Агашты ла кыйуны jакалай jуртаган киргиз (казах) ла телеҥит уктулар ортодо. Булар уездтиҥ эҥ тӱндӱк аймагында, Моҥолдыҥ кыйузына jетире jуртагылап, мал-аш туткылайт, аҥдагылайт ла кузуктагылайт. Ондогы инородец албаты-jон ончозына jуугы бичик билбес ле укмал, кӧп уктар санаа-укаазыныҥ кемиле jарымдай jерлик ле культура бир де кӧрбӧгӧн. Олор бойлорыныҥ кырларынаҥ ла одорлорынаҥ ӧскӧ нени де кӧрбӧгӧн лӧ билбес улус. Олорды кычырып jаткан черӱниҥ jуучыл тылында иштеери аайынча олор нени де билбес. Оныҥ учун мындый призыв jарлалганын олор серемjилӱ угуп, Алтайынаҥ ыраагылаза, олорло не болоры керегинде санааркайдылар. Jуу-чактыҥ уур-кӱчтери олорго эмдиге jеткелек, олор jуу-чакла колбулу шыраны эмди тургуза кӧрбӧгӧндӧр. Кӧп инородецтер jуулыжатан пункттарга ич кийим jок, коомой кийимдӱ ле ӧдӱктӱ келедилер. Кышкы кийим керегинде айтпай да jадым (некей 20 салковой, пыйма 10 салковой ло бӧрӱк 2 салковой, бастыразын коштырза, 32 салковой болот). Кӧп инородецтер, кезик jерлерде бӱткӱл jурт jаҥдарга черӱниҥ jуучыл тылында иштеерине барбазыбыс, медкӧрӱ ӧтпӧзибис деп угускандар. Моҥолло кыйуда jаткан кыргызтар Моҥол jаар бойлорыныҥ ла улузыныҥ мал-ажын блаап туруп качкылагандар» деп бичилгендери бар.
Моҥол jаар качкан казахтар ла телеҥиттер кийнинде императорго прошение бичигилеп, айылдаш ороон jаар ырбагандарыныҥ шылтагын «jууныҥ тылындагы иштерге кенетейин призыв болуп, бистиҥ эҥ ле мал кабырып турган эрлерис тургуза ла атанар учурлу болордо, бастыра мал кары jажы jеткен каргандардыҥ колында эмезе чек кабыру jок артып каларга jастаган. Мындый айалга албаты-jонды мал jок арттырып койор аргалу учун Моҥол jаар качарга келишкен» деп jартагандар. Моҥол jерине Киргизский волостьтоҥ 189 биле казах ла Кош-Агачский волостьтоҥ 110 биледеҥ ажыра телеҥиттер качкандар. Качыш jаан изӱ айда да улалган. Качкындар бойлорыла кожо 40 000 салковойго турар 1080 тын мал апаргандар.
Тӱймеген алтайларды јымжадарга ла Моҥол jаар кача берген казахтарды ла телеҥиттерди jандырарга ичкери jердеҥ казачий отряд аткарылган болгон. Казактар тӱймеенчилерди ӧткӱре кату кезеткилеерде, Бийсктиҥ исправнигине Томский губернаторго ол јанынаҥ телеграмма да аткарарга келишкен. Алтай духовный миссия бу учуралда бойын канайда тудунганын А.С. Тадыжеков «Ол ӧйдӧ Эре-Чуйда буркан jаҥы кам jаҥга алдыртып ийген ӧй болгон. Jе jарлыктар да, камдар да реквизиционный мобилизацияга удура теҥ-тай турушкандар. Јаан изӱ айдыҥ 4-чи кӱнинде Томский губернатор Томский ле Алтайский Преосвещенствоныҥ епискобына православный священослужитель-инородецтер реквизиция учун эрчимдӱ турушсын деп баштанган.
Моҥол јеринеҥ кайра келген телеҥиттердеҥ Алтай духовный миссия, баштапкызында, карын алгандар, экинчизинде, крестке тӱжӱргендер, ӱчинчизинде, серкпе тударына молjу алгандар. Мындый иштиҥ турултазында кыска ӧйдиҥ туркунына 89 айылдаҥ 400 кижи крестке тӱшкендер, православный jаҥ алынгандар. Олордыҥ ортозында мобилизацияга удурлашкандардыҥ башчылары Андрей Абылов, Чикат Ельдепов, Дмитрий Куйков, Дмитрий Тулаев, Сазан Молчинов ло ӧскӧлӧри де. Бийсктиҥ епискобы Иннокентий jаҥы алынган христиандар керегинде Алтайский Духовный миссияныҥ 1916 jыл учун отчедында «200 телеҥит, аскан койлор удабас Христостыҥ агару серкпезиниҥ чеденине кирер… олордыҥ старшиналарына крестке тӱжерге турган телеҥиттер олорды јууда тыловой иштерде туружарынаҥ мойногондоры учун јаргылаарынаҥ кыйыштырза, јаҥы серкпе тударына 7 (јети) муҥ салковой акча берер молју алынгандарын ундыбай айдыгар» деп темдектеген.
Этнограф А. Г. Данилинниҥ шиҥжӱ ижинде Алтайда болгон тӱймеенниҥ башчылары керегинде «jарлалган мобилизацияга ла орус бийлерге удура болгондордыҥ ортозынаҥ эрчимдӱ башчылар Оймондо — Чукак, Кан-Оозында — Кыныев, Оҥдойдо — Сискин Санаа чыгып келгендер. Олор тӱймеечилерге «биске, бастырабыска, бир кижидий туруп чыгар керек. Бистиҥ тообыс муҥ кижинеҥ ажыра, биске кайралаарга jарабас, коркыыр неме jок, чалгыларысты колдорыска алаалы, бистиҥ чалгыларыс ӱлдӱдеҥ де курч, бис чалгыларыс ла коруланарыс» деп кычырулар эткендер деп бичиген. Эре-Чуйга 70 биле телеҥиттер ле 88 биле казахтар jангылап келерде, олордыҥ 19 эрчимдӱ башчылары арестовать эттиртип, jаргылаткандары керегинде документтер бар.
Кыпчак отоктыҥ калганчы јайзаҥдары Јалбак ла Белек алтайлардыҥ Баштапкы телекейлик јууныҥ тыловой иштерине барарына удурлашкан тӱймеенинде база эрчимду турушкандар. Јалбак јайзаҥ казактардыҥ карательный отрядыла согушканы, Белек јайзаҥ уездтиҥ полициязыныҥ уряднигин колмылтыктаҥ шыркалаганы керегинде јетирӱлер база бар.

Т. Семенов